Skip to main content

Full text of "Opera; recognovit breviqve adnotatione critica instrvxit Fredericvs Artvrvs Hirtzel"

See other formats 


:LO 


ICD 


§              CNJ 

^           r^ 

lili 

1761    0 

c 

HANDBOUND 
AT  THE 


UNINERSITY  OF 
TORONTO  PRESS 


SCRIPTORUM  CLASSICORUM 
BIBLIOTHECA  OXONIENSIS      ! 


l      ^ 


OXONII 

E    TYPOGRAPHEO    CLARENDONIANO 
LONDINI  ET  NOVI  EBORACI 
APUD  HUMPHREDUM  MILFORD 


MU>i 


uid  i^iCii  /1  V- 


P.  VERGILI  MARONIS 

OPERA 


RECOGNOVIT 
BREVIQVE  ADNOTATIONE  CRITICA  INSTRVXIT 

FREDERICVS   ARTVRVS   HIRTZEL 

COLLEGII  AENEI  KASI  SOCIVS 


OXONII 
E  TYPOGRAPHEO   CLARENDONIANO 


Anm 


OXONII 

Excudebat  loannes  Johnson 

A  rchitypographus  academicus 


Printed  in  Great  Britain 


PRAEFATIO 

Textvm  Vergili  traditum  si  quis  vel  strictim  percurrit 
omnino  egregium  esse  et  sensum  vel  perraro  vel  nusquam 
corruptum  confiteatur  necesse  est ;  eam  autem  optimorum 
codicum  indolem  esse  animadvertet  ut,  si  ad  eorum  auctori- 
tatem  solum  spectet,  in  tanta  lectionum  varietate  haud 
facile  diiudicet  quam  cui  praeferat.  quamvis  enim  (ut 
monet  Madvig)  studiosissime  et  severissime  describerentur 
eorum  scriptorum  codices  qui  rectae  et  elegantis  orationis 
auctores  et  prope  regulae  ipsae  habebantur  et  in  scholis 
tractabantur,  quo  in  numero  censendus  est  poeta  noster, 
proprias  tamen  poenas  is  dat  qui  per  ora  virum  volitare  vult : 
dum  enim  sensus  fere  integer  et  citra  corruptionem  servatur, 
hominibus  interim  humile  oculorum  munus  elevantibus,  et 
ex  memoria  parum  accurate  vel  describentibus  vel  laudanti- 
bus,  verborum  absolutio  et  subtilitas  paulatim  deminuuntur 
et  omne  genus  immutationis  sensim  inrepit.  ipsa  autem 
Vergili  indoles,  sermonis  et  rei  metricae  novatrix,  inter- 
polatoribus  et  sciolis  ansam  ita  praebuit  ut,  vitia  luce  (ut 
videntur)  clariora  corrigere  studentes,  floribus  Musarum 
delicatissimis  saepius  insultaverint.  accedit  quod  ipse  vitae 
spatiis  exclusus  iniquis  carmina  sua  non  absolvit,  sed  multos 
reliquit  locos  qui  editoribus  Tuccae  et  Vario  curandi  essent, 
multos  etiam  quibus  nulla  nisi  poetae  manus  veram  medelam 
adhibere   posset.      quo   factum   est   ut   paulo   post   ipsius 


PRAEFATIO 

mortem  libri  iam  circumferrentur  lectionibus  variis,  cor- 
rectionibus,  coniecturis,  glossematis  omne  genus  interliti; 
unde  defluxit  librorum  nostrorum  familia,  eiusmodi  vitiis^ 
iamdudum  referta. 

^  Quorura  vitiorum  exempla  e  multis  pauca  profero,  quae  cum  in 
optimo  quoque  codice  abundent  condicionem  archetypi  facile  intelle- 
gere  licet. 

(a)  Verbum  verho  suppositum  est  (cui  erroris  generi  maxime  ohnoxius 
est  R)  :  Georg.  i.  226  SinsiisAMRpro  avenis  ;  ii.  294  per  annos  V^^c  pro 
nepotes  ;  iv.  473  silvis  M^c  pro  foliis  ;  Aen.  ii.  448  illa  F^Py^a^  pro 
alta  ;  ix.  375  aggere  P^^  pro  agmine  ;    689  in  unum  R  pro  eodem. 

(6)  Res  metrica  correcta  est :  Ecl.  viii.  11  desinet  Macn  pro  desinam  ; 
Georg.  iv.  137  iam  tum  {P^fac)  tondebat  acanthi  {M^a^c)  pro  iam 
tondebat  hyacinthi ;  Aen.  vii.  237  verba  precantum  Rc^  pro  verba 
precantia.  quibus  exemplis  nescio  an  addendum  sit  Aen.  ii.  770  ubi 
iterumque  iterumque  praehent  Pbc,  iterum  iterumque  M^^a  fortasse 
recte  {cf.  i.  668  iacteturque  F^^MR-^bcir  pro  iactetur)  ;  Georg.  iv.  148 
errorem  tifarium  habes:  post  me  memoranda  {b^  deteriores)  scripsit 
poeta  ;  unde  post  memoranda  ilfPya  (ut  dittographia  evitaretur),  correx- 
erunt  autem  meiri  gratia  post  commemoranda  6Vn-. 

(c)  Inusitatum  quoddam  vel  syntaxis  vel  sermonis  vel  formae  cor- 
rectum  est :  (i)  Ecl.  iv.  62  cui  non  risere  parentes  codd.  pro  qui  non 
risere  parenti  {quod  servat  solus  Quintilianus) ;  Aen.  i.  441  umbra 
F^MPRybciT  pro  umbrae  ;  Aen.  viii.  559  inexpletum  P^ac^-n  pro  inex- 
pletus  ;  X.  ^2  nostra.  M^PRV^ybc pro  nostri;  xi,  230  petendam  M^PRy 
/"ro  petendum.  ^«/aM^^wix.  349purpuream  .  .  .  animam  (codd.  optimi) 
legere  vult  irXiovfKTiiv  mihi  videtur.  (2)  Georg.  ii.  247  axcidxoPRc^  pro 
amaror  ;  330  tepentibus  M  pro  trementibus ;  Aen.  iv.  54  incensum 
F^MP^Rybcn  pro  impenso  ;  v.  591  falleret  Mc^  pro  frangeret ;  x.  303 
vadis  MP^^RybcTT pro  vadi.  (3)  Georg.  i.  208  diei  M-R  pro  die ;  ii.  425 
nutritur  MP  pro  nutritor  ;  iv.  509  flevisse  Mybcir  pro  flesse  sibi ;  Aen. 
ii.  114  scitantem  Py^h^  pro  scitatum;  vii.  464  aquae  vis  FRy^^a^c^mit^ 
pro  aquai. 

{d)  Stetit  interdum  etiam  in  archetypo  lectio  varia,  velut  Georg.  iv.  230 
ora  {M-^bh)  fove  (M^^PRy^bc)  et  ore  {M^PRy^orae  y^)  fave  {M^) ;  Aen. 
ii.  778  te  hinc  comitem  asportare  b^  Mentelianus  II  et  te  comitem 
portare  Moreiani  duo  {ad  quas  lectiones  referendae  sunt  quas  exhibent 
Py^ac^mn^  te  comitem  hinc  asportare  et  My^c^yr  te  comitem  hinc 
portare)  ;  vi.  559  strepitum  {FP^Ryhc)  .  . .  hausit  {F^P^ybc)  et  strepitu 
{MP^)  .  .  .  haesit  {FWP^R) ;  806  virtutem  .  .  .  factis  M^^^^Tr  ^/ virtute 

ii 


i>RAEFATIO 

Codices  autem  Vergiliani  non  illis  necessitudinis  legibus 
coniunguntur  quas  stemmate  facile  reddas.  hoc  solum 
praedicare  licet,  libros  nostros  omnis  unius  esse  familiae. 
cum  autem  schedae  Vaticano-Sangallenses  (A)  Vaticanae 
(F)  Sangallenses  (G)  Veronenses  (F),  codices  etiam  Medi- 
ceus  (M)  Palatinus  (F)  Romanus  (J?),  uncialibus  litteris 
scripti,  omnes  ab  uno  libro  qualem  supra  dixi  originem 
primum  sed  longis  quidem  intervallis  deducant,  arctioribus 
coniunctionis  vinculis  cohaerent  FMPRV,  quorum  con- 
spiratione  testimonium  locupletius  ne  desideres;  A  autem 
et  G  vel  nihil  vel  parum  proderunt.  sed  quia  nullus  codex 
carmina  integra  servat,  /^autem  et  Fmaxime  pannosi  sunt, 
ad  MPR  saepissime  recurrendum  est,  quorum  consensus 
magni  est  aestimandus ;  singulorum  autem  haud  aequa 
auctoritas  est,  sed  R  ab  homine  barbaro  descriptus  videtur 
qui  quae  ipsis  oculis  subiecta  erant  accurate  saepius  non 
reddidit,  nedum  optimam  quamque  lectionem  ex  archetypo 
interpolato  eligere  potuit  \  restant  igitur  MP,  codices  et 
forma  scripturae  et  ingenio  scribarum  praeclari ;  quorum  ut 
neuter  verum  semper  exhibet,  sed  vitiis  omnis  generis 
abundat,  ita  Palatini  auctoritatem  paulo  praecellere  censeo, 
nec  tamen  talem  esse  ut  Mediceum  vel  semper  vel  saepe 

.  .  .  vires  PRctn  ;  vii.  307  Lapithas  {M^)  .  .  .  Calydona  (F^Af^yb) 
merentem  (FAf^y^bc^)  et  Lapithis  .  .  .  Calydone  {M^R(F)  merente 
{Ry^c^)  ;  xi.  366  sat  funere  (P^y^)  fusos  (fuso  Py^  :  fusis  M)  vidimus 
ingentis  et  designavimus  (Py^)  agros  et  sat  funera  (MP^Ry^b^^c)  fusi 
(Ry^bc)  vidimus  ingentis  et  desolavimus  (MRy^^b^c)  agros. 

^  Veram  iatnen  lectionem  solus  interdum  servat,  velut  Georg.  ii.  382 
ingeniis  ;  iv.  509  flesse  sibi  .  .  .  astris ;  Aen.  vi.  203  geminae  ;  602 
quo ;  vii.  207  penetrarit ;  ix.  432  transabiit ;  x.  280  viri ;  xii.  464 
aversos. 

De  aetate  codicis  Romani  multi  disputaverunt :  eum  non  ante 
saec.  vi.  scriptum  fuisse,  rationibus  palaeographicis  fisus,  nuperrime 
docuit  vir  in  hac  arte  praeclarissimus  L.  Traube  in  Strena  Helbigiana. 

iii 


PRAEFATIO 

superet  \  inter  M  autem  et  /"  dubitanti  subvenit  codex 
Gudianus  (y),  qui,  quamvis  saeculo  nono  litteris  minusculis 
sit  scriptus,  tamen  ex  communi  ceterorum  archetypo  ortus 
est,  et,  si  ad  scribae  fidem  et  intellegentiam  spectes,  dignus 
videbitur  qui  in  consilium  vocetur.  itaque  cum  Medicei  et 
Palatini  non  eadem  sit  virtus,  solus  autem  P  veram  lectionem 
paulo  saepius  praebeat,  Gudianus  etiam  cum  Mediceo  vel 
Palatino  saepius  in  verum  servando  quam  in  errorem 
propagando  fere  conspiret,  in  stlitibus  inter  illos  iudicandis 
Gudiani  testimonium  adhibendum  est,  et  consensus  My 
contra  F  vel  Fy  contra  M,  hic  autem  paulo  saepius  quam 
ille,  dignus  fide  censendus  est.  sed  neque  correctores 
Medicei  et  Palatini  antiquissimos  neglegas  ^ :  libris  enim 
bonis  usi  sunt,  et  quamquam  ubi  diversam  lectionem  praebet 
corrector,  interpolationis  occurrit  suspicio,  ubi  tamen  M^ 
cum  Py  vel  P^  cum  My  conspirat  meliorem  archetypi  lec- 
tionem  saepius  conservare  putandus  est  "^ 

Quam  igitur  rationem  inter  optimos  codices  exsistere 
opiner  quasi  adumbratam  habes  :  de  reliquis,  qui  litteris 
minusculis  scripti  sunt,  non  est  cur  multa  dicam.     neque 

^  Cuius  rei  testimonia  locupletissima  attulit  Ribbeck  in  Prolego- 
menis  ;  licet  enim  vir  doctus  Palatini  auctoritati  nimium  inservire 
videatur,  eis  (velut  Nettleship,  Thilo,  Deuticke,  Guthling,  Chatelain) 
qui  Mediceum  pluris  faciunt  astipulari  non  possum.  minime  autem 
in  carminibus  Vergili  recensendis  valent  artis  palaeographicae  ratio- 
nes,  quippe  ubi  vitia  pleraque  in  archetypo  interpolato  requirenda 
sint,  et  potius  ex  ingenio  scribarum  quam  ex  errore  vel  neglegentia 
scribendi  oriantur. 

*  Novem  Medicei  correctores  agnoscit  M.  Hoffmann,  quorum 
secundum  etiam  subscriptionem  dictam  Aproniani  scripsisse  putat ; 
quam  tamen  cave  ne  re  vera  Aproniani  esse  credas. 

^  Etiam  grammaticorum  testimonia,  ad  textum  antiquorum  scripto- 
fum  restituendum,  adhibenda  esse  inter  omnis  constat ;  minus  autem 
poetae  nostro  prosunt,  quippe  qui  ipsi  non  nisi  interpolatis  libris 
usi  sint. 

iv 


PRAEFATIO 

enim  qui  vulgo  laudantur  Parisinus  7929  et  Bernensis  172 
(qui  unius  et  eiusdem  codicis  partes  sunt,  «,  saec.  ix),  neque 
Bernenses  165  et  184  <^^  (saec.  ix),  neque  Minoraugiensis  ;;/ 
(saec.  xii),  neque  Pragensis  tt  (saec.  ix),  propriam  habent 
auctoritatem ',  quamvis  inter  a  ei  R  intima  sit  necessitudo  et 
interdum  in  omnibus  verum  quid  interluceat  vel  veri  simiie  ^. 

Restat  ut  de  rationibus  huius  editionis  pauca  disseram. 
primum  igitur  nihil  novi  speres.  vetuerunt  enim  mea  ipsius 
erga  poetam  pietas  et  huius  bibliothecae  leges  ne  longius 
ab  optimorum  codicum  auctoritate  discederem ;  vetuit  etiam 
animi  pudor,  ne  eo  stultus  inruere  viderer  quo  viri  prae- 
clarissimi — Henry,  Conington,  Ribbeck,  Kvicala,  Deuticke, 
ceteri — non  nisi  pedetemptim  ingredi  ausi  sunt.  sed  satis 
mihi  fuit  si  horum  umeris  gigantum  quasi  nanus  insidens 
tantum  quantum  illi  dispexerint  ipse  dispicere  valerem. 

Codices  AFGMPR  Vy  abamr  cum  saepissime  laudaverim, 
non  tamen  omnis  etiam  minimas  scripturae  nugas^  descri- 
bendas  esse  censui,  sed  eas  solas  lectiones  quae  aut  veriores 
aut  exquisitiores  mihi  visae  sint,  aut  usui  esse  ad  veram 
codicum  indolem  intellegendam.  praeter  supra  dictos  etiam 
recentiores  quosdam  interdum  protuli,  velut  Moretanos, 
Hamburgensis,  Leidensis,  Gothanos,  Parisinos,  Pierii  codices. 
libros  quinque  et  quadraginta  manu  scriptos  qui  in  biblio- 

^  Parisini  7906  fragmentum,  quod  ceteris  praecellere  videtur, 
brevius  est  quam  ut  multum  prosit.  nono  ineunte  saeculo,  de  optimo 
libro  schedarum  Vaticanarum  simillimo,  descriptus  videtur  codex, 
sed  solos  vv,  Aen.  iii.  682-v.  734  continet. 

^  Velut  Ecl.  i.  12  turbatur  b^^n ;  Georg.  u.  22  alii  quos  ipse  abc\ 
iv.  148  post  me  raemoranda  b^ ;  Aen.  i.  193  humi  c^ ;  455  intra  se  c^; 
vi.  609  aut  c;  viii.  244  reseret  bc"^  ;  ix.  455  tepidaque  7^6  ;  657  aspectus 
bc  (aspectu  ceteri)  ;  x.  673  quosne  b  ;  xi.  382  agger  y^b  ;  654  dirigit  cn  ; 
xii.  221  tabentes  orc. 

^  Nominum  propriorum  varietatem,  quae  maxima  est,  prorsus 
neglexi. 

V 


PRAEFATIO 

theca  Bodleiana  servantur  non  ipse  contuli — defuit  enim  et 
mihi  tempus  et  ipsis  dignitas — sed  opera  usus  quam  mihi 
benevolentissime  navavit  amicus  meus  F.  Madan,  Canonicia- 
num  (saec.  x),  MenteHanum  primum  (saec.  x),  Menagianum 
priorem  (saec.  xv),  Venetum  (saec.  xv),  Dorvillianum  (saec. 
xv),  nonnumquam  in  lucem  protraxi.  sigla  codicum  Htteris 
unciaHbus  scriptorum  in  prima  quaque  apparatus  critici 
ineunte  Hnea  posui,  ut  facile  animadvertatur  qui  textum  in 
quaque  pagina  exhibitum  contineant. 

Rem  orthographicam  ad  unam  normam  (quam  praecipit 
Brambach  ^),  quoad  potui,  revocare  studui :  quia  autem  de 
multis  vocabuHs  ipsi  inter  se  dissentiebant  Romani,  neque 
codices  aut  grammaticorum  regulae  multum  prosunt,  necesse 
est  ut  suo  quisque  arbitrio  quodammodo  utatur,  sed  reHgione 
quadam,  ne  QuintiHani  iudicio  damnetur  imperitos  impro- 
bantis  qui  formas  in  veteribus  Hbris  repertas  mutare  soleant, 
et  dum  Hbrariorum  insectari  volunt  inscientiam,  suam  con- 
fiteantur. 

Editorum  emendationes  quae  probabiHores  mihi  vide- 
rentur  in  apparatu  critico  enotavi,  plerasque  autem  hario- 
lationes,  transpositiones,  damnationes  neglexi;  quas  si 
quaeris,  quod  ad  Aeneida  attinet  in  eo  Hbro  invenies  quem 
maxima  cura  atque  scientia  abhinc  undecim  annos  edidit 
P.  Deuticke^     in  editione  autem  praeclara  quam  iterum 

^  Non  quod  totis  numeris  perfecta  mihi  videatur,  sed  quia  solus 
vir  doctus  orthographiam  in  artem  redegit,  citius  autem  veritas  ex 
errore  quam  ex  confusione  emergit.  sed  etiam  recentiorum  si  quis 
probabilia  praecipere  videbatur  rationem  habui. 

2  P.  Vergili  Maronis  Aeneis,  edidit  Th.  Ladewig,  ediUonem  alteram 
curavit .  .  .  Paulus  Deuticke,  1889.  etiam  illi  editioni  quam  curaverunt 
Ladewig-Schaper  multum  de  suo  addidit  1891,  1902, 1904.  locos  prae- 
terea  in  usum  scholarum  delegit  1895.  vide  etiam  quae  contulit  in  den 
Jahresberichten  des  philologischen  Vereins  zu  Berlin  passim. 

vi 


PRAEFATIO 

curavit  O.  Ribbeck  (cuius  sine  auxilio  ne  digitum  quidem 
transversum  progredi  possumus)  omnis  materia  praebetur 
unde  textus  constituatur,  textus  autem  ipse  Vergilio  minime 
dignus  videtur;  cum  igitur  nondum  apud  iuvenes  nostros 
ita  usitatus  sit  ut  quasi  exemplaris  vice  fungatur,  non  omnem 
lectionis  diversitatem  in  adnotationibus  meis  reddendam 
statui.  quae  coniecit  Bentley  ex  ipsius  libro,  in  Museo 
Britannico  servato,  deprompsi. 

Amicis  meis  Carolo  Cannan  Herberto  Bate  gratias  ago 
meritas,  quorum  hic  schedas  accuratissime  perlegit,  ille 
consiho  suo  numquam  mihi  defuit. 


F.  A.  H. 


Scnbebam  Londini 
Mense  Maio  mdcccc. 


Vll 


SIGLA 

A  =  Schedae  Vaticano-Berolinenses  saec.  ii  vel  iii 
jF  =  Schedae  Vaticanae                   saec.  iii  init.  vel  iv 

G  =  Schedae  Sangallenses  rescriptae  saec.  iv 

M  =  Codex  Mediceus  saec.  v 

P  =  Codex  Palatinus  saec.  iv-v 

7?  =  Codex  Romanus  saec.  vi  ? 

V  =  Schedae  Veronenses  rescriptae  saec.  iv  ? 

y  =  Codex  Gudianus  saec.  ix 

a  =  Codex  Bernensis  172  et  Parisinus  saec.  ix 

7929 

d  =  Codex  Bernensis  165  saec.  ix 

c  =  Codex  Bernensis  184  saec.  ix 

7H  =  Codex  Minoraugiensis  saec.  xii  ? 

TT  =  Codex  Pragensis  saec.  ix 
Serv.  =  Servii  commentarii 
D.  Serv.  =  Servius  Danielis  (vel  Deuteroservius  quem 
vocat  Georgii) 
schol,  Bern,  =  scholia  Bernensia 


P.  VERGILI   MARONIS 
BVCOLICA 

ECLOGA  I 

MELIBOEVS        TITYRVS 

M.       TiTYRE,  tu  patulae  recubans  sub  tegmine  fagi 
silvestrem  tenui  musam  meditaris  avena  : 
nos  patriae  finis  et  dulcia  linquimus  arva. 
nos  patriam  fugimus :    tu,  Tityre,  lentus  in  umbra 
formosam  resonare  doces  Amaryllida  silvas.  5 

7;   O  Meliboee,  deus  nobis  haec  otia  fecit. 

namque  erit  ille  mihi  semper  deus,  illius  aram 

saepe  tener  nostris  ab  oviUbus  imbuet  agnus. 

ille  meas  errare  boves,  ut  cernis,  et  ipsum 

ludere  quae  vellem  calamo  permisit  agresti.  10 

M.  Non  equidem  invideo,  miror  magis  ;  undique  totis 
usque  adeo  turbatur  agris.    en,  ipse  capellas 
protinus  aeger  ago  ;   hanc  etiam  vix,  Tityre,  duco. 
hic  inter  densas  corylos  modo  namque  gemellos, 
spem  gregis,  a,  siHce  in  nuda  conix^  reliquit.  15 

saepe  malum  hoc  nobis,  si  mens  non  laeva  fuisset, 
de  caelo  tactas  memini  praedicere  quercus. 
sed  tamen  iste  deus  qui  sit,  da,  Tityre,  nobis. 

T.    Vrbem  quam  dicunt  Romam,  MeHboee,  putavi 

stultus  ego  huic  nostrae  similem,  quo  saepe  solemus     20 
pastores  ovium  teneros  depeUere  fetus. 

I.    1-2 1  PR  12  turbatur  6^17  Qumtilianus,  probat  Servius  : 

turbamur  PRb^y  {ut  videtur),  agnoscit  Serv. 

VERG.  1 


P.  VERGILI  MARONIS 

sic  canibus  catulos  similis,  sic  matribus  haedos 
noram,  sic  parvis  componere  magna  solebam. 
verum  haec  tantum  alias  inter  caput  extulit  urbes 
quantum  lenta  solent  inter  viburna  cupressi.  25 

M.  Et  quae  tanta  fuit  Romam  tibi  causa  videndi? 

T.    Libertas,  quae  sera  tamen  respexit  inertem, 
candidior  postquam  tondenti  barba  cadebat, 
respexit  tamen  et  longo  post  tempore  venit, 
postquam  nos  Amaryllis  habet,  Galatea  reUquit.         30 
namque,  fatebor  enim,  dum  me  Galatea  tenebat, 
nec  spes  libertatis  erat  nec  cura  peculi. 
quamvis  multa  meis  exiret  victima  saeptis, 
pinguis  et  ingratae  premeretur  caseus  urbi,  34 

non  umquam  gravis  aere  domum  mihi  dextra  redibat. 

M.   Mirabar  quid  maesta  deos,  Amarylli,  vocares, 
cui  pendere  sua  patereris  in  arbore  poma; 
Tityrus  hinc  aberat.     ipsae  te,  Tityre,  pinus, 
ipsi  te  fontes,  ipsa  haec  arbusta  vocabant. 

T.    Quid  facerem?   neque  servitio  me  exire  licebat         40 
nec  tam  praesentis  aHbi  cognoscere  divos. 
hic  illum  vidi  iuvenem,  MeHboee,  quotannis 
bis  senos  cui  nostra  dies  altaria  fumant. 
hic  mihi  responsum  primus  dedit  ille  petenti : 
'pascite  ut  ante  boves,  pueri;  summittite  tauros.'     45 

M.   Fortunate  senex,  ergo  tua  rura  manebunt. 

et  tibi  magna  satis,  quamvis  lapis  omnia  nudus 

limosoque  palus  obducat  pascua  iunco : 

non  insueta  gravis  temptabunt  pabula  fetas, 

nec  mala  vicini  pecoris  contagia  laedent.  50 

fortunate  senex,  hic  inter  flumina  nota 

et  fontis  sacros  frigus  captabis  opacum. 

hinc  tibi  quae  semper  vicino  ab  limite  saepes 

Hyblaeis  apibus  florem  depasta  salicti 

22-54  P^  37  poma]  mala  R^ 


ECLOGA  I 

saepe  levi  somnum  suadebit  inire  susurro  :  55 

hinc  alta  sub  rupe  canet  frondator  ad  auras ; 
nec  tamen  interea  raucae,  tua  cura,  palumbes, 
nec  gemere  aeria  cessabit  turtur  ab  ulmo. 

T.    Ante  leves  ergo  pascentur  in  aethere  cervi, 

et  freta  destituent  nudos  in  litore  piscis,  60 

ante  pererratis  amborum  finibus  exsul 
aut  Ararim  Parthus  bibet  aut  Germania  Tigrim, 
quam  nostro  illius  labatur  pectore  vultus. 

M.  At  nos  hinc  alii  sitientis  ibimus  Afros, 

pars  Scythiam  et  rapidum  cretae  veniemus  Oaxen    65 

et  penitus  toto  divisos  orbe  Britannos. 

en  umquam  patrios  longo  post  tempore  finis, 

pauperis  et  tuguri  congestum  caespite  culmen, 

post  aliquot,   mea  regna,  videns  mirabor  aristas? 

impius  haec  tam  culta  novalia  miles  habebit,  70 

barbarus  has  segetes :  en  quo  discordia  civis 

produxit  miseros  :  his  nos  consevimus  agros  ! 

insere  nunc,  Meliboee,  piros,  pone  ordine  vitis. 

ite  meae,  quondam  felix  pecus,  ite  capellae. 

non  ego  vos  posthac  viridi  proiectus  in  antro  75 

dumosa  pendere  procul  de  rupe  videbo ; 

carmina  nulla  canam ;  non  me  pascente,  capellae, 

florentem  cytisum  et  salices   carpetis  amaras. 

T.    Hic  tamen  hanc  mecum  poteras  requiescere  noctem 
fronde  super  viridi :  sunt  nobis  mitia  poma,  80 

castaneae  molles  et  pressi  copia  lactis, 
et  iam  summa  procul  villarum  culmina  fumant, 
maioresque  cadunt  altis  de  montibus  umbrae. 

55-83  PR  59  pascuntur  P         aequore  Moretanus  quartus, 

Ribbeck  63  labantur  P^  65  cretae  S^n;.,  ^?« 'hoc  est  lutulentum, 
quod  rapit  cretam '  interpretatur :  Cretae  vulgo:  certe  veniemus  ad 
Oxum  Schaper:  Geticae  veniemus  ad  Oxum  Heller  72  perduxit  7617 
his  nos  PRb  :   en  quis  cn  schol.  Bern.  7«  in  rasura  74  felix  quon- 

dam  Rabcn  79  hanc]  hac  a^b^^cn         nocte  P^^a^b"^  83  de]  a  P^ 

1* 


P.  VERGILI  MARONIS 


ECLOGA  II 

FoRMOSVM  pastor  Corydon  ardebat  Alexim, 
delicias  domini ;  nec  quid  speraret  habebat. 
tantum  inter  densas,  umbrosa  cacumina,  fagos 
adsidue  veniebat.     ibi  haec  incondita  solus 
montibus  et  silvis  studio  iactabat  inani :  5 

'O  crudelis  Alexi,  nihil  mea  carmina  curas? 
nil  nostri  miserere?    mori  me  denique  cogis? 
nunc  etiam  pecudes  umbras  et  frigora  captant; 
nunc  viridis  etiam  occultant  spineta  lacertos, 
Thestylis  et  rapido  fessis  messoribus  aestu  10 

alia  serpyllumque  herbas  contundit  olentis. 
at  mecum  raucis,  tua  dum  vestigia  lustro, 
sole  sub  ardenti  resonant  arbusta  cicadis. 
nonne  fuit  satius  tristis  AmarylHdis  iras 
atque  superba  pati  fastidia?   nonne  Menalcan,  15 

quamvis  ille  niger,  quamvis  tu  candidus  esses? 
o  formose  puer,  nimium  ne  crede  colori ! 
alba  ligustra  cadunt,  vaccinia  nigra  leguntur. 
despectus  tibi  sum,  nec  qui  sim  quaeris,  Alexi, 
quam  dives  pecoris,  nivei  quam  lactis  abundans.       zo 
mille  meae  Siculis  errant  in  montibus  agnae, 
lac  mihi  non  aestate  novum,  non  frigore  defit. 
canto  quae  soHtus,   si  quando  armenta  vocabat, 
Amphion  Dircaeus  in  Actaeo  Aracyntho. 
nec  sum  adeo  informis  :  nuper  me  in  Htore  vidi,      25 
cum  placidum  ventis  staret  mare.     non  ego  Daphnim 
iudice  te  metuam,  si  numquam  faUit  imago. 
o  tantum  Hbeat  mecum  tibi  sordida  rura 

II.    1-28  PR  7  coges  R  9  lacertas  P%  12  at] 

ac  R       me  cum  Bentley  22  lact  P,  quam  formam  probavit  Varro 

27  fallit  P^c :  fallat  ^27^76'^  :  fallet  6^ 


ECLOGA  II 

atque  humilis  habitare  casas  et  figere  cervos, 
haedorumque  gregem  viridi  compellere  hibisco !        30 
mecum  una  in  silvis  imitabere  Pana  canendo 
(Pan  primum  calamos  cera  coniungere  pluris 
instituit,   Pan  curat  ovis  oviumque  magistros), 
nec  te  paeniteat  calamo  trivisse  labellum  : 
haec  eadem  ut  sciret,  quid  non  faciebat  Amyntas?  35 
est  mihi  disparibus  septem  compacta  cicutis 
fistula,   Damoetas  dono  mihi  quam  dedit  oUm, 
et  dixit  moriens  :   '  te  nunc  habet  ista  secundum ' : 
dixit  Damoetas,  invidit  stultus  Amyntas. 
praeterea  duo  nec  tuta  mihi  valle  reperti  40 

capreoli,  sparsis  etiam  nunc  pellibus  albo; 
bina  die  siccant  ovis  ubera :  quos  tibi  servo. 
iam  pridem  a  me  illos  abducere  Thestylis  orat ; 
et  faciet,  quoniam  sordent  tibi  munera  nostra. 
-huc  ades,   o  formose  puer :  tibi  lilia  plenis  45 

ecce  ferunt  Nymphae   calathis  ;  tibi  candida  Nais, 
pallentis  violas  et  summa  papavera  carpens, 
narcissum  et  florem  iungit  bene  olentis  anethi; 
tum  casia  atque  aliis  intexens  suavibus  herbis 
mollia  luteola  pingit  vaccinia  calta.  50 

ipse  ego  cana  legam  tenera  lanugine  mala 
castaneasque  nuces,  mea  quas  Amaryllis  amabat. 
addam  cerea  pruna  (honos  erit  huic  quoque  pomo) ; 
et  vos,  o  lauri,  carpam,  et  te,  proxima  myrte : 
sic  positae  quoniam  suavis  miscetis  odores.  55 

rusticus  es,  Corydon  ;  nec  munera  curat  Alexis, 
nec,  si  muneribus  certes,   concedat  lollas. 
heu  heu,  quid  volui  misero  mihi?  floribus  Austrum 
perditus  et  liquidis  immisi  fontibus  apros. 

29-59  PR  32  primus  bc  Serv.  32-33  damnat  Ribbeck 

39  eictt  Ribbeck         4 1  albo  P76  Serv.  Philargyrius  :  ambo  Rac.  56 

es]  P^^^bc  :  est  P^^Ra^  57  certet  R 


P.  VERGILI  MARONIS 

quem  fugis,  a,  demens  ?  habitarunt  di  quoque  silvas  60 

Dardaniusque  Paris.     Pallas  quas  condidit  arces 

ipsa  colat ;   nobis  placeant  ante  omnia  silvae. 

torva  leaena  lupum  sequitur,  lupus  ipse  capellam, 

florentem  cytisum  sequitur  lasciva  capella, 

te  Corydon,   o  Alexi :  trahit  sua  quemque  voluptas.  65 

aspice,  aratra  iugo  referunt  suspensa  iuvenci, 

et  sol  crescentis  decedens  duplicat  umbras  : 

me  tamen  urit  amor  :  quis  enim  modus  adsit  amori  ? 

a,  Corydon,  Corydon,  quae  te  dementia  cepit ! 

semiputata  tibi  frondosa  vitis  in  ulmo  est  :  70 

quin  tu  aliquid  saltem  potius,  quorum  indiget  usus, 

viminibus  mollique  paras  detexere  iunco  ? 

invenies  alium,  si  te  hic  fastidit,  Alexim.' 


ECLOGA  III 

MENALCAS        DAMOETAS        PALAEMON 

M.        Dic  mihi,  Damoeta,  cuium  pecus  ?  an  Meliboei  ? 

D.    Non,   verum  Aegonis ;  nuper  mihi  tradidit  Aegon. 

M.  Infelix  o  semper,  oves,  pecus  !  ipse  Neaeram 
dum  fovet  ac  ne  me  sibi  praeferat  illa  veretur, 
hic  aUenus  ovis  custos  bis  mulget  in  hora,  5 

et  sucus  pecori  et  lac  subducitur  agnis. 

D.  Parcius  ista  viris  tamen  obicienda  memento. 
novimus  et  qui  te  transversa  tuentibus  hircis 
et  quo — sed  faciles  Nymphae  risere — sacello. 

M.  Tum,  credo,  cum  me  arbustum  videre  Miconis         10 
atque  mala  vitis  incidere  falce  novellas. 

60-73  PR  61  quae  R  70  est  om.  P         73  Alexis  P^^^hc 

III.    i-ii  PR  6  lactPi;  cf.  Ecl.  ii.  22  8  hircuis  P^ : 

hirquis    Oblongus  Pierii,   agnoscunt  Serv.  Philargyrius.    '  hirqui   sunt 

oculorum  anguH '  Suetonius  ap.  Serv. 


ECLOGA  III 

D.   Aut  hic  ad  veteres  fagos  cum  Daphnidis  arcum 
fregisti  et  calamos  :  quae  tu,  perverse  Menalca, 
et  cum  vidisti  puero  donata,  dolebas, 
et  si  non  aliqua  nocuisses,  mortuus  esses.  15 

M.   Quid  domini  faciant,  audent  cum  talia  fures  ? 
non  ego  te  vidi  Damonis,  pessime,  caprum 
excipere  insidiis  multum  latrante  Lycisca  ? 
et  cum  clamarem  '  quo  nunc  se  proripit  ille  ? 
Tityre,  coge  pecus,'  tu  post  carecta  latebas.  20 

D.    An  mihi  cantando  victus  non  redderet  ille, 

quem  mea  carminibus  meruisset  fistula  caprum? 
si  nescis,  meus  ille  caper  fuit ;  et  mihi  Damon 
ipse  fatebatur;  sed  reddere  posse  negabat. 

M.   Cantando  tu  illum?   aut  umquam  tibi  fistula  cera     25 
iuncta  fuit  ?   non  tu  in  triviis,  indocte,  solebas 
stridenti  miserum  stipula  disperdere  carmen? 

D.   Vis  ergo  inter  nos  quid  possit  uterque  vicissim 
experiamur  ?    ego  hanc  vitulam  (ne  forte  recuses, 
bis  venit  ad  mulctram,  binos  alit  ubere  fetus)  30 

depono :  tu  dic  mecum  quo  pignore  certes. 

M.   De  grege  non  ausim  quicquam  deponere  tecum  : 
est  mihi  namque  domi  pater,   est  iniusta  noverca ; 
bisque  die  numerant  ambo  pecus,  alter  et  haedos. 
verum,  id  quod  multo  tute  ipse  fatebere  maius         35 
(insanire  libet  quoniam  tibi),  pocula  ponam 
fagina,  caelatum  divini  opus  Alcimedontis, 
lenta  quibus  tomo  facili  superaddita  vitis 
diffusos  hedera  vestit  pallente  corymbos. 
in  medio  duo  signa,  Conon,  et — quis  fuit  alter,        40 
descripsit  radio  totum  qui  gentibus  orbem, 
tempora  quae  messor,  quae  curvus  arator  haberet  ? 

12-26  PR  ;  27-42  PRV  16  facient  7V  26  vincta  R^^hc 

38  isicili  ^TT  Canonicianus.  agnoscit  Serv.'.  facti/":  iSiCiMsVb^d  Donaius 
schol.  Bern.  :  fragilis  Ra^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

necdum  illis  labra  admovi,  sed  condita  servo. 
D.   Et  nobis  idem  Alcimedon  duo  pocula  fecit, 

et  molli  circum  est  ansas  amplexus  acantho,  45 

Orpheaque  in  medio  posuit  silvasque  sequentis. 

necdum  ilHs  labra  admovi,  sed  condita  servo. 

si  ad  vitulam  spectas,  nihil  est  quod  pocula  laudes. 
M.  Numquam  hodie  effugies;  veniam  quocumque  vocaris. 

audiat  haec  tantum — vel  qui  venit  ecce  Palaemon.     50 

efficiam  posthac  ne  quemquam  voce  lacessas. 
D.    Quin  age,  si  quid  habes;  in  me  mora  non  erit  ulla, 

nec  quemquam  fugio :   tantum,  vicine  Palaemon, 

sensibus  haec  imis  (res  est  non  parva)  reponas. 
P.    Dicite,  quandoquidem  in  molli  consedimus  herba.     55 

et  nunc  omnis  ager,  nunc  omnis  parturit  arbos, 

nunc  frondent  silvae,  nunc  formosissimus  annus. 

incipe,  Damoeta;  tu  deinde  sequere,  Menalca. 

alternis  dicetis ;  amant  alterna  Camenae. 
D.       Ab  love  principium  musae  :  lovis  omnia  plena ;     60 

ille  colit  terras,  illi  mea  carmina  curae. 
M.   Et  me  Phoebus  amat;  Phoebo  sua  semper  apud  me 

munera  sunt,  lauri  et  suave  rubens  hyacinthus. 
D.   Malo  me  Galatea  petit,  lasciva  puella, 

et  fugit  ad  salices  et  se  cupit  ante  videri.  65 

M.  At  mihi  sese  offert  ultro,  meus  ignis,  Amyntas, 

notior  ut  iam  sit  canibus  non  DeUa  nostris. 
D.   Parta  meae  Veneri  sunt  munera :  namque  notavi 

ipse  locum,  aeriae  quo  congessere  palumbes. 
M.  Quod  potui,  puero  silvestri  ex  arbore  lecta  70 

aurea  mala  decem  misi ;  cras  altera  mittam. 
D.   O  quotiens  et  quae  nobis  Galatea  locuta  est ! 

partem  aUquam,  venti,  divum  referatis  ad  auris  ! 
M.   Quid  prodest  quod  me  ipse  animo  non  spernis,  Amynta, 

43-52  P7?K;  53-71  P/?;  72-74/?  60  principium,   Musae 

alii 


ECLOGA  III 

si,  dum  tu  sectaris  apros,  ego  retia  servo?  75 

D.   Phyllida  mitte  mihi :  meus  est  natalis,  lolla : 

cum  faciam  vitula  pro  fmgibus,  ipse  venito. 
M.  Phyllida  amo  ante  alias  :  nam  me  discedere  flevit 

et  longum  'formose,  vale,  vale,'  inquit,  'lolla.' 
D.   Triste  lupus  stabulis,  maturis  frugibus  imbres,  80 

arboribus  venti,  nobis  Amaryllidis  irae. 
M.   Dulce  satis  umor,  depulsis  arbutus  haedis, 

lenta  salix  feto  pecori,  mihi  solus  Amyntas. 
D.   Pollio  amat  nostram,  quamvis  est  rustica,  Musam : 

Pierides,  vitulam  lectori  pascite  vestro.  85 

M.  Pollio  et  ipse  facit  nova  carmina:  pascite  taurum, 

iam  comu  petat  et  pedibus  qui  spargat  harenam. 
D.    Qui  te,  Pollio,  amat,  veniat  quo  te  quoque  gaudet; 

mella  fluant  illi,  ferat  et  rubus  asper  amomum. 
M.  Qui  Bavium  non  odit,  amet  tua  carmina,  Maevi,      90 

atque  idem  iungat  vulpes  et  mulgeat  hircos. 
D.   Qui  legitis  flores  et  humi  nascentia  fraga, 

frigidus,  o  pueri,  fugite  hinc,  latet  anguis  in  herba. 
M.  Parcite,  oves,  nimium  procedere:  non  bene  ripae 

creditur;  ipse  aries  etiam  nunc  veflera  siccat.  95 

D.   Tityre,  pascentis  a  flumine  reice  capellas: 

ipse,  ubi  tempus  erit,  omnis  in  fonte  lavabo. 
M.   Cogite  ovis,  pueri:  si  lac  praeceperit  aestus, 

ut  nuper,  frustra  pressabimus  ubera  palmis.  99 

D.   Heu  heu,  quam  pingui  macer  est  mihi  taurus  in  ervo  ! 

idem  amor  exitium  pecori  pecorisque  magistro. 
M.  Hi  certe — neque  amor  causa  est — vix  ossibus  haerent. 

nescio  quis  teneros  oculus  mihi  fascinat  agnos. 

75-103  ^  77  vitula  TT^  Pierii  codd.,  testantur  Macmhius  Serv.  : 

vitulam  i?7rt6c         100  arvo  7?  loi  exitium  pecori  c  cofl^a^.  </^/mbr(?s 

exitium  est  pecori  R-^^^a  :  exitium  pecori  est  7  b  102  hi  Stephanus  : 
his  codd. :  his  certe — neque  amor  causa  est— vix  ossibus  haerent 
Donatus  ad  Ter.  Eitn.  ii.  2,  38,  ut  his  nominativus  sit :  vulgo  sic  dis- 
tinguunt :  his  certe  neque  amor  causa  est :  vix  ossibus  haerent 


P.  VERGILI  MARONIS 

D.    Dic  quibus  in  terris — et  eris  mihi  magnus  ApoUo — 

tris  pateat  Caeli  spatium  non  amplius  ulnas.  105 

M.   Dic  quibus  in  terris  inscripti  nomina  regum 
nascantur  flores,  et  Phyllida  solus  habeto. 

P.        Non  nostrum  inter  vos  tantas  componere  lites. 
et  vitula  tu  dignus  et  hic:  et  quisquis  amores 
haud  metuet  dulcis,  haud  experietur  amaros.  iio 

claudite  iam  rivos,  pueri;  sat  prata  biberunt. 


ECLOGA  IV 

SiCELiDES  Musae,  paulo  maiora  canamus! 
non  omnis  arbusta  iuvant  humilesque  myricae 
si  canimus  silvas,  silvae  sint  consule  dignae. 

Vltima  Cumaei  venit  iam  carminis  aetas ; 
magnus  ab  integro  saeclorum  nascitur  ordo.  5 

iam  redit  et  virgo,  redeunt  Saturnia  regna, 
iam  nova  progenies  caelo  demittitur  alto. 
tu  modo  nascenti  puero,  quo  ferrea  primum 
desinet  ac  toto  surget  gens  aurea  mundo, 
casta  fave  Lucina:  tuus  iam  regnat  Apollo.  10 

teque  adeo  decus  hoc  aevi,  te  consule,  inibit, 
Pollio,  et  incipient  magni  procedere  menses ; 
te  duce,  si  qua  manent  sceleris  vestigia  nostri, 
inrita  perpetua  solvent  formidine  terras. 
ille  deum  vitam  accipiet  divisque  videbit  15 

permixtos  heroas  et  ipse  videbitur  illis, 

104-111  R  105  Caeli  voluit poeta,  teste  Asconio  :  caeli  alii         iio 

haud  .  . .  haud  Graser:  aut  .  . .  aut  codd.,  Serv.,  scholiasta  Bern.  in  lem- 
mate :  quiautem  aliud  invenisse  videtur  '  qui  amet  quid,  videat  ne  odiat ' 
et  '  si  metuet  dulcis,  experietur  amaros,  sin  autem  non  metuet  amaros, 
experietur  dulcis '  interpretatus  :  hau  temnet  dulcis,  haut  experietur 
amaros  Ribbeck  :  haud  metuet,  dulcis  aut  experietur  amaros  Wagner 

IV.    1-16  R  7  dimittitur  7?  12  V o\\\o]  orh\s  Schaper : 

vide  quae  de  argumento  huius  poematis  in  Symbolis  loachimicis  i.  15 
disputavit 


ECLOGA  IV 

pacatumque  reget  patriis  virtutibus  orbem. 

At  tibi  prima,  puer,  nullo  munuscula  cultu 
errantis  hederas  passim  cum  baccare  tellus 
mixtaque  ridenti  colocasia  fundet  acantho.  20 

ipsae  lacte  domum  referent  distenta  capellae 
ubera,  nec  magnos  metuent  armenta  leones; 
ipsa  tibi  blandos  fundent  cunabula  flores. 
occidet  et  serpens,  et  fallax  herba  veneni 
occidet;  Assyrium  vulgo  nascetur  amomum.  25 

at  simul  heroum  laudes  et  facta  parentis 
iam  legere  et  quae  sit  poteris  cognoscere  virtus, 
moUi  paulatim  flavescet  campus  arista, 
incultisque  rubens  pendebit  sentibus  uva, 
et  durae  quercus  sudabunt  roscida  mella.  30 

pauca  tamen  suberunt  priscae  vestigia  fraudis, 
quae  temptare  Thetim  ratibus,  quae  cingere  muris 
-    oppida,  quae  iubeant  telluri  infindere  sulcos. 
alter  erit  tum  Tiphys,  et  altera  quae  vehat  Argo 
delectos  heroas ;  erunt  etiam  altera  bella  35 

atque  iterum  ad  Troiam  magnus  mittetur  Achilles. 
hinc,  ubi  iam  firmata  virum  te  fecerit  aetas, 
cedet  et  ipse  mari  vector,  nec  nautica  pinus  -v>  u} . 
mutabit  merces  :   omnis  feret  omnia  tellus.      '       • 
non  rastros  patietur  humus,  non  vinea  falcem;  40 

robustus  quoque  iam  tauris  iuga  solvet  arator; 
nec  varios  discet  mentiri  lana  colores, 
ipse  sed  in  pratis  aries  iam  suave  rubenti 
murice,  iam  croceo  mutabit  vellera  luto; 
sponte  sua  sandyx  pascentis  vestiet  agnos.  45 

'  Talia  saecla  '  suis  dixerunt  '  currite '  fusis 
concordes  stabili  fatorum  numine  Parcae. 

17-47  ^  18  ac  7?  20  fundit  7^  26  ac  R         parentis 

y^bc  Serv.  Nonius  :    parentum  R-f  28  flavescit  R-^^b^  33 

tellurem  infindere  sulco  R  45  nascentes  Bentley  ut  G.  iii.  390 


P.  VERGILI  MARONIS 

adgredere  o  magnos  (aderit  iam  tempus)  honores, 
cara  deum  suboles,  magnum  lovis  incrementum  ! 
aspice  convexo  nutantem  pondere  mundum,  50 

.    terrasque  tractusque  maris  caelumque  profundum: 
aspice  venturo  laetentur  ut  omnia  saeclo  ! 
o  mihi  tum  longae  maneat  pars  ultima  vitae, 
spiritus  et  quantum  sat  erit  tua  dicere  facta: 
non  me  carminibus  vincet  nec  Thracius  Orpheus,      55 
nec  Linus,  huic  mater  quamvis  atque  huic  pater  adsit, 
Orphei  Calliopea,  Lino  formosus  Apollo. 
Pan  etiam,  Arcadia  mecum  si  iudice  certet, 
Pan  etiam  Arcadia  dicat  se  iudice  victum. 
incipe,  parve  puer,  risu  cognoscere  matrem  60 

(matri  longa  decem  tulerunt  fastidia  menses) 
incipe,  parve  puer:  qui  non  risere  parenti, 
nec  deus  hunc  mensa,  dea  nec  dignata  cubili  est. 

ECLOGA  V 

MENALCAS        MOPSVS 

Me.      CvR  non,  Mopse,  boni  quoniam  convenimus  ambo, 
tu  calamos  inflare  levis,  ego  dicere  versus, 
hic  corylis  mixtas  inter  consedimus  ulmos? 

Mo.Tw  maior;  tibi  me  est  aequum  parere,  Menalca, 

sive  sub  incertas  Zephyris  motantibus  umbras,  5 

sive  antro  potius  succedimus.     aspice,  ut  antrum 
silvestris  raris  sparsit  labrusca  racemis. 

Me.  Montibus  in  nostris  solus  tibi  certat  Amyntas. 

Mo.  Quid,  si  idem  certet  Phoebum  superare  canendo  ? 

48-51  R;  52-63  PR  52  laetantur  R         53  tam  codd.  deieriores 

longae  R  Serv.  :  longe  P7  55  vincat  P*7^  61  matris  P^y 

tulerunt]  '«/«  abstulerint  legunt'  Serv.  :  tulerum  P^ :  twlerint  P  ef /or- 
tasse  P^         abstulerint  Schaper  62  qui  non  risere  parenti  Quin- 

tiltanus,  commendat  O.  Crusius  :  cui  .  .  .  parentes  codd.  63  hunc] 

hos  Schrader 

V.    1-^  PR  8  certet  Py 


ECLOGA  V 

Me.  Incipe,  Mopse,  prior,  si  quos  aut  Phyllidis  ignis        lo 
aut  Alconis  habes  laudes  aut  iurgia  Codri. 
incipe:  pascentis  servabit  Tityrus  haedos. 

Mo.  Immo  haec,  in  viridi  nuper  quae  cortice  fagi 
carmina  descripsi  et  modulans  alterna  notavi, 
experiar  :    tu  deinde  iubeto  ut  certet  Amyntas.  15 

Me.  Lenta  salix  quantum  pallenti  cedit  oHvae, 
puniceis  humiHs  quantum  saliunca  rosetis, 
iudicio  nostro  tantum  tibi  cedit  Amyntas. 
sed  tu  desine  plura,  puer  :    successimus  antro. 

Mo.      Exstinctum  Nymphae  crudeli  funere  Daphnim        20 
flebant  (vos  coryli  testes  et  flumina  Nymphis), 
cum  complexa  sui  corpus  miserabile  nati, 
atque  deos  atque  astra  vocat  crudeHa  mater. 
non  ulH  pastos  iUis  egere  diebus  24 

frigida,  Daphni,  boves  ad  flumina  ;  nulla  neque  amnem 
Hbavit  quadripes  nec  graminis  attigit  herbam. 
Daphni,  tuum  Poenos  etiam  gemuisse  leones 
interitum  montesque  feri  silvaeque  loquuntur. 
Daphnis  et  Armenias  curru  subiungere  tigris 
instituit,  Daphnis  thiasos  inducere  Bacchi  30 

et  foHis  lentas  intexere  moUibus  hastas. 
vitis  ut  arboribus  decori  est,  ut  vitibus  uvae, 
ut  gregibus  tauri,  segetes  ut  pinguibus  arvis, 
tu  decus  omne  tuis,     postquam  te  fata  tulerunt 
ipsa  Pales  agros  atque  ipse  reHquit  ApoUo.  35 

grandia  saepe  quibus  mandavimus  hordea  sulcis, 
infeHx  loHum  et  steriles  nascuntur  avenae ; 
pro  moUi  viola,  pro  purpureo  narcisso 
carduus  et  spinis  surgit  paHurus  acutis. 
spargite  humum  foHis,  inducite  fontibus  umbras,        40 

10-40  PR  15  ut  om.  PycTT  28  ferunt  P:  silvaesque  P^ : 

feros  silvasque  Markland  38  violae  P^  :  viola  et  R         purpureo 

codd.,  Serv.,  schol.  Bern.  :    purpurea  testatur  Diomedes  (cui  immutatum 
genus  soloecismus  rede  videtur)  legit  Rihbeck  40  umbras]  aras  R 


P.  VERGILI  MARONIS 

pastores  (mandat  fieri  sibi  talia  Daphnis), 
et  tumulum  facite,  et  tumulo  superaddite  carmen : 
'  Daphnis  ego  in  silvis,  hinc  usque  ad  sidera  notus, 
formosi  pecoris  custos,  formosior  ipse.' 

Me.  Tale  tuum  carmen  nobis,  divine  poeta,  45 

quale  sopor  fessis  in  gramine,  quale  per  aestum 
dulcis  aquae  saliente  sitim  restinguere  rivo. 
nec  calamis  solum  aequiperas,  sed  voce  magistrum: 
fortunate  puer,  tu  nunc  eris  alter  ab  illo.  49 

nos  tamen  haec  quocumque  modo  tibi  nostra  vicissim 
dicemus,  Daphnimque  tuum  tollemus  ad  astra; 
Daphnim  ad  astra  feremus :  amavit  nos  quoque  Daphnis. 

Mo.  An  quicquam  nobis  taU  sit  munere  maius  ? 
et  puer  ipse  fuit  cantari  dignus,  et  ista 
iam  pridem  Stimichon  laudavit  carmina  nobis.  55 

Me.  Candidus  insuetum  miratur  Umen  Olympi 

sub  pedibusque  videt  nubes  et  sidera  Daphnis. 

ergo  alacris  silvas  et  cetera  rura  voluptas 

Panaque  pastoresque  tenet  Dryadasque  puellas. 

nec  lupus  insidias  pecori,  nec  retia  cervis  60 

ulla  dolum  meditantur:  amat  bonus  otia  Daphnis. 

ipsi  laetitia  voces  ad  sidera  iactant 

intonsi  montes ;  ipsae  iam  carmina  rupes, 

ipsa  sonant  arbusta:  'deus,  deus  ille,  Menalca!' 

sis  bonus  o  felixque  tuis  !   en  quattuor  aras :  65 

ecce  duas  tibi,  Daphni,  duas  altaria  Phoebo. 

pocula  bina  novo  spumantia  lacte  quotannis 

craterasque  duo  statuam  tibi  pinguis  oHvi, 

et  multo  in  primis  hilarans  convivia  Baccho, 

ante  focum,  si  frigus  erit,  si  messis,  in  umbra  70 

vina  novum  fundam  calathis  Ariusia  nectar. 

41-71  PR  46  lassis  Ra  49  eicit  Ribbeck         ab  illo] 

Apollo  Ra>  52  Daphnim  Pyacrr,  Kloucek  {vide  Lachmann  ad  Lucr. 

ii.  991)  :  Daphnin  cf/m  68  duos  «Vjt 


ECLOGA  V 

cantabunt  mihi  Damoetas  et  Lyctius  Aegon; 
saltantis  Satyros  imitabitur  Alphesiboeus. 
haec  tibi  semper  erunt,  et  cum  sollemnia  vota 
reddemus  Nymphis,  et  cum  lustrabimus  agros.  75 

dum  iuga  montis  aper,  fluvios  dum  piscis  amabit, 
dumque  thymo  pascentur  apes,  dum  rore  cicadae, 
semper  honos  nomenque  tuum  laudesque  manebunt. 
ut  Baccho  Cererique,  tibi  sic  vota  quotannis 
agricolae  facient:  damnabis  tu  quoque  votis.  80 

Mo.  Quae  tibi,  quae  tali  reddam  pro  carmine  dona  ? 
nam  neque  me  tantum  venientis  sibilus  Austri 
nec  percussa  iuvant  fluctu  tam  litora,  nec  quae 
saxosas  inter  decurrunt  flumina  valUs. 

Me.  Hac  te  nos  fragili  donabimus  ante  cicuta.  85 

haec  nos  'formosum  Corydon  ardebat  Alexim,' 
haec  eadem  docuit  'cuium  pecus?  an  Meliboei?' 

^o.  At  tu  sume  pedum,  quod,  me  cum  saepe  rogaret, 
non  tulit  Antigenes  (et  erat  tum  dignus  amari), 
formosum  paribus  nodis  atque  aere,  Menalca.  90 


ECLOGA  VI 

Prima  Syracosio  dignata  est  ludere  versu 
nostra  neque  erubuit  silvas  habitare  Thalia. 
cum  canerem  reges  et  proeHa,   Cynthius  aurem 
velHt  et  admonuit :   '  pastorem,  Tityre,  pinguis 
pascere  oportet  ovis,  deductum  dicere  carmen.'  5 

nunc  ego  (namque  super  tibi  erunt  qui  dicere  laudes, 
Vare,  tuas  cupiant  et  tristia  condere  bella) 
agrestem  tenui  meditabor  harundine  Musam. 
non  iniussa  cano.    si  quis  tamen  haec  quoque,  si  quis 

72-85  P7?;  86-90  P/?F  80  voti  i?i         89  tuml  nunc  P^ : 

tunc  P%^ 

VI.    1-9  PRV  2  silvis  Ra  5  diductum  PV 


P.  VERGILI  MARONIS 

captus  amore  leget,  te  nostrae,  Vare,  myricae,  lo 

te  nemus  omne  canet;  nec  Phoebo  gratior  ulla  est 
quam  sibi  quae  Vari  praescripsit  pagina  nomen. 

Pergite,  Pierides.  Chromis  et  Mnasyllus  in  antro 
Silenum  pueri  somno  videre  iacentem, 
inflatum  hesterno  venas,  ut  semper,  laccho;  15 

serta  procul  tantum  capiti  delapsa  iacebant, 
et  gravis  attrita  pendebat  cantharus  ansa. 
adgressi  (nam  saepe  senex  spe  carminis  ambo 
luserat)  iniciunt  ipsis  ex  vincula  sertis. 
addit  se  sociam  timidisque  supervenit  Aegie,  20 

Aegle  Naiadum  pulcherrima,  iamque  videnti 
sanguineis  frontem  moris  et  tempora  pingit. 
ille  dolum  ridens  *quo  vincula  nectitis?'  inquit. 
'solvite  me,  pueri;  satis  est  potuisse  videri. 
carmina  quae  vultis  cognoscite ;  carmina  vobis,  25 

huic  aUud  mercedis  erit.'  simul  incipit  ipse. 
tum  vero  in  numerum  Faunosque  ferasque  videres 
ludere,  tum  rigidas  motare  cacumina  quercus; 
nec  tantum  Phoebo  gaudet  Parnasia  rupes, 
nec  tantum  Rhodope  miratur  et  Ismarus  Orphea.         30 

Namque  canebat  uti  magnum  per  inane  coacta 
semina  terrarumque  animaeque  marisque  fuissent 
et  liquidi  simul  ignis ;  ut  his  exordia  primis 
omnia  et  ipse  tener  mundi  concreverit  orbis  ; 
tum  durare  solum  et  discludere  Nerea  ponto  35 

coeperit  et  rerum  paulatim  sumere  formas ; 
iamque  novum  terrae  stupeant  lucescere  solem, 
altius  atque  cadant  summotis  nubibus  imbres ; 
incipiant  silvae  cum  primum  surgere,  cumque 

10-21  PRV ;  22-39  P^  10  legat  m  Pnsdmus  23  inri- 

dens  P^  30  mirantur  Ra^mn  33  exordia  primisl  ex  omnia 

primis,   quod  postea  in  P  inventum  est,  coniecit  Peerlk^tmp  :    ex  ordia 
prima  Hdberlin  :  ex  ordia  primis  Nettleship  34  omnisa  P^ :  omnis 

Kirsch  38  utque  R  -    ,  , 


ECLOGA  VI 

rara  per  ignaros  errent  animalia  niontis.  40 

hinc  lapides  Pyrrhae  iactos,  Saturnia  regna, 

Caucasiasque  refert  volucris  furtumque  Promethei. 

his  adiungit,  Hylan  nautae  quo  fonte  relictum 

clamassent,  ut  litus  '  Hyla,   Hyla'  omne  sonaret; 

et  fortunatam,  si  numquam  armenta  fuissent,  45 

Pasiphaen  nivei  solatur  amore  iuvenci. 

a,  virgo  infeHx,  quae  te  dementia  cepit ! 

Proetides  implerunt  falsis  mugitibus  agros, 

at  non  tam  turpis  pecudum  tamen  ulla  secuta 

concubitus,  quamvis  collo  timuisset  aratrum,  50 

et  saepe  in  levi  quaesisset  cornua  fronte. 

a,  virgo  infelix,  tu  nunc  in  montibus  erras : 

ille  latus  niveum  molli  fultus  hyacintho 

ilice  sub  nigra  pallentis  ruminat  herbas 

aut  aliquam  in  magno  sequitur  grege.     '  claudite,  Nymphae, 

Dictaeae  Nymphae,  nemorum  iam  claudite  saltus,     56 

si  qua  forte  ferant  oculis  sese  obvia  nostris 

errabunda  bovis  vestigia;  forsitan  illum 

aut  herba  captum  viridi  aut  armenta  secutum 

perducant  aUquae  stabula  ad  Gortynia  vaccae.'  60 

tum  canit  Hesperidum  miratam  mala  puellam; 

tum  Phaethontiadas  musco  circumdat  amarae 

corticis  atque  solo  proceras  erigit  alnos. 

tum  canit  errantem  Permessi  ad  flumina  Gallum 

Aonas  in  montis  ut  duxerit  una  sororum,  65 

utque  viro  Phoebi  chorus  adsurrexerit  omnis ; 

ut  Linus  haec  illi  divino  carmine  pastor 

floribus  atque  apio  crinis  ornatus  amaro 

dixerit:   'hos  tibi  dant  calamos,  en  accipe,  Musae, 

Ascraeo  quos  ante  seni,  quibus  ille  solebat  70 

cantando  rigidas  deducere  montibus  ornos. 

40-47  P/? ;  48-71  MPR  40  \%noios  Pya^bcw         41  hicP^^ 

49  secuta  est /?7a6c  51  qyi?ies\sscnt  P  Ribbeck 

VERG.  2 


P.  VERGILI  MARONIS 

his  tibi  Grynei  nemoris  dicatur  origo, 

ne  quis  sit  lucus  quo  se  plus  iactet  ApoUo.' 

quid  loquar  aut  Scyllam  Nisi,  quam  fama  secuta  est 

candida  succinctam  latrantibus  inguina  monstris         75 

Dulichias  vexasse  rates  et  gurgite  in  alto, 

a,  timidos  nautas  canibus  lacerasse  marinis, 

aut  ut  mutatos  Terei  narraverit  artus, 

quas  illi  Philomela  dapes,  quae  dona  pararit, 

quo  cursu  deserta  petiverit  et  quibus  ante  80 

infelix  sua  tecta  super  volitaverit  alis? 

omnia,  quae  Phoebo  quondam  meditante  beatus 

audiit  Eurotas  iussitque  ediscere  lauros, 

ille  canit  (pulsae  referunt  ad  sidera  valles), 

cogere  donec  ovis  stabulis  numerumque  referre  85 

iussit  et  invito  processit  Vesper  Olympo. 


ECLOGA  VII 

MELIBOEVS        CORYDON        THYRSIS 

M.       FoRTE  sub  arguta  consederat  ilice  Daphnis, 
compulerantque  greges  Corydon  et  Thyrsis  in  unum, 
Thyrsis  ovis,  Corydon  distentas  lacte  capellas, 
ambo  florentes  aetatibus,  Arcades  ambo, 
et  cantare  pares  et  respondere  parati.  5 

huc  mihi,  dum  teneras  defendo  a  frigore  myrtos, 
vir  gregis  ipse  caper  deerraverat;  atque  ego  Daphnim 
aspicio.  ille  ubi  me  contra  videt,  'ocius'  inquit 
'huc  ades,  o  Meliboee;  caper  tibi  salvus  et  haedi; 
et,  si  quid  cessare  potes,  requiesce  sub  umbra.  10 

huc  ipsi  potum  venient  per  prata  iuvenci, 

72-86  MPR  74  ut  R  80  alte  Ribbeck  85  re- 

ferri  M^P^^y 

VII.    i-ix  MP  6  hicP6' 


ECLOGA  VII 

hic  viridis  tenera  praetexit  harundine  ripas 

Mincius,  eque  sacra  resonant  examina  quercu.' 

quid  facerem?  neque  ego  Alcippen  nec  Phyllida  habebam 

depulsos  a  lacte  domi  quae  clauderet  agnos,  15 

et  certamen  erat,  Corydon  cum  Thyrside,  magnum. 

posthabui  tamen  illorum  mea  seria  ludo. 

alternis  igitur  contendere  versibus  ambo 

coepere,  alternos  Musae  meminisse  volebant. 

hos  Corydon,  illos  referebat  in  ordine  Thyrsis.  20 

C.        Nymphae,  noster  amor,  Libethrides,  aut  mihi  carmen, 
quale  meo  Codro,  concedite  (proxima  Phoebi 
versibus  ille  facit)  aut,  si  non  possumus  omnes, 
hic  arguta  sacra  pendebit  fistula  pinu. 

T.    Pastores,  hedera  crescentem  ornate  poetam,  25 

Arcades,  invidia  rumpantur  ut  ilia  Codro ; 
aut,  si  ultra  placitum  laudarit,  baccare  frontem 
cingite,  ne  vati  noceat  mala  lingua  futuro. 

C.        Saetosi  caput  hoc  apri  tibi,   Delia,  parvus 

et  ramosa  Micon  vivacis  cornua  cervi.  30 

si  proprium  hoc  fuerit,  levi  de  marmore  tota 
puniceo  stabis  suras  evincta  coturno. 

T.    Sinum  lactis  et  haec  te  liba,  Priape,  quotannis 
exspectare  sat  est :    custos  es  pauperis  horti. 
nunc  te  marmoreum  pro  tempore  fecimus;  at  tu,       35 
si  fetura  gregem  suppleverit,  aureus  esto. 

C.        Nerine  Galatea,  thymo  mihi  dulcior  Hyblae, 
candidior  cycnis,  hedera  formosior  alba, 
cum  primum  pasti  repetent  praesepia  tauri, 
si  qua  tui  Corydonis  habet  te  cura,  venito.  40 

T.    Immo  ego  Sardoniis  videar  tibi  amarior  herbis, 
horridior  rusco,  proiecta  viUor  alga, 

12-37  MPV\    38-42  MP  19  volebam  multos  legisse  tesiaiur 

Serv.,  ident  hahent  c"'  Menagianus  1  23  possimus  M^P^y^c^  25 

nascentem  M^b 

2* 


P.  VERGILI  MARONIS 

si  mihi  non  haec  lux  toto  iam  longior  anno  est. 
ite  domum  pasti,  si  quis  pudor,  ite  iuvenci. 

C.        Muscosi  fontes  et  somno  mollior  herba,  45 

et  quae  vos  rara  viridis  tegit  arbutus  umbra, 
solstitium  pecori  defendite :  iam  venit  aestas 
torrida,  iam  lento  turgent  in  palmite  gemmae. 

T.    Hic  focus  et  taedae  pingues,  hic  plurimus  ignis 

semper,  et  adsidua  postes  fuligine  nigri.  50 

hic  tantum  Boreae  curamus  frigora  quantum 
aut  numerum  lupus  aut  torrentia  flumina  ripas. 

C        Stant  et  iuniperi  et  castaneae  hirsutae, 

strata  iacent  passim  sua  quaeque  sub  arbore  porna, 
omnia  nunc  rident:  at  si  formosus  Alexis  55 

montibus  his  abeat,  videas  et  flumina  sicca. 

T.    Aret  ager ;  vitio  moriens  sitit  aeris  herba ; 
Liber  pampineas  invidit  collibus  umbras  : 
Phyllidis  adventu  nostrae  nemus  omne  virebit, 
luppiter  et  laeto  descendet  plurimus  imbri..  60 

C.        Populus  Alcidae  gratissima,  vitis  laccho, 
formosae  myrtus  Veneri,  sua  laurea  Phoebo ; 
PhyUis  amat  corylos ;  illas  dum  Phyllis  amabit, 
nec  myrtus  vincet  corylos,  nec  laurea  Phoebi. 

T.    Fraxinus  in  silvis  pulcherrima,  pinus  in  hortis,  65 

populus  in  fluviis,  abies  in  montibus  altis ; 
saepius  at  si  me,  Lycida  formose,  revisas, 
fraxinus  in  silvis  cedat  tibi,  pinus  in  hortis. 

M.       Haec  memini,  et  victum  frustra  contendere  Thyrsim. 
ex  illo  Corydon  Corydon  est  tempore  nobis.  70 

43-70  MP  48  laeto    M^yabc  54  quaque    bc^  Bentlcy 

56  aberit  P  68  cedet  Pyb^  Serv.  schol.  Bern. 


ECLOGA  VIII  ,     . 

Pastorvm  Musam  Damonis  et  Alphesiboei, 
immemor  herbarum  quos  est  mirata  iuvenca  ^^''''^" 
certantis,  quorum  stupefactae  carmine  lynces,^/^. 
et  mutata  suos  requierunt  flumina  cursus,       ~^^^  ^ 
Damonis  Musam  dicemus  et  Alphesiboei.  5 

Tu  mihi  seu  magni  superas  iam  saxa  Timavi, 
sive  oram  Illyrici  legis  aequoris, — en  erit  umquam 
ille  dies,  mihi  cum  liceat  tua  dicere  facta? 
en  erit  ut  Hceat  totum  mihi  ferre  per  orbem 
sola  Sophocleo  tua  carmina  digna  coturno?  lo 

a  te  principium,  tibi  desinam  :    accipe  iussis 
carmina  coepta  tuis,  atque  hanc  sine  tempora  circum 
inter  victricis  hederam  tibi  serpere  lauros. 
-  Frigida  vix  caelo  noctis  decesserat  umbra, 
cum  ros  in  tenera  pecori  gratissimus  herba:  15 

incumbens  tereti  Damon  sic  coepit  oHvae. 
D.       Nascere  praeque  diem  veniens  age,  Lucifer,  almum, 
coniugis  indigno  Nysae  deceptus  amore 
dum  queror  et  divos,  quamquam  nil  testibus  illis 
profeci,  extrema  moriens  tamen  adloquor  hora.  20 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus. 
Maenalus  argutumque  nemus  pinusque  loquentis 
semper  habet,  semper  pastorum  ille  audit  amores 
Panaque,  qui  primus  calamos  non  passus  inertis. 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus.  25 

Mopso  Nysa  datur :   quid  non  speremus  amantes  ? 

VIII.    i-i8  MP;   19-26  MPV  4  requierunt]  linquerunt  7^ : 

liquerunt  m-ir^  1 1   tibi]  in  te  desiderat  Peerlkamp  ;   sed  sensus  est 

'  tibi  h.  e.  in  tuum  honorem  totum  carmen  usque  ad  umbilicum  con- 
scribam.'  desinam  Py^  :  desinet  Macn  scholiasta  Bem.  quem  secutus 

verba  '  en    erit  unquam  .  .  .   tibi  desinet '  parenthesi  includit  Kloucek 
20  adloquar  M^P^V  24  primum  Mb^,  ut  ii.  32 


P.  VERGILI  MARONIS 

iungentur  iam  grypes  equis,  aevoque  sequenti 
cum  canibus  timidi  venient  ad  pocula  dammae. 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus.  28* 

Mopse,  novas  incide  faces  :  tibi  ducitur  uxor. 
sparge,  marite,  nuces  :  tibi  deserit  Hesperus  Oetam.      30 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus 
o  digno  coniuncta  viro,  dum  despicis  omnis, 
dumque  tibi  est  odio  mea  fistula,  dumque  capellae 
hirsutumque  supercilium  promissaque  barba, 
nec  curare  deum  credis  mortalia  quemquam —  35 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus — 
saepibus  in  nostris  parvam  te  roscida  mala 
(dux  ego  vester  eram)  vidi  cum  matre  legentem. 
alter  ab  undecimo  tum  me  iam  acceperat  annus, 
iam  fragilis  poteram  a  terra  contingere  ramos  :  40 

ut  vidi,  ut  perii,  ut  me  malus  abstulit  error ! 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus. 
nunc  scio  quid  sit  Amor :  duris  in  cotibus  illum 
aut  Tmaros  aut  Rhodope  aut  extremi  Garamantes 
nec  generis  nostri  puerum  nec  sanguinis  edunt.         45 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus. 
saevus  Amor  docuit  natorum  sanguine  matrem 
commaculare  manus ;  crudeHs  tu  quoque,  mater : 
crudelis  mater  magis,  an  puer  improbus  ille? 
improbus  ille  puer;   crudelis  tu  quoque,  mater.  50 

incipe  Maenalios  mecum,  mea  tibia,  versus. 
nunc  et  ovis  ultro  fugiat  lupus,  aurea  durae 
mala  ferant  quercus,  narcisso  floreat  alnus, 
pinguia  corticibus  sudent  electra  myricae, 

27-44  MPV;  45-54  MP  28  timidi  PWya"^  testantur  Charisius 

Priscianus  Quintilianus  Serv.  ad  hunc  locum,  schol.  Bem.  ;  timide  P^v : 
timidae  M  28*^  habet  7,   om.  ceteri  codd.  :    versum  quem  dicunt 

intercalarem  aut  hic  inserendum  aut  post  75  delendum  vidit  G.  Hermann 
34  demissaque  P  43  duris]  nudis  P'a^b^  49  crudelis  mater, 

magis  at  puer  improbus  ille.  omisso  versu  50  Ribheck.  alii  alia 


ECLOGA  VIII 

certent  et  cycnis  ululae,  sit  Tityrus  Orpheus,  55 

Orpheus  in  silvis,  inter  delphinas  Arion — 

incipe  MaenaUos  mecum,  mea  tibia,  versus— 
omnia  vel  medium  fiat  mare.  vivite  silvae : 
praeceps  aerii  specula  de  montis  in  undas 
deferarj  extremum  hoc  munus  morientis  habeto.       60 

desine  Maenalios,  iam  desine,  tibia,  versus. 

Haec  Damon :  vos,  quae  responderit  Alphesiboeus, 
dicite,  Pierides ;  non  omnia  possumus  omnes. 
A.       Effer  aquam  et  moUi  cinge  haec  altaria  vitta, 

verbenasque  adole  pinguis  et  mascula  tura,  65 

coniugis  ut  magicis  sanos  avertere  sacris 
experiar  sensus;  nihil  hic  nisi  carmina  desunt. 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
carmina  vel  caelo  possunt  deducere  Lunam, 
carminibus  Circe  socios  mutavit  Vlixi,  70 

frigidus  in  pratis  cantando  rumpitur  anguis. 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
terna  tibi  haec  primum  triplici  diversa  colore 
licia  circumdo,  terque  haec  altaria  circum 
effigiem  duco;  numero  deus  impare  gaudet.  75 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
necte  tribus  nodis  ternos,  AmarylH,  colores ; 
necte,  AmarylH,  modo  et  '  Veneris'  dic  'vincula  necto.' 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
Hmus  ut  hic  durescit,  et  haec  ut  cera  Hquescit         80 
uno  eodemque  igni,  sic  nostro  Daphnis  amore. 
sparge  molam  et  fragiHs  incende  bitumine  lauros. 
Daphnis  me  malus  urit,  ego  hanc  in  Daphnide  laurum. 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
taHs  amor  Daphnim  quaHs  cum  fessa  iuvencum  85 
per  nemora  atque  altos  quaerendo  bucula  lucos 

55-86  MP  58  fiat    MPb^  Serv.,  schol  Bern.  :  fiant  'yab^cir 

74  hanc  Longobardicus  Pierii.  Wagner 


P.  VERGILI  MARONIS 

propter  aquae  rivum  viridi  procumbit  in  ulva 

perdita,  nec  serae  meminit  decedere  nocti, 

talis  amor  teneat,  nec  sit  mihi  cura  mederi.  89 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
has  olim  exuvias  mihi  perfidus  ille  reliquit, 
pignora  cara  sui :    quae  nunc  ego  Hmine  in  ipso, 
terra,  tibi  mando  ;    debent  haec  pignora  Daphnim. 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
has  herbas  atque  haec  Ponto  mihi  lecta  venena        95 
ipse  dedit  Moeris  (nascuntur  plurima  Ponto) ; 
his  ego  saepe  lupum  fieri  et  se  condere  silvis 
Moerim,  saepe  animas  imis  excire  sepulcris, 
atque  satas  aUo  vidi  traducere  messis.  99 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
fer  cineres,  AmarylH,  foras  rivoque  fluenti 
transque  caput  iace,  nec  respexeris.    his  ego  Daphnim 
adgrediar;    nihil  ille  deos,  nil  carmina  curat. 

ducite  ab  urbe  domum,  mea  carmina,  ducite  Daphnim. 
aspice  :  corripuit  tremulis  altaria  flammis  105 

sponte  sua,  dum  ferre  moror.  cinis  ipse.     bonum  sit ! 
nescio  quid  certe  est,  et  Hylax  in  Umine  latrat. 
credimus  ?  an,  qui  amant,  ipsi  sibi  somnia  fingunt  ? 

parcite,  ab  urbe  venit,  iam  parcite  carmina,  Daphnis. 

ECLOGA  IX 

LYCIDAS        MOERIS 

L.        Qvo  te,  Moeri,  pedes  ?  an,  quo  via  ducit,  in  urbem  ? 

M.   O  Lycida,  vivi  pervenimus,  advena  nostri 

(quod  numquam  veriti  sumus)  ut  possessor  agelli 
diceret  :  '  haec  mea  sunt ;  veteres  migrate  coloni.' 

87-109  MP  87  concumbit  P'7^  105  corripuit]  ut  hec 

lambit  ir         107  Hylax  vulgo  :  Hylas  codd.         109  carmina  parcite  Mc 
IX.     1-4  MP  3  quod]  quo  codd.  deteriores 


ECLOGA  IX 

nunc  victi,  tristes,  quoniam  fors  omnia  versat,  5 

hos  illi  (quod  nec  vertat  bene)  mittimus  haedos. 

L,    Certe  equidem  audieram,  qua  se  subducere  colles 
incipiunt  mollique  iugum  demittere  clivo, 
usque  ad  aquam  et  veteres,  iam  fracta  cacumina,  fagos, 
omnia  carminibus  vestrum  servasse  Menalcan.  10 

M.  Audieras,  et  fama  fuit ;  sed  carmina  tantum 
nostra  valent,  Lycida,  tela  inter  Martia  quantum 
Chaonias  dicunt  aquila  veniente  columbas. 
quod  nisi  me  quacumque  novas  incidere  lites 
ante  sinistra  cava  monuisset  ab  ilice  cornix,  15 

nec  tuus  hic  Moeris  nec  viveret  ipse  Menalcas. 

L.    Heu,  caditin  quemquam  tantum  scelus?  heu,  tua  nobis 
paene  simul  tecum  solacia  rapta,  Menalca  ? 
quis  caneret  Nymphas  ?  quis  humum  florentibus  herbis 
spargeret  aut  viridi  fontis  induceret  umbra  ?  20 

vel  quae  sublegi  tacitus  tibi  carmina  nuper, 
cum  te  ad  delicias  ferres  AmarylHda  nostras? 
'  Tityre,  dum  redeo  (brevis  est  via)  pasce  capellas, 
et  potum  pastas  age,  Tityre,  et  inter  agendum 
occursare  capro  (cornu  ferit  ille)  caveto.'  25 

M.  Immo  haec,  quae  Varo  necdum  perfecta  canebat 
*Vare,  tuum  nomen,  superet  modo  Mantua  nobis, 
Mantua  vae  miserae  nimium  vicina  Cremonae, 
cantantes  subHme  ferent  ad  sidera  cycni.' 

L.    Sic  tua  Cyrneas  fugiant  examina  taxos,  30 

sic  cytiso  pastae  distendant  ubera  vaccae, 
incipe,  si  quid  habes.    et  me  fecere  poetam 
Pierides,  sunt  et  mihi  carmina,  me  quoque  dicunt 
vatem  pastores;  sed  non  ego  credulus  iUis. 
nam  neque  adhuc  Vario  videor  nec  dicere  Cinna     35 

5-35  MP  9  veteris  Pyabcn  schol.  Bern.  fagi  Py^abcmit 

Quintilianus         17  cadetP6       agferantP^y       ^o  CyrnG2LS  M^  Sei-v.  : 
Grynaeas  M^Pym  schol.  Bem.  35  Yairio  Py^^a^  probat  Serv. :  Varo 

Ma^bcmn  schol.  Bern.,  agnoscit  Serv.  nomen  om,  y^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

digna,  sed  argutos  inter  strepere  anser  olores. 
M.  Id  quidem  ago  et  tacitus,  Lycida,  mecum  ipse  voluto, 
si  valeam  meminisse ;  neque  est  ignobile  carmen. 

*  huc  ades,  o  Galatea  ;    quis  est  nam  ludus  in  undis  ? 
hic  ver  purpureum,  varios  hic  flumina  circum  40 
fundit  humus  flores,  hic  candida  populus  antro 
imminet  et  lentae  texunt  umbracula  vites. 

huc  ades ;    insani  feriant  sine  litora  fluctus.' 
L.    Quid,  quae  te  pura  solum  sub  nocte  canentem 

audieram  ?    numeros  memini,  si  verba  tenerem  :         45 

*  Daphni,   quid  antiquos   signorum   suspicis  ortus  ? 
ecce  Dionaei  processit  Caesaris  astrum, 

astrum  quo  segetes  gauderent  frugibus  et  quo 

duceret  apricis  in   coUibus  uva  colorem. 

insere,  Daphni,  piros  :  carpent  tua  poma  nepotes.'    50 

M.   Omnia  fert  aetas,  animum   quoque ;    saepe  ego  longos 
cantando  puerum  memini  me  condere  soles  : 
nunc  obHta  mihi  tot  carmina,  vox  quoque  Moerim 
iam  fugit  ipsa :  lupi  Moerim  videre  priores. 
sed  tamen  ista  satis  referet  tibi  saepe  Menalcas.       55 

L.    Causando  nostros  in  longum  ducis  amores. 

et  nunc  omne  tibi  stratum  silet  aequor,  et  omnes, 
aspice,  ventosi  ceciderunt  murmuris  aurae. 
hinc  adeo  media  est  nobis  via ;  namque  sepulcrum 
incipit  apparere  Bianoris.     hic,  ubi  densas  60 

agricolae  stringunt  frondes,  hic,  Moeri,  canamus  : 
hic  haedos  depone,  tamen  veniemus  in  urbem. 
aut  si  nox  pluviam  ne  colligat  ante  veremur, 
cantantes  Ucet  usque  (minus  via  laedit)  eamus ; 
cantantes  ut  eamus,  ego  hoc  te  fasce  levabo.  65 

M.  Desine  plura,  puer,  et  quod  nunc  instat  agamus  ; 
carmina  tum  meHus,  cum  venerit  ipse,  canemus. 

36-67  MP  46-50  Lyctdae  continuant  My,  vulgo  tribuuniur 

Moeridi         51  aetas]  setas  P^,  unde  omnia  fers,  aetas  Ribheck         59 
hic  P  64  laedet  ^^icn- :  laedat  Guthling 


ECLOGA  X 

ExTREMVM  hunc,  Arethusa,  mihi  concede  laborem  : 
pauca  meo  Gallo,  sed  quae  legat  ipsa  Lycoris, 
carmina  sunt  dicenda :    neget  quis  carmina  Gallo  ? 
sic  tibi,  cum  fluctus  subterlabere  Sicanos, 
Doris  amara  suam  non  intermisceat  undam,  5 

incipe;    solUcitos  Galli  dicamus  amores, 
dum  tenera  attondent  simae  virgulta  capellae. 
non  canimus  surdis,   respondent  omnia  silvae. 

Quae  nemora  aut  qui  vos  saltus  habuere,  puellae 
Naides,  indigno  cum  Gallus  amore  peribat?  10 

nam  neque  Parnasi  vobis  iuga,  nam  neque  Pindi 
ulla  moram  fecere,  neque  Aonie  Aganippe. 
illum  etiam  lauri,  etiam  flevere  myricae, 
pinifer  illum  etiam  sola  sub  rupe  iacentem 
Maenalus,  et  geUdi  fleverunt  saxa  Lycaei.  15 

stant  et  oves  circum  (nostri  nec  paenitet  illas, 
nec  te  paeniteat  pecoris,  divine  poeta; 
et  formosus  ovis  ad  flumina  pavit  Adonis), 
venit  et  opiUo,  tardi  venere  subulci, 
uvidus  hiberna  venit  de  glande  Menalcas.  20 

omnes  *  unde   amor  iste  '  rogant  '  tibi  ?  '  venit  Apollo, 

*  Galle,  quid  insanis  ? '  inquit  '  tua  cura  Lycoris 
perque  nives  alium  perque  horrida  castra  secuta  est.' 
venit  et  agresti  capitis  Silvanus  honore, 

florentis  ferulas  et  grandia  Hlia  quassans.  25 

Pan  deus  Arcadiae  venit,  quem  vidimus  ipsi 
sanguineis  ebuH  bacis  minioque  rubentem. 

*  ecquis  erit  modus  ? '  inquit  '  Amor  non  taHa  curat, 

X.    i-gMP;  10-28  MPR  i  laborum  P^  10  periret 

M^^fa^bc  12  aonie  ac  codd.  deteriores  Serv.  :  Aoinie  Pb^ :  Aoniae 

MR-y  grammatict  17  eicit  Ribbeck  19  opilio  «^6^c  7  ?  tt  sfAo/. 

Bem.,  quamformam  praetulit  Caper:  opillio  P^ :  upilio  MRa^b^  Serv. 
subulci]  alii  bubulci  20  umidus  R  23  castra]  saxa  P^  28  et 
quis  P^R-^abcTt 


P.  VERGILI  MARONIS 

nec  lacrimis  crudelis  Amor  nec  gramina  rivis 

nec  cytiso  saturantur  apes  nec  fronde  capellae.'         30 

tristis  at  ille  *  tamen  cantabitis,  Arcades '  inquit 

*  montibus  haec  vestris,  soli  cantare  periti 

Arcades.     o  mihi  tum  quam  molliter  ossa  quiescant, 

vestra  meos  olim  si  fistula  dicat  amores  ! 

atque  utinam  ex  vobis  unus  vestrique  fuissem  35 

aut  custos  gregis  aut  maturae  vinitor  uvae  ! 

certe  sive  mihi  Phyllis  sive  esset  Amyntas, 

seu  quicumque  furor  (quid  tum,  si  fuscus  Amyntas  ? 

et  nigrae  violae  sunt  et  vaccinia  nigra), 

mecum  inter  salices  lenta  sub  vite  iaceret;  40 

serta  mihi  Phyllis  legeret,  cantaret  Amyntas. 

hic  gelidi  fontes,  hic  molHa  prata,  Lycori, 

hic  nemus  ;  hic  ipso  tecum  consumerer  aevo. 

nunc  insanus  amor  duri  me  Martis  in  armis 

tela  inter  media  atque  adversos  detinet  hostis.  45 

tu  procul  a  patria  (nec  sit  mihi  credere  tantum) 

Alpinas  a,  dura,  nives  et  frigora  Rheni 

me  sine  sola  vides.    a,  te  ne  frigora  laedant ! 

a,  tibi  ne  teneras  glacies  secet  aspera  plantas ! 

ibo  et  Chalcidico  quae  sunt  mihi  condita  versu        50 

carmina  pastoris  Siculi  modulabor  avena. 

certum  est  in  silvis  inter  spelaea  ferarum 

malle  pati  tenerisque  meos  incidere  amores 

arboribus :  crescent  illae,  crescetis,  amores. 

interea  mixtis  lustrabo  Maenala  Nymphis,  55 

aut  acris  venabor  apros.     non  me  ulla  vetabunt 

frigora  Parthenios  canibus  circumdare  saltus. 

iam  mihi  per  rupes  videor  lucosque  sonantis 

ire,  libet  Partho  torquere  Cydonia  cornu 

spicula— tamquam  haec  sit  nostri  medicina  furoris,      60 

29-60  MPR  29  ripis  M'^         32  nostris  P^b^         40  iaceres 

MP^Y  59  CydoniaJ  Rhodonea  M^  60  sint  M 


ECLOGA  X 

aut  deus  ille  malis  hominum  mitescere  discat. 

iam  neque  Hamadryades  rursus  neque  carmina  nobis 

ipsa  placent ;    ipsae  rursus  concedite  silvae. 

non  illum  nostri  possunt  mutare  labores, 

nec  si  frigoribus  mediis  Hebrumque  bibamus,  65 

Sithoniasque  nives  hiemis  subeamus  aquosae, 

nec  si,  cum  moriens  alta  liber  aret  in  ulmo, 

Aethiopum  versemus  ovis  sub  sidere  Cancri. 

omnia  vincit  Amor :    et  nos  cedamus  Amori.' 

Haec  sat  erit,  divae,  vestrum  cecinisse  poetam,     70 
dum  sedet  et  gracili  fiscellam  texit  hibisco, 
Pierides  :    vos  haec  facietis  maxima  Gallo, 
Gallo,  cuius  amor  tantum  mihi  crescit  in  horas 
quantum  vere  novo  viridis  se  subicit  alnus. 
surgamus  :    solet  esse  gravis  cantantibus  umbra,         75 
iuniperi  gravis  umbra;   nocent  et  frugibus  umbrae. 
ite  domum  saturae,  venit  Hesperus,  ite  capellae. 

61-77  MPR  69  vincet  M :    vicit  R  74  subducit  i?  : 

subrigit     {quod  postea  tn    ir    inventum   est)    coniecii  Valesius^    probat 
Kvicala  fortasse  recte 


O0^'..iTi: 


rm  Siiiuiyuii  J'J 


•,«o:)    {"iz^ 


P.   VERGILI   MARONIS 
GEORGICON 

LIBER  I 

QviD  faciat  laetas  segetes,  quo  sidere  terram 
vertere,  Maecenas,  ulmisque  adiungere  vitis 
conveniat,  quae  cura  boum,  qui  cultus  habendo 
sit  pecori,  apibus  quanta  experientia  parcis, 
hinc  canere  incipiam.  vos,  o  clarissima  mundi  5 

lumina,  labentem  caelo  quae  ducitis  annum, 
Liber  et  ahna  Ceres,  vestro  si  munere  tellus 
Chaoniam  pingui  glandem  mutavit  arista, 
poculaque  inventis  Acheloia  miscuit  uvis, 
et  vos,  agrestum  praesentia  numina,  Fauni,  10 

(ferte  simul  Faunique  pedem  Dryadesque  puellae) — ■ 
munera  vestra  cano.   tuque  o,  cui  prima  frementem 
fudit  equum  magno  tellus  percussa  tridenti, 
Neptune;  et  cultor  nemorum,  cui  pinguia  Ceae    ^ 
ter  centum  nivei  tondent  dumeta  iuvenci;  15 

ipse  nemus  Unquens  patrium  saltusque  Lycaei 
Pan,  ovium  custos,  tua  si  tibi  Maenala  curae, 
adsis,  o  Tegeaee,  favens,  oleaeque  Minerva 
inventrix,  uncique  puer  monstrator  aratri,  1-  :/__> 

et  teneram  ab  radice  ferens,  Silvane,  cupressum*  •• ':••-;  jao 
dique  deaeque  omnes,  studium  quibus  arva  tueri, 

1-21  MPR  7  numme  M^  13  {nndxt  Pb^  fortasse  recie  cf.  Ed. 

viii.  45  Aen.  ix.  266 


P.  VERGILI  MARONIS 

quique  novas  alitis  non  uUo  semine  fruges, 

quique  satis  largum  caelo  demittitis  imbrem; 

tuque  adeo,  quem  mox  quae  sint  habitura  deorum 

concilia  incertum  est,  urbesne  invisere,  Caesar,  25 

terrarumque  velis  curam,  et  te  maximus  orbis 

auctorem  frugum  tempestatumque  potentem 

accipiat  cingens  materna  tempora  myrto, 

an  deus  immensi  venias  maris  ac  tua  nautae 

numina  sola  colant,  tibi  serviat  ultima  Thule,  30 

teque  sibi  generum  Tethys  emat  omnibus  undis, 

anne  novum  tardis  sidus  te  mensibus  addas, 

qua  locus  Erigonen  inter  Chelasque  sequentis 

panditur  (ipse  tibi  iam  bracchia  contrahit  ardens 

Scorpius  et  caeli  iusta  plus  parte  reliquit) —  35 

quidquid  eris  (nam  te  nec  sperant  Tartara  regem, 

nec  tibi  regnandi  veniat  tam  dira  cupido, 

quamvis  Elysios  miretur  Graecia  campos, 

nec  repetita  sequi  curet  Proserpina  matrem) 

da  facilem  cursum,  atque  audacibus  adnue  coeptis,        40 

ignarosque  viae  mecum  miseratus  agrestis 

ingredere  et  votis  iam  nunc  adsuesce  vocari. 

Vere  novo,  gelidus  canis  cum  montibus  umor 
liquitur  et  Zephyro  putris  se  glaeba  resolvit, 
depresso  incipiat  iam  tum  mihi  taurus  aratro  45 

ingemere,  et  sulco  attritus  splendescere  vomer. 
illa  seges  demum  votis  respondet  avari 
agricolae,  bis  quae  solem,  bis  frigora  sensit; 
illius  immensae  ruperunt  horrea  messes. 
ac  prius  ignotum  ferro  quam  scindimus  aequor,  50 

ventos  et  varium  caeli  praediscere  morem 
cura  sit  ac  patrios  cultusque  habitusque  locorum, 
et  quid  quaeque  ferat  regio  et  quid  quaeque  recuset. 

22-40  MPR;  ^i-sz^MPR       25  tpsumVergtiiumurhisnescripstsse 
testatur  Probus  apud  A.  Gell.  xiii.  21,4  35  relinquit  Pbc  Probus 

36  nec]  ne  M^      sperent  M^P^^-^b"^  ProbusServ.       50  at  7  edd.  plerique 


GEORGICON  I 

hic  segetes,  illic  veniunt  felicius  uvae, 

arborei  fetus  alibi,  atque  iniussa  virescunt  55 

gramina.  nonne  vides,  croceos  ut  Tmolus  odores, 

India  mittit  ebur,  molles  sua  tura  Sabaei, 

at  Chalybes  nudi  ferrum,  virosaque  Pontus 

castorea,  Eliadum  palmas  Epirus  equarum? 

continuo  has  leges  aeternaque  foedera  certis  60 

imposuit  natura  locis,  quo  tempore  primum 

Deucalion  vacuum  lapides  iactavit  in  orbem, 

unde  homines  nati,  durum  genus.  ergo  age,  terrae 

pingue  solum  primis  extemplo  a  mensibus  anni 

fortes  invertant  tauri,  glaebasque  iacentis  65 

pulverulenta  coquat  maturis  solibus  aestas; 

at  si  non  fuerit  tellus  fecunda,  sub  ipsum 

Arcturum  tenui  sat  erit  suspendere  sulco: 

illic,  officiant  laetis  ne  frugibus  herbae, 

hic,  sterilem  exiguus  ne  deserat  umor  harenam.  70 

Alternis  idem  tonsas  cessare  novalis 
et  segnem  patiere  situ  durescere  campum; 
aut  ibi  flava  seres  mutato  sidere  farra, 
unde  prius  laetum  siliqua  quassante  legumen 
aut  tenuis  fetus  viciae  tristisque  lupini  75 

sustuleris  fragilis  calamos  silvamque  sonantem. 
urit  enim  lini  campum  seges,  urit  avenae, 
urunt  Lethaeo  perfusa  papavera  somno: 
sed  tamen  alternis  facilis  labor,  arida  tantum 
ne  saturare  fimo  pingui  pudeat  sola  neve  80 

effetos  cinerem  immundum  iactare  per  agros. 
sic  quoque  mutatis  requiescunt  fetibus  arva, 
nec  nulla  interea  est  inaratae  gratia  terrae. 
saepe  etiam  steriUs  incendere  profuit  agros 

54-84  AMPR  56  Tmolus  M"^  Serv.  Probus:  imolus  R:  molus 

AM^ :    molos  P  57  mittet  P^ :    mittat  M^c  60  alterna  P 

66  solibus]  frugibus  R         73  sidere]  semine  R        82  requiescent  R 

VERG.  3 


P.  VERGILI  MARONIS 

atque  levem  stipulam  crepitantibus  urere  flammis :  85 

sive  inde  occultas  viris  et  pabula  terrae 

pinguia  concipiunt,  sive  illis  omne  per  ignem 

excoquitur  vitium  atque  exsudat  inutilis  umor, 

seu  pluris  calor  ille  vias  et  caeca  relaxat 

spiramenta,  novas  veniat  qua  sucus  in  herbas,  90 

seu  durat  magis  et  venas  astringit  hiantis, 

ne  tenues  pluviae  rapidive  potentia  solis 

acrior  aut  Boreae  penetrabile  frigus  adurat. 

multum  adeo,  rastris  glaebas  qui  frangit  inertis 

vimineasque  trahit  cratis,  iuvat  arva,  neque  illum  95 

flava  Ceres  alto  nequiquam  spectat  Olympo; 

et  qui,  proscisso  quae  suscitat  aequore  terga, 

rursus  in  obliquum  verso  perrumpit  aratro 

exercetque  frequens  tellurem  atque  imperat  arvis. 

umida  solstitia  atque  hiemes  orate  serenas,  100 

agricolae;  hiberno  laetissima  pulvere  farra, 

laetus  ager:  nullo  tantum  se  Mysia  cultu 

iactat  et  ipsa  suas  mirantur  Gargara  messis. 

quid  dicam  iacto  qui  semine  comminus  arva 

insequitur  cumulosque  ruit  male  pinguis  harenae,  105 

deinde  satis  fluvium  inducit  rivosque  sequentis, 

et,  cum  exustus  ager  morientibus  aestuat  herbis, 

ecce  supercilio  cHvosi  tramitis  undam 

elicit?   illa  cadens  raucum  per  levia  murmur 

saxa  ciet,  scatebrisque  arentia  temperat  arva.  iio 

quid  qui,  ne  gravidis  procumbat  culmus  aristis, 

luxuriem  segetum  tenera  depascit  in  herba, 

cum  primum  sulcos  aequant  sata,  quique  paludis 

coUectum  umorem  bibula  deducit  harena? 

85-114  AMPR  100-103  secundis  curis  ita  addidisse  poetam 

ut  ad  reliqui  carminis  contextum  parum  accommodaverit  coniecit  Ribbeck 
102  Mysia  MP^R  Philargyrius  Macrobius  Probus  :  Moesia  AP^c  schol. 
Bern.  utrumque  agnoscit  Serv.  103  iactet  et  mirentur  Probus : 

mirentur  Ribbeck  io6  sequentis]  fluentes  R  ;    recentis  Nettleship 

114  diducit  A  Bossler 


GEORGICON  I 

praesertim  incertis  si  mensibus  amnis  abundans  115 

exit  et  obducto  late  tenet  omnia  limo, 
unde  cavae  tepido  sudant  umore  lacunae. 

Nec  tamen,  haec  cum  sint  hominumque  boumque  labores 
versando  terram  experti,  nihil  improbus  anser 
Strymoniaeque  grues  et  amaris  intiba  fibris  120 

officiunt  aut  umbra  nocet.  pater  ipse  colendi 
haud  facilem  esse  viam  voluit,  primusque  per  artem 
movit  agros  curis  acuens  mortalia  corda, 
nec  torpere  gravi  passus  sua  regna  veterno. 
ante  lovem  nulli  subigebant  arva  coloni ;  125 

ne  signare  quidem  aut  partiri  limite  campum 
fas  erat:  in  medium  quaerebant,  ipsaque  tellus 
omnia  liberius  nullo  poscente  ferebat. 
ille  malum  virus  serpentibus  addidit  atris, 
praedarique  lupos  iussit  pontumque  moveri,  130 

mellaque  decussit  foliis  ignemque  removit, 
et  passim  rivis  currentia  vina  repressit, 
ut  varias  usus  meditando  extunderet  artis 
paulatim,  et  sulcis  frumenti  quaereret  herbam, 
ut  silicis  venis  abstrusum  excuderet  ignem.  135 

tunc  alnos  primum  fluvii  sensere  cavatas; 
navita  tum  stellis  numeros  et  nomina  fecit 
Pleiadas,  Hyadas,  claramque  Lycaonis  Arcton; 
tum  laqueis  captare  feras  et  fallere  visco 
inventum  et  magnos  canibus  circumdare  saltus;  140 

atque  alius  latum  funda  iam  verberat  amnem 
alta  petens,  pelagoque  alius  trahit  umida  lina; 
tum  ferri  rigor  atque  argutae  lammina  serrae 
(nam  primi  cuneis  scindebant  fissile  lignum), 

T 15-144  ^J/P/?  133  extruderetP^:  extuderetY        135  «aV 

Ribbeck,  defendit  Schaper  ut]  et  A  Wagner  139  tunc  M^c 

142  alta  petens  alius  pelago  Hanow 

3* 


P.  VERGILI  MARONIS 

tum  variae  venere  artes.  labor  omnia  vicit  145 

improbus  et  duris  urgens  in  rebus  egestas. 

prima  Ceres  ferro  mortalis  vertere  terram 

instituit,  cum  iam  glandes  atque  arbuta  sacrae 

deficerent  silvae  et  victum  Dodona  negaret. 

mox  et  frumentis  labor  additus,  ut  mala  culmos  150 

esset  robigo  segnisque  horreret  in  arvis 

carduus;  intereunt  segetes,  subit  aspera  silva, 

lappaeque  tribolique,   interque  nitentia  culta 

infelix  lolium  et  steriles  dominantur  avenae. 

quod  nisi  et  adsiduis  herbam  insectabere  rastris  155 

et  sonitu  terrebis  avis  et  ruris  opaci 

falce  premes  umbras  votisque  vocaveris  imbrem, 

heu  magnum  alterius  frustra  spectabis  acervum, 

concussaque  famem  in  silvis  solabere  quercu. 

Dicendum  et  quae  sint  duris  agrestibus  arma,  160 

quis  sine  nec  potuere  seri  nec  surgere  messes : 
vomis  et  inflexi  primum  grave  robur  aratri, 
tardaque  Eleusinae  matris  volventia  plaustra, 
tribulaque  traheaeque  et  iniquo  pondere  rastri; 
virgea  praeterea  Celei  vilisque  supellex,  165 

arbuteae  crates  et  mystica  vannus  lacchi. 
omnia  quae  multo  ante  memor  provisa  repones, 
si  te  digna  manet  divini  gloria  ruris. 
continuo  in  silvis  magna  vi  flexa  domatur 
in  burim  et  curvi  formam  accipit  ulmus  aratri.  170 

huic  a  stirpe  pedes  temo  protentus  in  octo, 
binae  aures,  dupHci  aptantur  dentaHa  dorso. 
caeditur  et  tiHa  ante  iugo  levis  altaque  fagus 
stivaque,  quae  currus  a  tergo  torqueat  imos, 

145-174  AMPR  146  surgens  AM^P         155  herbam]  terram 

AR  157  umbras  APbc  Philargyrius  schol.  Bern.  :  umbram  MRy 

Nonius  Serv.  164  trahae  AM^c Donatus  schol.  Bem.  166  vallus 

R  agnoscit  Varro  173-4  transposuit  Schrader,  probat  Ribbeck 

174  stivae  Martyn  Schaper 


GEORGICON  I 

et  suspensa  focis  explorat  robora  fumus.  175 

Possum  multa  tibi  veterum  praecepta  referre, 
ni  refugis  tenuisque  piget  cognoscere  curas. 
area  cum  primis  ingenti  aequanda  cylindro 
et  vertenda  manu  et  creta  solidanda  tenaci, 
ne  subeant  herbae  neu  pulvere  victa  fatiscat,  180 

tum  variae  inludant  pestes :  saepe  exiguus  mus 
sub  terris  posuitque  domos  atque  horrea  fecit, 
aut  oculis  capti  fodere  cubilia  talpae, 
inventusque  cavis  bufo  et  quae  plurima  terrae 
monstra  ferunt,  populatque  ingentem  farris  acervum       185 
curculio  atque  inopi  metuens  formica  senectae. 
contemplator  item,  cum  se  nux  plurima  silvis 
induet  in  florem  et  ramos  curvabit  olentis : 
si  superant  fetus,  pariter  frumenta  sequentur, 
magnaque  cum  magno  veniet  tritura  calore;  190 

at  si  luxuria  foHorum  exuberat  umbra, 
nequiquam  pinguis  palea  teret  area  culmos. 
semina  vidi  equidem  multos  medicare  serentis 
et  nitro  prius  et  nigra  perfundere  amurca, 
grandior  ut  fetus  siliquis  fallacibus  esset,  195 

et  quamvis  igni  exiguo  properata  maderent. 
vidi  lecta  diu  et  multo  spectata  labore 
degenerare  tamen,  ni  vis  humana  quotannis 
maxima  quaeque  manu  legeret.     sic  omnia  fatis 
in  peius  ruere  ac  retro  sublapsa  referri,  200 

non  aliter  quam  qui  adverso  vix  flumine  lembum 
remigiis  subigit,  si  bracchia  forte  remisit, 
atque  illum  in  praeceps  prono  rapit  alveus  amni. 

175-203  AMPR  175  exploret  AM^rr  178  cylindro 

est  P^:  colindro  ^  181   inludunt  iJ/-P -^^c  :  ludunt  ^  187  nux 

se  A  188  induit  7         192  paleae  schol.  Bern.  agnoscit  Philargyrius  : 

palee  ir  terit  Rb  195  felicibus  Kloucek  200  ac]    et   Pbc 

203  \\\\im\n  \>rsiecc^s\irono  AMybcA.  Gellius  Nonius  :  illum  praeceps 
prono  P  Ribbeck  :    illum  prono  in  praeceps  trahit  R 


P.  VERGILI  MARONIS 

Praeterea  tam  sunt  Arcturi  sidera  nobis 
Haedorumque  dies  servandi  et  lucidus  Anguis,  205 

quam  quibus  in  patriam  ventosa  per  aequora  vectis 
Pontus  et  ostriferi  fauces  temptantur  Abydi. 
Libra  die  somnique  pares  ubi  fecerit  horas 
et  medium  luci  atque  umbris  iam  dividit  orbem, 
exercete,  viri,  tauros,  serite  hordea  campis,  210 

usque  sub  extremum  brumae  intractabilis  imbrem ; 
nec  non  et  lini  segetem  et  Cereale  papaver 
tempus  humo  tegere  et  iamdudum  incumbere  aratris, 
dum  sicca  tellure  licet,  dum  nubila  pendent. 
vere  fabis  satio ;  tum  te  quoque,  medica,  putres  215 

accipiunt  sulci  et  milio  venit  annua  cura, 
candidus  auratis  aperit  cum  cornibus  annum 
Taurus  et  averso  cedens  Canis  occidit  astro. 
at  si  triticeam  in  messem  robustaque  farra 
exercebis  humum  solisque  instabis  aristis,  220 

ante  tibi  Eoae  Atlantides  abscondantur 
Gnosiaque  ardentis  decedat  stella  Coronae, 
debita  quam  sulcis  committas  semina  quamque 
invitae  properes  anni  spem  credere  terrae. 
multi  ante  occasum  Maiae  coepere;  sed  illos  225 

exspectata  seges  vanis  elusit  avenis. 
si  vero  viciamque  seres  vilemque  phaselum, 
nec  Pelusiacae  curam  aspernabere  lentis, 
haud  obscura  cadens  mittet  tibi  signa  Bootes : 
incipe  et  ad  medias  sementem  extende  pruinas.  230 

Idcirco  certis  dimensum  partibus  orbem 
per  duodena  regit  mundi  sol  aureus  astra. 

204-232  AMPR  208  die  AM^Py  grammatici:  dies  m  libro 

idiographo   Vergilii  stetisse  testantur  anonymi  aptid  A.  Gellium  ix.  14, 
quod  et  in  ir  legere  sibi  videtur  Kvicala  :  diei  M^^R  209  dividet  R^^b 

213  arastris^'':  rsistvxs  AP^^R         218  averso  APRybcProbus  Serv.: 
adverso  M  schol.  Bem.,  agnoscit  Serv.  226  avenis  P-ybc  Probus 

schol.  Bern.  :  aristis  AMR  Canoniaanus  Nonius  229  mittit  AM 


GEORGICON  I 

quinque  tenent  caelum  zonae :   quarum  una  corusco 

semper  sole  rubens  et  torrida  semper  ab  igni; 

quam  circum  extremae  dextra  laevaque  trahuntur  235 

caeruleae,  glacie  concretae  atque  imbribus  atris ; 

has  inter  mediamque  duae  mortalibus  aegris 

munere  concessae  divum,  et  via  secta  per  ambas, 

obliquus  qua  se  signorum  verteret  ordo. 

mundus,  ut  ad  Scythiam  Riphaeasque  arduus  arces       240 

consurgit,  premitur  Libyae  devexus  in  Austros. 

hic  vertex  nobis  semper  sublimis ;  at  illum 

sub  pedibus  Styx  atra  videt  Manesque  profundi. 

maximus  hic  flexu  sinuoso  elabitur  Anguis 

circum  perque  duas  in  morem  fluminis  Arctos,  245 

Arctos  Oceani  metuentis  aequore  tingi. 

illic,  ut  perhibent,  aut  intempesta  silet  nox, 

semper  et  obtenta  densentur  nocte  tenebrae ; 

aut  redit  a  nobis  Aurora  diemque  reducit, 

nosque  ubi  primus  equis  Oriens  adflavit  anhelis  250 

illic  sera  rubens  accendit  lumina  Vesper. 

hinc  tempestates  dubio  praediscere  caelo 

possumus,  hinc  messisque  diem  tempusque  serendi, 

et  quando  infidum  remis  impellere  marmor 

conveniat,  quando  armatas  deducere  classis,  255 

aut  tempestivam  silvis  evertere  pinum. 

Nec  frustra  signorum  obitus  speculamur  et  ortus, 
temporibusque  parem  diversis  quattuor  annum. 
frigidus  agricolam  si  quando  continet  imber, 
multa,  forent  quae  post  caelo  properanda  sereno,  260 

maturare  datur  :    durum  procudit  arator 
vomeris  obtunsi  dentem,  cavat  arbore  lintres, 
aut  pecori  signum  aut  numeros  impressit  acervis. 

233-263  AMPR  236  caerulea  6V  Wagner  248  dens- 

antur  AMc  251  illic  codd. :  illis  Seneca  ep.  122.  2,  Rihbeck  251, 
z^^j^z^QyZ^^  hoc  ordine  Rtbbeck,probat  Madvig  :  aliialiter  252  prae- 
dicere  ^/?  260  postil/:  mox  ceieri  263  impressat -<4  codd. 

deteriores  qttidam,  Hoffmann 


P.  VERGILI  MARONIS 

exacuunt  alii  vallos  furcasque  bicornis, 

atque  Amerina  parant  lentae  retinacula  viti.  265 

nunc  facilis  rubea  texatur  fiscina  virga, 

nunc  torrete  igni  fruges,  nunc  frangite  saxo. 

quippe  etiam  festis  quaedam  exercere  diebus 

fas  et  iura  sinunt :    rivos  deducere  nulla 

religio  vetuit,  segeti  praetendere  saepem,  370 

insidias  avibus  moliri,  incendere  vepres, 

balantumque  gregem  fluvio  mersare  salubri. 

saepe  oleo  tardi  costas  agitator  aselli 

vilibus  aut  onerat  pomis,  lapidemque  revertens 

incusum  aut  atrae  massam  picis  urbe  reportat.  275 

Ipsa  dies  alios  alio  dedit  ordine  Luna 
felicis  operum.     quintam  fuge :    pallidus  Orcus 
Eumenidesque  satae ;    tum  partu  Terra  nefando 
Coeumque  lapetumque  creat  saevumque  Typhoea 
et  coniuratos  caelum  rescindere  fratres.  280 

ter  sunt  conati  imponere  Pelio  Ossam 
scilicet,  atque  Ossae  frondosum  involvere  Olympum  ; 
ter  pater  exstructos  disiecit  fulmine  montis. 
septima  post  decimam  felix  et  ponere  vitem 
et  prensos  domitare  boves  et  licia  telae  285 

addere.     nona  fugae  melior,  contraria  furtis. 

Multa  adeo  gelida  melius  se  nocte  dedere, 
aut  cum  sole  novo  terras  inrorat  Eous. 
nocte  leves  melius  stipulae,  nocte  arida  prata 
tondentur,  noctes  lentus  non  deficit  umor.  290 

et  quidam  seros  hiberni  ad  luminis  ignis 
pervigilat  ferroque  faces  inspicat  acuto. 
interea  longum  cantu  solata  laborem 

264-280  AMPR ;   281-293  MPR  266  facili  P  rubea 

schol.  Bern.,  testantur  schol.  Horat.,fluctuat  Serv.  269  diducere 

Mir   Bossler  277  Horcus  P  testantur  schol.    Bern.  :     Orchus 

Probus  282  invertere  P^  283  deiecit  R  284  vites  R 

292  pervigilant  P 


GEORGICON  I 

arguto  coniunx  percurrit  pectine  telas, 

aut  dulcis  musti  Volcano  decoquit  umorem  295 

et  foliis  undam  trepidi  despumat  aeni. 

at  rubicunda  Ceres  medio  succiditur  aestu, 

et  medio  tostas  aestu  terit  area  fruges. 

nudus  ara,  sere  nudus.     hiems  ignava  colono : 

frigoribus  parto  agricolae  plerumque  fruuntur  300 

mutuaque  inter  se  laeti  convivia  curant. 

invitat  genialis  hiems  curasque  resolvit, 

ceu  pressae  cum  iam  portum  tetigere  carinae, 

puppibus  et  laeti  nautae  imposuere  coronas. 

sed  tamen  et  quernas  glandes  tum  stringere  tempus     305 

et  lauri  bacas  oleamque  cruentaque  myrta, 

tum  gruibus  pedicas  et  retia  ponere  cervis 

auritosque  sequi  lepores,  tum  figere  dammas 

stuppea  torquentem  Balearis  verbera  fundae, 

cum  nix  alta  iacet,  glaciem  cum  flumina  trudunt.  310 

Quid  tempestates  autumni  et  sidera  dicam, 
atque,  ubi  iam  breviorque  dies  et  mollior  aestas, 
quae  vigilanda  viris  ?    vel  cum  ruit  imbriferum  ver, 
spicea  iam  campis  cum  messis  inhorruit  et  cum 
frumenta  in  viridi  stipula  lactentia  turgent?  315 

saepe  ego,  cum  flavis  messorem  induceret  arvis 
agricola  et  fragili  iam  stringeret  hordea  culmxO, 
omnia  ventorum  concurrere  proeHa  vidi, 
quae  gravidam  late  segetem  ab  radicibus  imis 
sublimem  expulsam  eruerent ;    ita  turbine  nigro  320 

ferret  hiems  culmumque  levem  stipulasque  volantis. 
saepe  etiam  immensum  caelo  venit  agmen  aquarum 
et  foedam  glomerant  tempestatem  imbribus  atris 
coUectae  ex  alto  nubes ;    ruit  arduus  aether, 

294-322  MPR  ;  323,  324  MR  296  trepidi  P^^y  Serv.  schol. 

Bern.  :  trepidis  MR  :  tepidi  P^ir  309  torquentes  R  315  lac- 

tantia  y^c-rr  Serv.  :  latentia  M^ :  iactentia  R  318  concurrere]  con- 

surgere  R  320  ita]  ut  Madvig  321   volantis]  nigrantis  P^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

et  pluvia  ingenti  sata  laeta  boumque  labores  325 

diluit;    implentur  fossae  et  cava  flumina  crescunt 

cum  sonitu  fervetque  fretis  spirantibus  aequor. 

ipse  pater  media  nimborum  in  nocte  corusca 

fulmina  molitur  dextra  :    quo  maxima  motu 

terra  tremit ;    fugere  ferae  et  mortalia  corda  330 

per  gentis  humilis  stravit  pavor :   ille  flagranti 

aut  Athon  aut  Rhodopen  aut  alta  Ceraunia  telo 

deicit ;  ingeminant  Austri  et  densissimus  imber  : 

nunc  nemora  ingenti  vento,  nunc  litora  plangunt. 

hoc  metuens  caeli  mensis  et  sidera  serva,  335 

frigida  Saturni  sese  quo  stella  receptet, 

quos  ignis  caelo  Cyllenius  erret  in  orbis. 

in  primis  venerare  deos,  atque  annua  magnae 

sacra  refer  Cereri  laetis  operatus  in  herbis 

extremae  sub  casum  hiemis,  iam  vere  sereno.  340 

tum  pingues  agni  et  tum  mollissima  vina, 

tum  somni  dulces  densaeque  in  montibus  umbrae. 

cuncta  tibi  Cererem  pubes  agrestis  adoret : 

cui  tu  lacte  favos  et  miti  dilue  Baccho, 

terque  novas  circum  felix  eat  hostia  fruges,  345 

omnis  quam  chorus  et  socii  comitentur  ovantes, 

et  Cererem  clamore  vocent  in  tecta ;  neque  ante 

falcem  maturis  quisquam  supponat  aristis 

quam  Cereri  torta  redimitus  tempora  quercu 

det  motus  incompositos  et  carmina  dicat.  350 

Atque  haec  ut  certis  possemus   discere  signis, 
aestusque  pluviasque  et  agentis  frigora  ventos, 
ipse  pater  statuit  quid  menstrua  luna  moneret, 
quo  signo  caderent  Austri,   quid  saepe  videntes 
agricolae  propius  stabuHs  armenta  tenerent.  355 

325-355  MR  327  spumantibus  R         334  plangit  Rb  testatur 

Serv.  337  caeli  R^^bc  Serv.         339  herbis]  orbis  M^ :  arbis  M^ : 

arvis  codd.  deteriores         340  casu  R-fir  341  agni  pingues  crt  codd. 

deteriores  Serv.         351  possimus  M'^'^^         dicere  R  :  noscere  M 


GEORGICON  I 

continuo  ventis  surgentibus  aut  freta  ponti 

incipiunt  agitata  tumescere  et  aridus  altis 

montibus  audiri  fragor,  aut  resonantia  longe 

litora  misceri  et  nemorum  increbrescere  murmur. 

iam  sibi  tum  curvis  male  temperat  unda  carinis,  360 

cum  medio  celeres  revolant  ex  aequore  mergi 

clamoremque  ferunt  ad  litora,  cumque  marinae 

in  sicco  ludunt  fulicae,  notasque  paludes 

deserit  atque  altam  supra  volat  ardea  nubem. 

saepe  etiam  stellas  vento  impendente  videbis  365 

praecipitis  caelo  labi,  noctisque  per  umbram 

flammarum  longos  a  tergo  albescere  tractus  ; 

saepe  levem  paleam  et  frondes  volitare  caducas, 

aut  summa  nantis  in  aqua  conludere  plumas. 

at  Boreae  de  parte  trucis  cum  fulminat  et  cum  370 

Eurique  Zephyrique  tonat  domus,  omnia  plenis 

rura  natant  fossis  atque  omnis  navita  ponto 

umida  vela  legit.     numquam  imprudentibus  imber 

obfuit :  aut  illum  surgentem  vallibus  imis 

aeriae  fugere  grues,  aut  bucula  caelum  375 

suspiciens  patulis  captavit  naribus  auras, 

aut  arguta  lacus  circumvolitavit  hirundo 

et  veterem  in  limo  ranae  cecinere  querelam. 

saepius  et  tectis  penetralibus  extulit  ova 

angustum  formica  terens  iter,  et  bibit  ingens  380 

arcus,  et  e  pastu  decedens  agmine  magno 

corvorum  increpuit  densis  exercitus  alis. 

iam  variae  pelagi  volucres  et  quae  Asia  circum 

dulcibus  in  stagnis  rimantur  prata  Caystri : 

certatim  largos  umeris  infundere  rores,  385 

nunc  caput  obiectare  fretis,  nunc  currere  in  undas 

356-386^7?  S6o  a.  curxis  Rbc  ArHshnus  365  impellente 

Parrhasius  Voss  373  prudentibus  M'^  383  variae  MRy^ 

varias  'fh&-n  Canonidanus  schol  Bern.,  utrumque  agnoscit  Serv.  praefert 
hoc       et  quae  76C  Serv.  :  atque  M :  adque  R  386  undam  M^^Ry 


P.  VERGILI  MARONIS 

et  studio  incassum  videas  gestire  lavandi. 
tum  cornix  plena  pluviam  vocat  improba  voce 
et  sola  in  sicca  secum  spatiatur  harena. 
ne  nocturna  quidem  carpentes  pensa  puellae  390 

nescivere  hiemem,  testa  cum  ardente  viderent 
scintillare  oleum  et  putris  concrescere  fungos. 
Nec  minus  ex  imbri  soles  et  aperta  serena 
prospicere  et  certis  poteris  cognoscere  signis  : 
nam  neque  tum  stellis  acies  obtunsa  videtur,  395 

nec  fratris  radiis  obnoxia  surgere  Luna, 
tenuia  nec  lanae  per  caelum  vellera  ferri; 
non  tepidum  ad  solem  pennas  in  litore  pandunt 
dilectae  Thetidi  alcyones,  non  ore  solutos 
immundi  meminere  sues  iactare  maniplos.  400 

at  nebulae  magis  ima  petunt  campoque  recumbunt, 
solis  et  occasum  servans  de  culmine  summo 
nequiquam  seros  exercet  noctua  cantus. 
apparet  liquido  sublimis  in  aere  Nisus, 
et  pro  purpureo  poenas  dat  Scylla  capillo  :  405 

quacumque  illa  levem  fugiens  secat  aethera  pennis, 
ecce  inimicus  atrox  magno  stridore  per  auras 
insequitur  Nisus  ;   qua  se  fert  Nisus  ad  auras, 
illa  levem  fugiens  raptim  secat  aethera  pennis. 
tum  liquidas  corvi  presso  ter  gutture  voces  410 

aut  quater  ingeminant,  et  saepe  cubilibus  altis 
nescio  qua  praeter  solitum  dulcedine  laeti 
inter  se  in  foliis  strepitant :    iuvat  imbribus  actis 
progeniem  parvam  dulcisque  revisere  nidos : 
haud  equidem  credo,^  quia  sit  divinitus  illis  415 

ingenium  aut  rerum  fato  prudentia  maior ; 
verum  ubi  tempestas  et  caeli  mobilis  umor 
mutavere  vices  et  luppiter  uvidus  Austris 

387-418  MR  404  aethere  R  Guthling  418  vices  7^? 

Arundelianns  Markland  Ribbeck:  \\siS  MR^fbc         umidus  7^76 


GEORGICON  I 

denset  erant  quae  rara  modo,  et  quae  densa  relaxat, 
vertuntur  species  animorum,  et  pectora  motus  420 

nunc  alios,  alios  dum  nubila  ventus  agebat, 
concipiunt :    hinc  ille  avium  concentus  in  agris 
et  laetae  pecudes  et  ovantes  gutture  corvi. 

Si  vero  solem  ad  rapidum  lunasque  sequentis 
ordine  respicies,  numquam  te  crastina  fallet  425 

hora,  neque  insidiis  noctis  capiere  serenae. 
luna  revertentis  cum  primum  colligit  ignis, 
si  nigrum  obscuro  comprenderit  aera  cornu, 
maximus  agricolis  pelagoque  parabitur  imber; 
at  si  virgineum  suffuderit  ore  ruborem,  430 

ventus  erit :    vento  semper  rubet  aurea  Phoebe. 
sin  ortu  quarto  (namque  is  certissimus  auctor) 
pura  neque  obtunsis  per  caelum  cornibus  ibit, 
totus  et  ille  dies  et  qui  nascentur  ab  illo 
exactum  ad  mensem  pluvia  ventisque  carebunt,  435 

votaque  servati  solvent  in  litore  nautae 
Glauco  et  Panopeae  et  Inoo  MeUcertae. 
sol  quoque  et  exoriens  et  cum  se  condet  in  undas 
signa  dabit ;   solem  certissima  signa  sequuntur, 
et  quae  mane  refert  et  quae  surgentibus  astris.  440 

ille  ubi  nascentem  maculis  variaverit  ortum 
conditus  in  nubem  medioque  refugerit  orbe, 
suspecti  tibi  sint  imbres  :    namque  urget  ab  alto 
arboribusque  satisque  Notus  pecorique  sinister. 
aut  ubi  sub  lucem  densa  inter  nubila  sese  445 

diversi  rumpent  radii,  aut  ubi  pallida  surget 
Tithoni  croceum  linquens  Aurora  cubile, 
heu,  male  tum  mitis  defendet  pampinus  uvas ; 

419-448  MR                   419    densat  il/V             422  hic  M^  in 

agris]  in  auris  Schrader         430  aut   M^  434  nascetur  R  436 

ad  litora  R            437  Glaucoque    Wagner            439  sequentur  Mbh 
446  rumpunt  R        surgit  Rb^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

tam  multa  in  tectis  crepitans  salit  horrida  grando. 

hoc  etiam,  emenso  cum  iam  decedit  Olympo,  450 

profuerit  meminisse  magis;   nam  saepe  videmus 

ipsius  in  vultu  varios  errare  colores  : 

caeruleus  pluviam  denuntiat,  igneus  Euros; 

sin  maculae  incipient  rutilo  immiscerier  igni, 

omnia  tum  pariter  vento  nimbisque  videbis  455 

fervere.     non  illa  quisquam  me  nocte  per  altum 

ire  neque  ab  terra  moneat  convellere  funem. 

at  si,  cum  referetque  diem  condetque  relatum, 

lucidus  orbis  erit,  frustra  terrebere  nimbis 

et  claro  silvas  cernes  Aquilone  moveri.  460 

denique,  quid  vesper  serus  vehat,  unde  serenas 

ventus  agat  nubes,  quid  cogitet  umidus  Auster, 

sol  tibi  signa  dabit.     solem  quis  dicere  falsum 

audeat  ?   ille  etiam  caecos  instare  tumultus 

saepe  monet  fraudemque  et  operta  tumescere  bella.      465 

ille  etiam  exstincto  miseratus  Caesare  Romam, 

cum  caput  obscura  nitidum  ferrugine  texit 

impiaque  aeternam  timuerunt  saecula  noctem. 

tempore  quamquam  illo  tellus  quoque  et  aequora  ponti, 

obscenaeque  canes  importunaeque  volucres  470 

signa  dabant.     quotiens  Cyclopum  effervere  in  agros 

vidimus  undantem  ruptis  fornacibus  Aetnam, 

flammarumque  globos  liquefactaque  volvere  saxa  ! 

armorum  sonitum  toto  Germania  caelo 

audiit,  insolitis  tremuerunt  motibus  Alpes.  475 

vox  quoque  per  lucos  vulgo  exaudita  silentis 

ingens,  et  simulacra  modis  pallentia  miris 

visa  sub  obscurum  noctis,  pecudesque  locutae 

(infandum  !) ;    sistunt  amnes  terraeque  dehiscunt, 

449-479  MR  450  decedet  'ybc  454  incipiunt   M^Ry 

457  movesii  M^  Ribbeck  ediiores  plerique  461  vehat  bc.  veatTw: 

ferat  M^R  :  verat  M"^  470  obscenique  Rybcir  475  monti- 

bus  M^R^ 


GEORGICON  I 

et  maestum  inlacrimat  templis  ebur  aeraque  sudant.     480 

proluit  insano  contorquens  vertice  silvas 

fluviorum  rex  Eridanus  camposque  per  omnis 

cum  stabulis  armenta  tulit.     nec  tempore  eodem 

tristibus  aut  extis  fibrae  apparere  minaces 

aut  puteis  manare  cruor  cessavit,  et  altae  485 

per  noctem  resonare  lupis  ululantibus  urbes. 

non  alias  caelo  ceciderunt  plura  sereno 

fulgura  nec  diri  totiens  arsere  cometae. 

ergo  inter  sese  paribus  concurrere  telis 

Romanas  acies  iterum  videre  Philippi;  490 

nec  fuit  indignum  superis  bis  sanguine  nostro 

Emathiam  et  latos  Haemi  pinguescere  campos. 

scilicet  et  tempus  veniet  cum  finibus  illis 

agricola  incurvo  terram  molitus  aratro 

exesa  inveniet  scabra  robigine  pila,  495 

aut  gravibus  rastris  galeas  pulsabit  inanis, 

grandiaque  effossis  mirabitur  ossa  sepulcris. 

di  patrii,  Indigetes,  et  Romule  Vestaque  mater, 

quae  Tuscum  Tiberim  et  Romana  Palatia  servas, 

hunc  saltem  everso  iuvenem  succurrere  saeclo  500 

ne  prohibete.     satis  iam  pridem  sanguine  nostro 

Laomedonteae  luimus  periuria  Troiae ; 

iam  pridem  nobis  caeli  te  regia,  Caesar, 

invidet  atque  hominum  queritur  curare  triumphos,         504 

quippe  ubi  fas  versum  atque  nefas ;  tot  bella  per  orbem, 

tam  multae  scelerum  facies,  non  uUus  aratro 

dignus  honos,  squalent  abductis  arva  colonis, 

et  curvae  rigidum  falces  conflantur  in  ensem. 

hinc  movet  Euphrates,  illinc  Germania  bellum; 

vicinae  ruptis  inter  se  legibus  urbes  510 

arma  ferunt ;    saevit  toto  Mars  impius  orbe ; 

480-511    MR  481  proluit]    prosiluit  w,    unde    prosilit 

Kvicala 


GEORGICON  I 

ut  cum  carceribus  sese  effudere  quadrigae, 
addunt  in  spatio,  et  frustra  retinacula  tendens 
fertur  equis  auriga  neque  audit  currus  habenas. 

512-514  MR  513  addunt  in  spatio  7^  schol.  Bern.  :  addunt 

spatio  M^ :  addunt  in  spatia  M^^fv :  addunt  spatia  7? :  addunt  se 
in  spatia  c  deteriores :  addunt  se  spatio  Wagner:  scripseritne  dant 
spatium  spatio  poeta  quaerit  Weidner 


P.  VERGILI   MARONIS 
GEORGICON 


LIBER  II 

Hactenvs  arvorum  cultus   et  sidera  caeli ; 
nunc  te,  Bacche,  canam,  nec  non  silvestria  tecum 
virgulta  et  prolem  tarde  crescentis  olivae. 
huc,  pater  o  Lenaee  (tuis  hic  omnia  plena 
muneribus,  tibi  pampineo  gravidus  autumno  5 

floret  ager,  spumat  plenis  vindemia  labris), 
huc,  pater  o  Lenaee,  veni,  nudataque  musto 
tinge  novo  mecum  dereptis  crura  coturnis. 

Principio  arboribus  varia  est  natura  creandis. 
namque  aliae  nullis  hominum  cogentibus  ipsae  lo 

sponte  sua  veniunt  camposque  et  flumina  late 
curva  tenent,  ut  molle  siler  lentaeque  genistae, 
populus  et  glauca  canentia  fronde  salicta ; 
pars  autem  posito  surgunt  de  semine,  ut  altae 
castaneae,  nemorumque  lovi  quae  maxima  frondet  15 

aesculus,  atque  habitae  Grais  oracula  quercus. 
pullulat  ab  radice  aliis  densissima  silva, 
ut  cerasis  ulmisque  :    etiam  Parnasia  laurus 
parva  sub  ingenti  matris  se  subicit  umbra. 
hos  natura  modos  primum  dedit,  his  genus  omne  20 

silvarum  fruticumque  viret  nemorumque  sacrorum : 

T-2X  M  8  dereptis  Mentelianus  primus,  schol.  Bem.  :  direptis 

M^abc  19  subigit  M 

VERG.  ^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

sunt  alii,  quos  ipse  via  sibi  repperit  usus. 

hic  plantas  tenero  abscindens  de  corpore  matrum 

deposuit  sulcis,  hic  stirpes  obruit  arvo 

quadrifidasque  sudes  et  acuto  robore  vallos.  25 

silvarumque  aliae  pressos  propaginis  arcus 

exspectant  et  viva  sua  plantaria  terra. 

nil  radicis  egent  aliae  summumque  putator 

haud  dubitat  terrae  referens  mandare  cacumen. 

quin  et  caudicibus  sectis  (mirabile  dictu)  30 

truditur  e  sicco  radix  oleagina  ligno. 

et  saepe  alterius  ramos  impune  videmus 

vertere  in  alterius,  mutatamque  insita  mala 

ferre  pirum  et  prunis  lapidosa  rubescere  corna. 

Quare  agite  o  proprios  generatim  discite  cultus,  35 

agricolae,  fructusque  feros  moUite  colendo, 
neu  segnes  iaceant  terrae.     iuvat  Ismara  Baccho 
conserere  atque  olea  magnum  vestire  Taburnum. 
tuque  ades  inceptumque  una  decurre  laborem, 
o  decus,  o  famae  merito  pars  maxima  nostrae,  40 

Maecenas,  pelagoque  volans  da  vela  patenti. 
non  ego  cuncta  meis  amplecti  versibus  opto, 
non,  mihi  si  linguae  centum  sint  oraque  centum, 
ferrea  vox.     ades  et  primi  lege  Htoris  oram ; 
in  manibus  terrae :   non  hic  te  carmine  ficto  45 

atque  per  ambages  et  longa  exorsa  tenebo. 

Sponte  sua  quae  se  tollunt  in  luminis  oras, 
infecunda  quidem,  sed  laeta  et  fortia  surgunt; 
quippe  solo  natura  subest.     tamen  haec  quoque,  si  quis 
inserat  aut  scrobibus  mandet  mutata  subactis,  50 

exuerint  silvestrem  animum,  cultuque  frequenti 
in  quascumque  voles  artis  haud  tarda  sequentur. 

22-52  M  22  alii  quos  ipse  abc  Canonidanus  :  alii  quos  ipsa 

7 :    alie   quos   M^ :    aliae   quas  M"* :    aliae,  quas    ipse  vias  Scaliger 
editores  plerique  41  dare  Peerlkamp,  qui  hunc  versunt  post  42 

collocavit  47  auras  M^j^abc  52  voces  -^^abc 


GEORGICON  II 

nec  non  et,  sterilis  quae  stirpibus  exit  ab  imis, 

hoc  faciat,  vacuos  si  sit  digesta  per  agros : 

nunc  altae  frondes  et  rami  matris  opacant  55 

crescentique  adimunt  fetus  uruntque  ferentem. 

iam  quae  seminibus  iactis  se  sustulit  arbos, 

tarda  venit  seris  factura  nepotibus  umbram, 

pomaque  degenerant  sucos  oblita  priores 

et  turpis  avibus  praedam  fert  uva  racemos.  60 

acilicet  omnibus  est  labor  impendendus,  et  omnes 

cogendae  in  sulcum  ac  multa  mercede  domandae. 

sed  truncis  oleae  melius,  propagine  vites 

respondent,  solido  Paphiae  de  robore  myrtus; 

plantis  et  durae  coryU  nascuntur  et  ingens  65 

fraxinus  Herculeaeque  arbos  umbrosa  coronae, 

Chaoniique  patris  glandes;  etiam  ardua  palma 

nascitur  et  casus  abies  visura  marinos. 

inseritur  vero  et  fetu  nucis  arbutus  horrida, 

et  steriles  platani  malos  gessere  valentis,  70 

castaneae  fagos ;  omusque  incanuit  albo 

flore  piri,  glandemque  sues  fregere  sub  ulmis. 

Nec  modus  inserere  atque  oculos  imponere  simplex. 
nam  qua  se  medio  trudunt  de  cortice  gemmae 
et  tenuis  rumpunt  tunicas,  angustus  in  ipso  75 

fit  nodo  sinus ;  huc  aUena  ex  arbore  germen 
includunt  udoque  docent  inolescere  Hbro. 
aut  rursum  enodes  trunci  resecantur,  et  alte 
finditur  in  solidum  cuneis  via,  deinde  feraces 
plantae  immittuntur  :  nec  longum  tempus,  et  ingens  80 

exiit  ad  caelum  ramis  feUcibus  arbos, 

53-81  M  54  faciet  M^^^^ac  65  et  durae  codd.  praeter  deteriores 
quosdam  qui  edurae  exhibent :  utrumqtie  agnoscunt  Serv.  schol.  Bem. : 
ecdurae  Ribbeck  69  fuisse  qui  horrens  legerent  testaniur  Serv.  schol. 
Bem.  :  et  nucis  arbutus  horrida  fetu  M^,  editores  plerique  71  fagos 
M^^ab  Serv.  schol.  Bem.  :    fagus  Priscianus  81  exilit  7  Nonius 

Rtbbeck :  exit  Lachmann 

i* 


P.  VERGILI  MARONIS 

miraturque  novas  frondes  et  non  sua  poma. 

Praeterea  genus  haud  unum  nec  fortibus  ulmis 
nec  salici  lotoque  nec  Idaeis  cyparissis, 
nec  pingues  unam  in  faciem  nascuntur  olivae,  85 

orchades  et  radii  et  amara  pausia  baca, 
pomaque  et  Alcinoi  silvae,  nec  surculus  idem 
Crustumiis  Syriisque  piris  gravibusque  volaemis. 
non  eadem  arboribus  pendet  vindemia  nostris 
quam  Methymnaeo  carpit  de  palmite  Lesbos;  90 

sunt  Thasiae  vites,  sunt  et  Mareotides  albae, 
pinguibus  hae  terris  habiles,  levioribus  illae, 
et  passo  psithia  utiHor  tenuisque  lageos 
temptatura  pedes  oUm  vincturaque  linguam, 
purpureae  preciaeque,  et  quo  te  carmine  dicam  95 

Raetica?   nec  cellis  ideo  contende  Falernis. 
sunt  et  Aminneae  vites,  firmissima  vina, 
Tmolius  adsurgit  quibus  et  rex  ipse  Phanaeus, 
Argitisque  minor,  cui  non  certaverit  ulla 
aut  tantum  fluere  aut  totidem  durare  per  annos.  100 

non  ego  te,  dis  et  mensis  accepta  secundis, 
transierim,  Rhodia,  et  tumidis,  Bumaste,  racemis. 
sed  neque  quam  multae  species  nec  nomina  quae  sint 
est  numerus  :    neque  enim  numero  comprendere  refert ; 
quem  qui  scire  veHt,  Libyci  velit  aequoris  idem  105 

discere  quam  multae  Zephyro  turbentur  harenae, 
aut  ubi  navigiis  violentior  incidit  Eurus 
nosse  quot  lonii  veniant  ad  Htora  fluctus. 

Nec  vero  terrae  ferre  omnes  omnia  possunt. 
fluminibus  saHces  crassisque  paludibus  alni  iio 

nascuntur,  steriies  saxosis  montibus  orni; 
Htora  myrtetis  laetissima;  denique  apertos 
Bacchus  amat  coHis,  Aquilonem  et  frigora  taxi. 

82-91  M;   92-113  MV  82  miratasque  M^bc:    mirata  est- 

que  7  Serv.  106  discere  aV  :  dicere  MVfa^bc^ 


GEORGICON  II 

aspice  et  extremis  domitum  cultoribus  orbem 

Eoasque  domos  Arabum  pictosque  Gelonos :  115 

divisae  arboribus  patriae.     sola  India  nigrum 

fert  hebenum,  solis  est  turea  virga  Sabaeis. 

quid  tibi  odorato  referam  sudantia  ligno 

balsamaque  et  bacas  semper  frondentis  acanthi? 

quid  nemora  Aethiopum  molli  canentia  lana,  120 

velleraque  ut  foliis  depectant  tenuia  Seres? 

aut  quos  Oceano  propior  gerit  India  lucos, 

extremi  sinus  orbis,  ubi  aera  vincere  summum 

arboris  haud  ullae  iactu  potuere  sagittae 

(et  gens  illa  quidem  sumptis  non  tarda  pharetris)?         125 

Media  fert  tristis  sucos  tardumque  saporem 

felicis  mali,  quo  non  praesentius  ullum, 

pocula  si  quando  saevae  infecere  novercae 

miscueruntque  herbas  et  non  innoxia  verba, 

auxilium  venit  ac  membris  agit  atra  venena.  130 

ipsa  ingens  arbos  faciemque  similUma  lauro; 

et,  si  non  alium  late  iactaret  odorem, 

laurus  erat :  foUa  haud  ullis  labentia  ventis ; 

flos  ad  prima  tenax ;    animas  et  olentia  Medi 

ora  fovent  illo  et  senibus  medicantur  anhelis.  135 

Sed  neque  Medorum  silvae,  ditissima  terra, 
nec  pulcher  Ganges  atque  auro  turbidus  Hermus 
laudibus  Italiae  certent,  non  Bactra  neque  Indi 
totaque  turiferis  Panchaia  pinguis  harenis. 
haec  loca  non  tauri  spirantes  naribus  ignem  140 

invertere  satis  immanis  dentibus  hydri, 
nec  galeis  densisque  virum  seges  horruit  hastis ; 
sed  gravidae  fruges  et  Bacchi  Massicus  umor 
implevere ;   tenent  oleae  armentaque  laeta, 

114-11']  MV;  118-138^;  139-144  il/P  121  a//os  depectat 

legisse  iesiatur  Serv.,  ut  Seres  pro  Ser  scriptum  sit  129  =  iii.  283 

in  M  infra  scriptum  seposuit  Ribb.  136  terra]  regna  M^  144 

oleaeque  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

hinc  bellator  equus  campo  sese  arduus  infert,  145 

hinc  albi,  Clitumne,  greges  et  maxima  taurus 

victima,  saepe  tuo  perfusi  flumine  sacro, 

Romanos  ad  templa  deum  duxere  triumphos. 

hic  ver  adsiduum  atque  alienis  mensibus  aestas  : 

bis  gravidae  pecudes,  bis  pomis  utilis  arbos.  150 

at  rabidae  tigres  absunt  et  saeva  leonum 

semina,  nec  miseros  fallunt  aconita  legentis, 

nec  rapit  immensos  orbis  per  humum  neque  tanto 

squameus  in  spiram  tractu  se  colligit  anguis. 

adde  tot  egregias  urbes  operumque  laborem,  155 

tot  congesta  manu  praeruptis  oppida  saxis 

fluminaque  antiquos  subterlabentia  muros. 

an  mare  quod  supra  memorem,  quodque  adluit  infra? 

anne  lacus  tantos  ?   te,  Lari  maxime,  teque, 

fluctibus  et  fremitu  adsurgens  Benace  marino  ?  160 

an  memorem  portus  Lucrinoque  addita  claustra 

atque  indignatum  magnis  stridoribus  aequor, 

lulia  qua  ponto  longe  sonat  unda  refuso 

Tyrrhenusque  fretis  immittitur  aestus  Avernis? 

haec  eadem  argenti  rivos  aerisque  metalla  165 

ostendit  venis  atque  auro  plurima  fluxit. 

haec  genus  acre  virum,  Marsos  pubemque  Sabellam 

adsuetumque  malo  Ligurem  Volscosque  verutos 

extulit,  haec  Decios  Marios  magnosque  Camillos, 

Scipiadas  duros  bello  et  te,  maxime  Caesar,  170 

qui  nunc  extremis  Asiae  iam  victor  in  oris 

imbellem  avertis  Romanis  arcibus  Indum. 

salve,  magna  parens  frugum,  Saturnia  tellus, 

magna  virum  :  tibi  res  antiquae  laudis  et  artis 

ingredior  sanctos  ausus  recludere  fontis,  175 

Ascraeumque  cano  Romana  per  oppida  carmen. 

145-176  MP  169  Deciosque  mares  P^^^^/i&aw^ :  DeciosFabios 

Haberlin,  cf.  Aen.  vi.  824-845  Culex  361  174  artem  P  Ribbeck 


GEORGICON  II 

Nunc  locus  arvorum  ingeniis,  quae  robora  cuique, 
quis  color  et  quae  sit  rebus  natura  ferendis. 
difficiles  primum  terrae  collesque  maligni, 
tenuis  ubi  argilla  et  dumosis  calculus  arvis,  180 

Palladia  gaudent  silva  vivacis  olivae. 
indicio  est  tractu  surgens  oleaster  eodem 
plurimus  et  strati  bacis  silvestribus  agri. 
at  quae  pinguis  humus  dulcique  uligine  laeta, 
quique  frequens  herbis  et  fertilis  ubere  campus  185 

(qualem  saepe  cava  montis  convalle  solemus 
dispicere  :  huc  summis  liquuntur  rupibus  amnes 
felicemque  trahunt  limum)  quique  editus  Austro 
et  filicem  curvis  invisam  pascit  aratris  : 
hic  tibi  praevalidas  olim  multoque  fluentis  190 

sufficiet  Baccho  vitis,  hic  fertilis  uvae, 
hic  laticis,  qualem  pateris  libamus  et  auro, 
inflavit  cum  pinguis  ebur  Tyrrhenus  ad  aras, 
lancibus  et  pandis  fumantia  reddimus  exta. 
sin  armenta  magis  studium  vitulosque  tueri,  195 

aut  ovium  fetum  aut  urentis  culta  capellas, 
saltus  et  saturi  petito  longinqua  Tarenti, 
et  qualem  infeHx  amisit  Mantua  campum 
pascentem  niveos  herboso  flumine  cycnos ; 
non  liquidi  gregibus  fontes,  non  gramina  deerunt,         200 
et  quantum  longis  carpent  armenta  diebus 
exigua  tantum  gelidus  ros  nocte  reponet. 
nigra  fere  et  presso  pinguis  sub  vomere  terra 
et  cui  putre  solum   (namque  hoc  imitamur  arando), 
optima  frumentis  (non  ullo  ex  aequore  cernes  205 

plura  domum  tardis  decedere  plaustra  iuvencis), 
aut  unde  iratus  silvam  devexit  arator 

177-207  MP  178  qui  P^         181  gaudet7I/«<:  187  despicere 

MPahc  hoc  P^  190  multosque  M^  194  pandis]  patulis  M^  196 
ovium  fetum  P  Canonicianus :  ovium  fetus  M-yabc  Priscianus  Nonius 
202  reponitil/6V        204  imitaturil/^  :  imitantur  codd.  quidam  deteriores 


P.  VERGILI  MARONIS 

et  nemora  evertit  multos  ignava  per  annos, 

antiquasque  domos  avium  cum  stirpibus  imis 

eruit ;  illae  altum  nidis  petiere  relictis  ;  210 

at  rudis  enituit  impulso  vomere  campus. 

nam  ieiuna  quidem  clivosi  glarea  ruris 

vix  humilis  apibus  casias  roremque  ministrat; 

et  tofus  scaber  et  nigris  exesa  chelydris 

creta  negant  aHos  aeque  serpentibus  agros  215 

dulcem  ferre  cibum  et  curvas  praebere  latebras. 

quae  tenuem  exhalat  nebulam  fumosque  volucris, 

et  bibit  umorem  et,  cum  vult,  ex  se  ipsa  remittit, 

quaeque  suo  semper  viridi  se  gramine  vestit, 

nec  scabie  et  salsa  laedit  robigine  ferrum,  220 

illa  tibi  laetis  intexet  vitibus  ulmos, 

illa  ferax  oleo  est,  illam  experiere  colendo 

et  facilem  pecori  et  patientem  vomeris  unci. 

talem  dives  arat  Capua  et  vicina  Vesevo 

ora  iugo  et  vacuis  Clanius  non  aequus  Acerris.  225 

Nunc  quo  quamque  modo  possis  cognoscere  dicam. 
rara  sit  an  supra  morem  si  densa  requires 
(altera  frumentis  quoniam  favet,  altera  Baccho, 
densa  magis  Cereri,  rarissima  quaeque  Lyaeo), 
ante  locum  capies  oculis,  alteque  iubebis  230 

in  solido  puteum  demitti,  omnemque  repones 
rursus  humum  et  pedibus  summas  aequabis  harenas. 
si  deerunt,  rarum  pecorique  et  vitibus  almis 
aptius  uber  erit ;  sin  in  sua  posse  negabunt 
ire  loca  et  scrobibus  superabit  terra  repletis,  235 

spissus  ager  :    glaebas  cunctantis  crassaque  terga 
exspecta  et  validis  terram  proscinde  iuvencis. 
salsa  autem  tellus  et  quae  perhibetur  amara 

208-215  MP;  216-2^8  MPR  212-260  deest  y         219  viri- 

dis  codd.  quidam  deteriores  Schaper         220  et]  aut  M"^         221  intexit  Pc 
222  oleo  PR  Nonius  :  oleae  Mbc  225  Nola  pro  ora  primo  edidisse 

poeta  dicitur  apud  Aulum  Gellium  vi.  20  227  requiras  M^Rc 


GEORGICON  II 

(frugibus  infelix  ea,  nec  mansuescit  arando 

nec  Baccho  genus  aut  pomis  sua  nomina  servat)  240 

tale  dabit  specimen :  tu  spisso  vimine  qualos 

coiaque  prelorum  fumosis  deripe  tectis ; 

huc  ager  ille  malus  dulcesque  a  fontibus  undae 

ad  plenum  calcentur  :  aqua  eluctabitur  omnis 

scilicet  et  grandes  ibunt  per  vimina  guttae;  245 

at  sapor  indicium  faciet  manifestus  et  ora 

tristia  temptantum  sensu  torquebit  amaror. 

pinguis  item  quae  sit  tellus  hoc  denique  pacto 

discimus  :    haud  umquam  manibus  iactata  fatiscit, 

sed  picis  in  morem  ad  digitos  lentescit  habendo.  250 

umida  maiores  herbas  alit,  ipsaque  iusto 

laetior.     a,  nimium  ne  sit  mihi  fertilis  illa, 

nec  se  praevalidam  primis  ostendat  aristis  ! 

quae  gravis  est  ipso  tacitam  se  pondere  prodit,  254 

quaeque  levis.    promptum  est  oculis  praediscere  nigram, 

et  quis  cui  color.     at  sceleratum  exquirere  frigus 

difficile  est :    piceae  tantum  taxique  nocentes 

interdum  aut  hederae  pandunt  vestigia  nigrae. 

His  animadversis  terram  multo  ante  memento 
excoquere  et  magnos  scrobibus  concidere  montis,  260 

ante  supinatas  Aquiloni  ostendere  glaebas 
quam  laetum  infodias  vitis  genus.     optima  putri 
arva  solo  :    id  venti  curant  geUdaeque  pruinae 
et  labefacta  movens  robustus  iugera  fossor. 
at  si  quos  haud  ulla  viros  vigilantia  fugit,  265 

ante  locum  similem  exquirunt,  ubi  prima  paretur 
arboribus  seges  et  quo  mox  digesta  feratur, 

239-267  MPR  247  amaror  Medicei  corrector  recentissimus  hc' 

Hyginus  Serv.:  amaro  MPRc^  Macrohius^  quod  ^ plerosque  omnis^ 
legisse  testatur  Aulus  Gellius  235  nec]  neu  M^h"^  256  quis 

cui  Mentelianus  primus  {teste  Heinsio  :  sed  sola  exstant  verba  et  quis 
////  color)  c' :  quis  cuique  M^  ;  cf.  iii.  102  :  quis  cui  cive  color  R  : 
quisquis  M^Ph^c^  Serv.  qui  etiam  quis  cuique  agnoscit  259  animam 
adversis  P'  :  unde  animum  adversis  Ribheck  ;  cf.  iii.  123  265  at 

P-^c :  a.d  R  :  ac  M  Rihbeck         267  et]  ei  Madvig    ferantur  P^  Madvig 


P.  VERGILI  MARONIS 

mutatam  ignorent  subito  ne  semina  matrem. 

quin  etiam  caeli  regionem  in  cortice  signant, 

ut,  quo  quaeque  modo  steterit,  qua  parte  calores  270 

austrinos  tulerit,  quae  terga  obverterit  axi, 

restituant :  adeo  in  teneris  consuescere  multum  est. 

collibus  an  plano  melius  sit  ponere  vitem 

quaere  prius.     si  pinguis  agros  metabere  campi, 

densa  sere  :    in  denso  non  segnior  ubere  Bacchus  ;  275 

sin  tumulis  acclive  solum  collisque  supinos, 

indulge  ordinibus;  nec  setius  omnis  in  unguem 

arboribus  positis  secto  via  limite  quadret : 

ut  saepe  ingenti  bello  cum  longa  cohortis 

expUcuit  legio  et  campo  stetit  agmen  aperto,  280 

derectaeque  acies,  ac  late  fluctuat  omnis 

aere  renidenti  tellus,  necdum  horrida  miscent 

proelia,  sed  dubius  mediis  Mars  errat  in  armis. 

omnia  sint  paribus  numeris  dimensa  viarum ; 

non  animum  modo  uti  pascat  prospectus  inanem,  285 

sed  quia  non  aliter  viris  dabit  omnibus  aequas 

terra,  neque  in  vacuum  poterunt  se  extendere  rami. 

Forsitan  et  scrobibus  quae  sint  fastigia  quaeras. 
ausim  vel  tenui  vitem  committere  sulco. 
altior  ac  penitus  terrae  defigitur  arbos,  290 

aesculus  in  primis,  quae  quantum  vertice  ad  auras 
aetherias  tantum  radice  in  Tartara  tendit. 
ergo  non  hiemes  illam,  non  flabra  neque  imbres 
convellunt :   immota  manet  multosque  nepotes, 
multa  virum  volvens  durando  saecula  vincit,  295 

tum  fortis  late  ramos  et  bracchia  tendens 
huc  illuc  media  ipsa  ingentem  sustinet  umbram. 

268-273  MPR\  274-297  MPRV  268  mutata  7         274  agri 

7^  campos  Py  285  inanis  Jortin  287  se  om.  PR  Ribbeck 

292  radicem  MP         294  nepotes]  per  annos  F7C        296  pandens  7 
Ribbeck 


GEORGICON  II 

Neve  tibi  ad  solem  vergant  vineta  cadentem, 
neve  inter  vitis  corylum  sere,  neve  flagella 
summa  pete  aut  summa  defringe  ex  arbore  plantas  300 

(tantus  amor  terrae),  neu  ferro  laede  retunso 
semina,  neve  oleae  silvestris  insere  truncos. 
nam  saepe  incautis  pastoribus  excidit  ignis, 
qui  furtim  pingui  primum  sub  cortice  tectus 
robora  comprendit,  frondesque  elapsus  in  altas  305 

ingentem  caelo  sonitum  dedit ;  inde  secutus 
per  ramos  victor  perque  alta  cacumina  regnat, 
et  totum  involvit  flammis  nemus  et  ruit  atram 
ad  caelum  picea  crassus  caligine  nubem, 
praesertim  si  tempestas  a  vertice  silvis  310 

incubuit,  glomeratque  ferens  incendia  ventus. 
hoc  ubi,  non  a  stirpe  valent  caesaeque  reverti 
possunt  atque  ima  similes  revirescere  terra; 
infelix  superat  foliis  oleaster  amaris. 

Nec  tibi  tam  prudens  quisquam  persuadeat  auctor    315 
tellurem  Borea  rigidam  spirante  movere. 
rura  gelu  tunc  claudit  hiems,  nec  semine  iacto 
concretam  patitur  radicem  adfigere  terrae. 
optima  vinetis  satio  cum  vere  rubente 
candida  venit  avis  longis  invisa  colubris,  320 

prima  vel  autumni  sub  frigora,  cum  rapidus  Sol 
nondum  hiemem  contingit  equis,  iam  praeterit  aestas. 
ver  adeo  frondi  nemorum,  ver  utile  silvis, 
vere  tument  terrae  et  genitalia  semina  poscunt. 
tum  pater  omnipotens  fecundis  imbribus  Aether  325 

coniugis  in  gremium  laetae  descendit,  et  omnis 
magnus  alit  magno  commixtus  corpore  fetus. 

298,  299  MPRV;    300-327  MPR  302  olea  M  Wagner  Rib- 

beck  303  iam  -n  316  moveri  PR  Nonius  Ribbeck  318 

concretum  M^  Ribbeck,  ut  sit  concretum  terrae  pro  concreta  terra 
dictum 


P.  VERGILI  MARONIS 

avia  tum  resonant  avibus  virgulta  canoris, 

et  Venerem  certis  repetunt  armenta  diebus; 

parturit  almus  ager  Zephyrique  trementibus  auris  330 

laxant  arva  sinus ;  superat  tener  omnibus  umor, 

inque  novos  soles  audent  se  gramina  tuto 

credere,  nec  metuit  surgentis  pampinus  Austros 

aut  actum  caelo  magnis  Aquilonibus  imbrem, 

sed  trudit  gemmas  et  frondes  explicat  omnis.  "335 

non  alios  prima  crescentis  origine  mundi 

inluxisse  dies  aliumve  habuisse  tenorem 

crediderim  :  ver  illud  erat,  ver  magnus  agebat 

orbis,  et  hibernis  parcebant  flatibus  Euri, 

cum  primae  lucem  pecudes  hausere,  virumque  340 

terrea  progenies  duris  caput  extulit  arvis, 

immissaeque  ferae  silvis  et  sidera  caelo. 

nec  res  hunc  tenerae  possent  perferre  laborem, 

si  non  tanta  quies  iret  frigusque  caloremque 

inter,  et  exciperet  caeli  indulgentia  terras.  345 

Quod  superest,   quaecumque  premes  virgulta  per  agros 
sparge  fimo  pingui  et  multa  memor  occule  terra, 
aut  lapidem  bibulum  aut  squalentis  infode  conchas : 
inter  enim  labentur  aquae,  tenuisque  subibit 
halitus,  atque  animos  toUent -sata.     iamque  reperti  350 

qui  saxo  super  atque  ingentis  pondere  testae 
urgerent :  hoc  effusos  munimen  ad  imbris, 
hoc,  ubi  hiulca  siti  findit  Canis  aestifer  arva. 

Seminibus  positis  superest  diducere  terram 

328-351    MPR;    352-354    MPRV  330  zephyrisque    M 

trementibus  PRybc;  c/.   Hor.  Carm.  i.  23.  5-6:  '  trementibus  yel  te- 
pentibus'  schol.  Bem.:  tepentibus  il/  editores  332  gramineP: 

germina  MS.  Fabricii,  Regius  Londiniensis :     Vergilium  germina  reli- 
quisse,  auctore  Celso,  narrat  Philargyrtus  336  nascentis  Bentley 

339  hiberni  M        34 1  terrea  M'^  Lactantius,  Serv.  Philargyrius  Bentley  : 
ferrea  M^PRybcn  343  sufferre  M^  344  calorque  P  agnoscit 

Philargyrius  351  ingenti  M^  Nonius  353  evicasti  M^  :  unde 

victa  siti  Schaper  scindit  P 


GEORGICON  II 

saepius  ad  capita  et  duros  iactare  bidentis,  355 

aut  presso  exercere  solum  sub  vomere  et  ipsa 

flectere  luctantis  inter  vineta  iuvencos; 

tum  levis  calamos  et  rasae  hastilia  virgae 

fraxineasque  aptare  sudes  furcasque  valentis, 

viribus  eniti  quarum  et  contemnere  ventos  360 

adsuescant  summasque  sequi  tabulata  per  ulmos. 

Ac  dum  prima  novis  adolescit  frondibus  aetas, 
parcendum  teneris,  et  dum  se  laetus  ad  auras 
palmes  agit  laxis  per  purum  immissus  habenis, 
ipsa  acie  nondum  falcis  temptanda,  sed  uncis  365 

carpendae  manibus  frondes  interque  legendae. 
inde  ubi  iam  vaUdis  amplexae  stirpibus  ulmos 
exierint,  tum  stringe  comas,  tum  bracchia  tonde 
(ante  reformidant  ferrum),  tum  denique  dura 
exerce  imperia  et  ramos  compesce  fluentis.  370 

Texendae  saepes  etiam  et  pecus  omne  tenendum, 
praecipue  dum  frons  tenera  imprudensque  laborum; 
cui  super  indignas  hiemes  solemque  potentem 
silvestres  uri  adsidue  capreaeque  sequaces 
inludunt,  pascuntur  oves  avidaeque  iuvencae.  375 

frigora  nec  tantum  cana  concreta  pruina 
aut  gravis  incumbens  scopulis  arentibus  aestas 
quantum  illi  nocuere  greges  durique  venenum 
dentis  et  admorsu  signata  in  stirpe  cicatrix. 
non  aliam  ob  culpam  Baccho  caper  omnibus  aris  380 

caeditur  et  veteres  ineunt  proscaenia  ludi, 
praemiaque  ingeniis  pagos  et  compita  circum 

355-379  MPRV;   380-382  MPR  359  valentis]  bicornis  V 

363  aestas  P  365  acies  M^^P,   utrumque  agnoscunt  Serv.    schoL 

Bem.  367  stirpibusj  viribus  M^  370  fluentis]   valentis  R 

371  &t  om.  M^c  Nonius  tuendum  VR  374  caprae  il/  379 

admorsu  Rb^  :    admorsum  P :   amorsu  M"^  :  amorso  il/' :  admorso  yb^^c 
Serv.    schol.    Bem.  editores  plerique :  ad  morsum  Ribbeck  382 

ingeniis  R  schol.  Bern.  agnosat  Philargyrius  :  ingentis  MP^^b  Nonius 
Acro  :    ingentes  c  Philargyrius  Probus  :    in  gentes  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

Thesidae  posuere,  atque  inter  pocula  laeti 

mollibus  in  pratis  unctos  saluere  per  utres; 

nec  non  Ausonii,  Troia  gens  missa,  coloni  385 

versibus  incomptis  ludunt  risuque  soluto, 

oraque  corticibus  sumunt  horrenda  cavatis, 

et  te,  Bacche,  vocant  per  carmina  laeta,  tibique 

oscilla  ex  alta  suspendunt  mollia  pinu. 

hinc  omnis  largo  pubescit  vinea  fetu,  390 

complentur  vallesque  cavae  saltusque  profundi 

et  quocumque  deus  circum  caput  egit  honestum. 

ergo  rite  suum  Baccho  dicemus  honorem 

carminibus  patriis  lancesque  et  liba  feremus, 

et  ductus  cornu  stabit  sacer  hircus  ad  aram,  395 

pinguiaque  in  veribus  torrebimus  exta  colurnis. 

Est  etiam  ille  labor  curandis  vitibus  alter, 
cui  numquam  exhausti  satis  est:  namque  omne  quotannis. 
terque  quaterque  solum  scindendum  glaebaque  versis 
aeternum  frangenda  bidentibus,  omne  levandum  400 

fronde  nemus.     redit  agricolis  labor  actus  in  orbem, 
atque  in  se  sua  per  vestigia  volvitur  annus. 
ac  iam  olim,  seras  posuit  cum  vinea  frondes 
frigidus  et  silvis  Aquilo  decussit  honorem, 
iam  tum  acer  curas  venientem  extendit  in  annum         405 
rusticus,  et  curvo  Saturni  dente  relictam 
persequitur  vitem  attondens  fingitque  putando. 
primus  humum  fodito,  primus  devecta  cremato 
sarmenta,  et  vallos  primus  sub  tecta  referto ; 
postremus  metito.     bis  vitibus  ingruit  umbra,  410 

bis  segetem  densis  obducunt  sentibus  herbae; 
durus  uterque  labor :  laudato  ingentia  rura, 
exiguum  colito.     nec  non  etiam  aspera  rusci 

383-413  MPR  405  extendet  M  406  rusticus]  agri- 

cola  R  411  inducunt  P  413  asperetrusci  M^  :    rusti  M^^PR 

testantur  schol  Bern.  .  ' .  .^«^qVt.  v.MnM^^?v. 


GEORGICON  II 

vimina  per  silvam  et  ripis  fluvialis  harundo 

caeditur,  incultique  exercet  cura  salicti.  415 

lam  vinctae  vites,  iam  falcem  arbusta  reponunt, 

iam  canit  effectos  extremus  vinitor  antes : 

sollicitanda  tamen  tellus  pulvisque  movendus, 

et  iam  maturis  metuendus  luppiter  uvis. 

Contra  non  ulla  est  oleis  cultura :  neque  illae  420 

procurvam  exspectant  falcem  rastrosque  tenacis, 
cum  semel  haeserunt  arvis  aurasque  tulerunt ; 
ipsa  satis  tellus,  cum  dente  recluditur  unco, 
sufficit  umorem  et  gravidas,  cum  vomere,  fruges. 
hoc  pinguem  et  placitam  Paci  nutritor  olivam.  425 

Poma  quoque,  ut  primum  truncos  sensere  valentis 
et  viris  habuere  suas,  ad  sidera  raptim 
vi  propria  nituntur  opisque  haud  indiga  nostrae. 
nec  minus  interea  fetu  nemus  omne  gravescit, 
sanguineisque  inculta  rubent  aviaria  bacis.  430 

tondentur  cytisi,  taedas  silva  alta  ministrat, 
pascunturque  ignes  nocturni  et  lumina  fundunt. 
[et  dubitant  homines  serere  atque  impendere  curam?] 
quid  maiora  sequar?    saHces  humilesque  genistae, 
aut  illae  pecori  frondem  aut  pastoribus  umbram  435 

sufficiunt  saepemque  satis  et  pabula  melli. 
et  iuvat  undantem  buxo  spectare  Cytorum 
Naryciaeque  picis  lucos,  iuvat  arva  videre 
non  rastris,  hominum  non  ulli  obnoxia  curae. 
ipsae  Caucasio  steriles  in  vertice  silvae,  440 

quas  animosi  Euri  adsidue  franguntque  feruntque, 
dant  alios  aliae  fetus,  dant  utile  lignum 
navigiis  pinus,  domibus  cedrumque  cupressosque. 

414-443  MPR  417    effectos   M^PRyb^c^ :    effectus   M^b'^, 

utramque  ledionem  agnoscunt  Serv.  schol.  Bern.  extremos  76V  420 
non  nulla  R^^  agnoscit  Serv.  425  nutritur  MP :  uirumque  agnoscunt 
schol.  Bern.  426  truncos]  uncos  P  433  om.  M :  ignorat  Serv.  :  eicit 
Ribbeck       435  illae]  multos  tiliae  legisse  testatur  Serv.         umbras  R^^bc 


P.  VERGILI  MARONIS 

hinc  radios  trivere  rotis,  hinc  tympana  plaustris 

agricolae,  et  pandas  ratibus  posuere  carinas.  445 

viminibus  saUces,  fecundae  frondibus  ulmi, 

at  myrtus  vaHdis  hastiUbus  et  bona  bello 

cornus,   Ituraeos  taxi  torquentur  in  arcus. 

nec  tiliae  leves  aut  torno  rasile  buxum 

non  formam  accipiunt  ferroque  cavantur  acuto.  450 

nec  non  et  torrentem  undam  levis  innatat  alnus 

missa  Pado,  nec  non  et  apes  examina  condunt 

corticibusque  cavis  vitiosaeque  iUcis  alvo. 

quid  memorandum  aeque  Baccheia  dona  tulerunt? 

Bacchus  et  ad  culpam  causas  dedit ;   ille  furentis  455 

Centauros  leto  domuit,  Rhoetumque  Pholumque 

et  magno  Hylaeum  Lapithis  cratere  minantem. 

O  fortunatos  nimium,  sua  si  bona  norint, 
agricolas  !    quibus  ipsa  procul  discordibus  armis 
fundit  humo  facilem  victum  iustissima  tellus ;  460 

si  non  ingentem  foribus  domus  alta  superbis 
mane  salutantum  totis  vomit  aedibus  undam, 
nec  varios  inhiant  pulchra  testudine  postis 
inlusasque  auro  vestis  Ephyreiaque  aera, 
alba  neque  Assyrio  fucatur  lana  veneno,  465 

nec  casia  Hquidi  corrumpitur  usus  oHvi; 
at  secura  quies  et  nescia  fallere  vita, 
dives  opum  variarum,  at  latis  otia  fundis 
(speluncae  vivique  lacus  et  frigida  Tempe 
mugitusque  boum  mollesque  sub  arbore  somni)  470 

non  absunt;   ilHc  saltus  ac  lustra  ferarum, 
et  patiens  operum  exiguoque  adsueta  iuventus, 
sacra  deum  sanctique  patres  ;   extrema  per  illos 

444-473  MPR  453  alveoT?         454  aeque]  'alii  leguntet  quae' 

Serv.        464  inclusas  M  PRy^  schol.  Bern.  agnoscit  Serv.        467  vitam 
PRbc  469  et  M-i^c :  at  P^i^h  :  ad  R  472  exiguoque  MPRh  : 

parvoque  ycn  Nonius  Donatus  Priscianus  Schaper 


GEORGICON  II 

lustitia  excedens  terris  vestigia  fecit. 

Me  vero  primum  dulces  ante  omnia  Musae,  475 

quarum  sacra  fero  ingenti  percussus  amore, 
accipiant  caelique  vias  et  sidera  monstrent, 
defectus  solis  varios  lunaeque  labores ; 
unde  tremor  terris,  qua  vi  maria  alta  tumescant 
obicibus  ruptis  rursusque  in  se  ipsa  residant,  480 

quid  tantum  Oceano  properent  se  tingere  soles 
hiberni,  vel  quae  tardis  mora  noctibus  obstet. 
sin  has  ne  possim  naturae  accedere  partis 
frigidus  obstiterit  circum  praecordia  sanguis, 
rura  mihi  et  rigui  placeant  in  vallibus  amnes,  485 

flumina  amem  silvasque  inglorius.     o  ubi  campi 
Spercheusque  et  virginibus  bacchata  Lacaenis 
Taygeta  !   o  qui  me  gelidis  convalHbus  Haemi 
sistat,  et  ingenti  ramorum  protegat  umbra !     ,1  asua 
feh'x  qui  potuit  rerum  cognoscere  causas,  '    490 

atque  metus  omnis  et  inexorabile  fatum 
subiecit  pedibus  strepitumque  Acherontis  avari. 
fortunatus  et  ille  deos  qui  novit  agrestis 
Panaque  Silvanumque  senem  Nymphasque  sorores. 
illum  non  popuH  fasces,  non  purpura  regum  495 

flexit  et  infidos  agitans  discordia  fratres, 
aut  coniurato  descendens  Dacus  ab  Histro, 
non  res  Romanae  perituraque  regna;   neque  ille 
aut  doluit  miserans  inopem  aut  invidit  habenti. 
quos  rami  fructus,  quos  ipsa  volentia  rura  500 

sponte  tulere  sua,  carpsit,  nec  ferrea  iura 
insanumque  forum  aut  popuH  tabularia  vidit. 
soHicitant  aHi  remis  freta  caeca,  ruuntque 
in  ferrum,  penetrant  aulas  et  Hmina  regum; 

474-504  MPR  476  perculsus  M^^-fhc  488  convallibus 

M\  convallimus  P :  in  vallibus /^^Ar^Tr  491  ineluctabile /? 

VERG.  6 


P.  VERGILI  MARONIS 

hic  petit  excidiis  urbem  miserosque  penatis^  505 

ut  gemma  bibat  et  Sarrano  dormiat  ostro; 

condit  opes  alius  defossoque  incubat  auro ; 

hic  stupet  attonitus  rostris,  hunc  plausus  hiantem 

per  cuneos  geminatus  enim  plebisque  patrumque 

corripuit;    gaudent  perfusi  sanguine  fratrum,  510 

exsilioque  domos  et  dulcia  limina  mutant 

atque  alio  patriam  quaerunt  sub  sole  iacentem. 

agricola  incurvo  terram  dimovit  aratro  : 

hinc  anni  labor,  hinc  patriam  parvosque  nepotes 

sustinet,  hinc  armenta  boum  meritosque  iuvencos.         515 

nec  requies,  quin  aut  pomis  exuberet  annus 

aut  fetu  pecorum  aut  Cerealis  mergite  culmi, 

proventuque  oneret  sulcos  atque  horrea  vincat. 

venit  hiems :    teritur  Sicyonia  baca  trapetis, 

glande  sues  laeti  redeunt,  dant  arbuta  silvae ;  520 

et  varios  ponit  fetus  autumnus,  et   alte 

mitis  in  apricis  coquitur  vindemia  saxis. 

interea  dulces  pendent  circum  oscula  nati, 

casta  pudicitiam  servat  domus,  ubera  vaccae 

lactea  demittunt,  pinguesque  in  gramine  laeto  525 

inter  se  adversis  luctantur  cornibus  haedi. 

ipse  dies  agitat  festos  fususque  per  herbam, 

ignis  ubi  in  medio  et  socii  cratera  coronant, 

te  libans,  Lenaee,  vocat  pecorisque  magistris 

velocis  iaculi  certamina  ponit  in  ulmo,  530 

corporaque  agresti  nudant  praedura  palaestra. 

hanc  olim  veteres  vitam  coluere  Sabini, 

hanc  Remus  et  frater,  sic  fortis  Etruria  crevit 

scilicet  et  rerum  facta  est  pulcherrima  Roma, 

505-534  MPR  506  indormiat  M^  512  quaerunt 

patriam  P  Porph  513  dimovit]  molitus  M  514  hic  anni 

Markl.  Ribb.        nepotes]  penates  M  Markl.  Ribb.  518  atque] 

aut  M^  531  perdura  M^     palaestrae  M  532  vitam  veteres  P 


GEORGICON  II 

septemque  una  sibi  muro  circumdedit  arces.  535 

ante  etiam  sceptrum  Dictaei  regis  et  ante 
impia  quam  caesis  gens  est  epulata  iuvencis, 
aureus  hanc  vitam  in  terris  Saturnus  agebat; 
necdum  etiam  audierant  inflari  classica,  necdum 
impositos  duris  crepitare  incudibus  ensis.  540 

Sed  nos  immensum  spatiis  confecimus  aequor, 
et  iam  tempus  equum  fumantia  solvere  colla. 

535-542  MPRV  542  spumantia  PRl^ 


P.  VERGILI   MARONIS 
GEORGICON 

LIBER  III 

Te  quoque,  magna  Pales,  et  te  memorande  canemus 
pastor  ab  Amphryso,  vos,  silvae  amnesque  Lycaei. 
cetera,  quae  vacuas  tenuissent  carmine  mentes, 
omnia  iam  vulgata :  quis  aut  Eurj^sthea  durum, 
aut  inlaudati  nescit  Busiridis  aras?  5 

cui  non  dictus  Hylas  puer  et  Latonia  Delos 
Hippodameque  umeroque  Pelops  insignis  eburno, 
acer  equis  ?  temptanda  via  est,  qua  me  quoque  possim 
tollere  humo  victorque  virum  volitare  per  ora. 
primus  ego  in  patriam  mecum,  modo  vita  supersit,         10 
Aonio  rediens  deducam  vertice  Musas; 
primus  Idumaeas  referam  tibi,  Mantua,  palmas, 
et  viridi  in  campo  templum  de  marmore  ponam 
propter  aquam,  tardis  ingens  ubi  flexibus  errat 
Mincius  et  tenera  praetexit  harundine  ripas.  15 

in  medio  mihi  Caesar  erit  templumque  tenebit : 
illi  victor  ego  et  Tyrio  conspectus  in  ostro 
centum  quadriiugos  agitabo  ad  flumina  currus. 
cuncta  mihi  Alpheum  linquens  lucosque  Molorchi 
cursibus  et  crudo  decemet  Graecia  caestu.  20 

ipse  caput  tonsae  foliis  ornatus  olivae 

1-12  FMPRV;    13-21  FMPR  3  carmina  F^MRyb  schol 

Bem.   utrumque  agnoscit  Philargyrius  5  arces  M^  7  umeri 

schol.  Veronensia        ebunt  P         8  possem  P         19  linquens]  pubes  P 
20  duro  R        decernit  M^PR  :  decertet  M^c^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

dona  feram.     iam  nunc  sollemnis  ducere  pompas 

ad  delubra  iuvat  caesosque  videre  iuvencos, 

vel  scaena  ut  versis  discedat  frontibus  utque 

purpurea  intexti  tollant  aulaea  Britanni.  25 

in  foribus  pugnam  ex  auro  solidoque  elephanto 

Gangaridum  faciam  victorisque  arma  Quirini, 

atque  hic  undantem  bello  magnumque  fluentem 

Nilum  ac  navali  surgentis  aere  columnas. 

addam  urbes  Asiae  domitas  pulsumque  Niphaten  30 

fidentemque  fuga  Parthum  versisque  sagittis  ; 

et  duo  rapta  manu  diverso  ex  hoste  tropaea 

bisque  triumphatas   utroque  ab  litore  gentis. 

stabunt  et  Parii  lapides,  spirantia  signa, 

Assaraci  proles  demissaeque  ab  love  gentis  35 

nomina,  Trosque  parens  et  Troiae  Cynthius  auctor. 

Invidia  infelix  furias  amnemque  severum 

Cocyti  metuet  tortosque  Ixionis  anguis 

immanemque  rotam  et  non  exsuperabile  saxum. 

interea  Dryadum  silvas  saltusque  sequamur  40 

intactos,  tua,  Maecenas,  haud  mollia  iussa. 

te  sine  nil  altum  mens  incohat :    en  age  segnis 

rumpe  moras;   vocat  ingenti  clamore  Cithaeron 

Taygetique  canes  domitrixque  Epidaurus  equorum, 

et  vox  adsensu  nemorum  ingeminata  remugit.  ^5 

mox  tamen  ardentis  accingar  dicere  pugnas 

Caesaris  et  nomen  fama  tot  ferre  per  annos 

Tithoni  prima  quot  abest  ab  origine  Caesar. 

Seu  quis  Olympiacae  miratus  praemia  palmae 
pascit  equos,  seu  quis  fortis  ad  aratra  iuvencos,  50 

corpora  praecipue  matrum  legat.  optima  torvae 
form-a  bovis  cui  turpe  caput,  cui  plurima  cervix, 
et  crurum  tenus  a  mento  palearia  pendent ; 

22-53  MPR  29  navalis  P  38  metuens  P        48  quot  M^ : 

qnod  M^PR-y^b^  50  pascet  P 


GEORGICON  III 

tum  longo  nuUus  'lateri  modus :   omnia  magna, 

pes  etiam ;   et  camuris  hirtae  sub  cornibus  aures.  55 

nec  mihi  displiceat  maculis  insignis  et  albo, 

aut  iuga  detrectans  interdumque  aspera  cornu 

et  faciem  tauro  propior,  quaeque  ardua  tota 

et  gradiens  ima  verrit  vestigia  cauda. 

aetas  Lucinam  iustosque  pati  hymenaeos  60 

desinit  ante  decem,  post  quattuor  incipit  annos ; 

cetera  nec  feturae  habilis  nec  fortis  aratris. 

interea,  superat  gregibus  dum  laeta  iuventas, 

solve  mares ;    mitte  in  Venerem  pecuaria  primus, 

atque  aUam  ex  alia  generando  suffice  prolem.  65 

optima  quaeque  dies  miseris  mortalibus  aevi 

prima  fugit :  subeunt  morbi  tristisque  senectus 

et  labor,  et  durae  rapit  inclementia  mortis. 

semper  erunt  quarum  mutari  corpora  malis : 

semper  enim  refice  ac,  ne  post  amissa  requiras,  -  .   — 70 

ante  veni  et  subolem  armento  sortire  quotannis.*  «""^P  - 

Nec  non  et  pecori  est  idem  dilectus  equino. 
tu  modo,  quos  in  spem  statues  summittere  gentis, 
praecipuum  iam  inde  a  teneris  impende  laborem. 
continuo  pecoris  generosi  pullus  in  arvis  75 

altius  ingreditur  et  mollia  crura  reponit; 
primus  et  ire  viam  et  fluvios  temptare  minacis 
audet  et  ignoto  sese  committere  ponti, 
nec  vanos  horret  strepitus.     illi  ardua  cervix 
argutumque  caput,   brevis  alvus  obesaque  terga,  80 

luxuriatque  toris  animosum  pectus  (honesti 
spadices  glaucique,  color  deterrimus  albis 
et  gilvo).     tum,  si  qua  sonum  procul  arma  dedere, 
stare  loco  nescit,  micat  auribus  et  tremit  artus, 

54-84  MPR  55  sub]  cum  M^         56  tibi  M^         63  iuven- 

tas   M^^Ryb"^   schol.    Bern. ;    cf.   Aen.  v.  398 ;    viii.    160 :    iuventis  P : 
iuventus  M^b^  Priscianus  65  aliis  P         69  mavis  M         77  mi- 

nantis  P  Seneca  schol.  Bern,  78  ponto  M^yb  ctr  Seneca  schol.  Bern. 


P,  VERGILI  MARONIS 

collectumque  premens  volvit  sub  naribus  ignem.  85 

densa  iuba,  et  dextro  iactata  recumbit  in  armo; 

at  duplex  agitur  per  lumbos  spina,  cavatque 

tellurem  et  solido  graviter  sonat  ungula  cornu. 

talis  Amyclaei  domitus  Pollucis  habenis 

Cyllarus  et,  quorum  Grai  meminere  poetae,  90 

Martis  equi  biiuges  et  magni  currus  Achilli. 

talis  et  ipse  iubam  cervice  effundit  equina 

coniugis  adventu  pernix  Saturnus,  et  altum 

Pelion  hinnitu  fugiens  implevit  acuto. 

Hunc  quoque,  ubi  aut  morbo  gravis  aut  iam  segnior  annis 
deficit,  abde  domo,  nec  turpi  ignosce  senectae.  96 

frigidus  in  Venerem  senior,   frustraque  laborem 
ingratum  trahit,  et,  si  quando  ad  proelia  ventum  est, 
ut  quondam  in  stipulis  raagnus  sine  viribus  ignis, 
incassum  furit.     ergo  animos  aevumque  notabis  100 

praecipue  :   hinc  alias  artis  prolemque  parentum 
et  quis  cuique  dolor  victo,  quae  gloria  palmae. 
nonne  vides,  cum  praecipiti  certamine  campum 
corripuere,  ruuntque  eifusi  carcere  currus, 
cum  spes  adrectae  iuvenum,  exsultantiaque  haurit  105 

corda  pavor  pulsans  ?    illi  instant  verbere  torto 
et  proni  dant  lora,  volat  vi  fervidus  axis; 
iamque  humiles,  iamque  elati  sublime  videntur 
aera  per  vacuum  ferri  atque  adsurgere  in  auras ; 
nec  mora  nec  requies  ;   at  fulvae  nimbus  harenae         1 10 
tollitur,  umescunt  spumis  flatuque  sequentum  : 
tantus  amor  laudum,   tantae  est  victoria  curae. 
primus  Erichthonius  currus  et  quattuor  ausus 
iungere  equos  rapidusque  rotis  insistere  victor. 

85-114  MPR  85  fremens  Mc^         92  effudit  'fb,  codd.  qiiidam 

deteriores  96  post  hunc  versum  120-122  inseruit  Bentley,  fortasse 

recte  99  in  om.  M^y  10 1  artis]  partis  P  109  exsurgere 

Ry         114  rapidis  il/V         vector  Bentley 


GEORGICON  III 

frena  Pelethronii  Lapithae  gyrosque  dedere  115 

impositi  dorso,  atque  equitem  docuere  sub  armis 
insultare  solo  et  gressus  glomerare  superbos. 
aequus  uterque  labor,  aeque  iuvenemque  magistri 
exquirunt  calidumque  animis  et  cursibus  acrem ; 
quamvis  saepe  fuga  versos  ille  egerit  hostis,  120 

et  patriam  Epirum  referat  fortisque  Mycenas, 
Neptunique  ipsa  deducat  origine  gentem. 

His  animadversis  instant  sub  tempus  et  omnis 
impendunt  curas  denso  distendere  pingui 
quem  legere  ducem  et  pecori  dixere  maritum  ;  1 25 

florentisque  secant  herbas  fluviosque  ministrant 
farraque,  ne  blando  nequeat  superesse  labori 
invalidique  patrum  referant  ieiunia  nati. 
ipsa  autem  macie  tenuant  armenta  volentes, 
atque,  ubi  concubitus  primos  iam  nota  voluptas  130 

sollicitat,  frondesque  negant  et  fontibus  arcent. 
saepe  etiam  cursu  quatiunt  et  sole  fatigant, 
cum  graviter  tunsis  gemit  area  frugibus,  et  cum 
surgentem  ad  Zephyrum  paleae  iactantur  inanes. 
hoc  faciunt,  nimio  ne  luxu  obtunsior  usus  135 

sit  genitali  arvo  et  sulcos  oblimet  inertis, 
sed  rapiat  sitiens  Venerem  interiusque  recondat. 

Rursus  cura  patrum  cadere  et  succedere  matrum 
incipit.     exactis  gravidae  cum  mensibus  errant, 
non  illas  gravibus  quisquam  iuga  ducere  plaustris,         140 
non  saltu  superare  viam  sit  passus  et  acri 
carpere  prata  fuga  fluviosque  innare  rapacis. 
saltibus  in  vacuis  pascunt  et  plena  secundum 
flumina,  muscus  ubi  et  viridissima  gramine  ripa, 

1 15-144  MPR  122  gentem]   nomen    R  123  anima 

adversis  il/7^ :  animumadversisP/?zWw^;  c/i  ii.  259  125  pecoris 

dixere  magistrum  P  127  nequeant  Ph(^  :  nequeans  M^  130 

concubitu  primo  Peerlkamp         voiuntas  P  141  agri  Ry^  143 

pascant  ^'^^'^hc^  144  gramina  ripae  M 


P.  VERGILI  MARONIS 

speluncaeque  tegant  et  saxea  procubet  umbra.  145 

est  lucos  Silari  circa  ilicibusque  virentem 

plurimus  Alburnum  volitans,  cui  nomen  asilo 

Romanum  est,  oestrum  Grai  vertere  vocantes, 

asper,  acerba  sonans,  quo  tota  exterrita  silvis 

diffugiunt  armenta,  furit  mugitibus  aether  150 

concussus  silvaeque  et  sicci  ripa  Tanagri. 

hoc  quondam  monstro  horribilis  exercuit  iras 

Inachiae  luno  pestem  meditata  iuvencae. 

hunc  quoque  (nam  mediis  fervoribus  acrior  instat) 

arcebis  gravido  pecori,  armentaque  pasces  155 

sole  recens  orto  aut  noctem  ducentibus  astris. 

Post  partum  cura  in  vitulos  traducitur  omnis ; 
continuoque  notas  et  nomina  gentis  inurunt, 
et  quos  aut  pecori  maHnt  summittere  habendo 
aut  aris  servare  sacros  aut  scindere  terram  160 

et  campum  horrentem  fractis  invertere  glaebis. 
cetera  pascuntur  viridis  armenta  per  herbas  : 
tu  quos  ad  studium  atque  usum   formabis  agrestem 
iam  vitulos  hortare  viamque  insiste  domandi, 
dum  faciles  animi  iuvenum,  dum  mobilis  aetas.  165 

ac  primum  laxos  tenui  de  vimine  circlos 
cervici  subnecte ;   dehinc,  ubi  Hbera  coHa 
servitio  adsuerint,  ipsis  e  torquibus  aptos 
iunge  pares,  et  coge  gradum  conferre  iuvencos; 
atque  iUis  iam  saepe  rotae  ducantur  inanes  170 

per  terram,  et  summo  vestigia  pulvere  signent. 
post  vaHdo  nitens  sub  pondere  faginus  axis 
instrepat,  et  iunctos  temo  trahat  aereus  orbis. 
interea  pubi  indomitae  non  gramina  tantum 

145  MPR;  146-174  FMPR  145  procubet  M'PR Serv.  schol. 

Bern.  :  protegit  M^ :  protegat  M'^  150  fugit  Fy  154  nam] 

cum  F'^  ut  vid.  155  pecorique  M"^  :  pecoris  P       pascis  F  163 

studia  FRy  {marg.)  b'^  166  circlos  F^M^^Ry  Nonius  Serv.  schol, 

Bem.  :   criclos  M^ :  circos  F^Py  (marg.)  168  ipsos  Wagner 


GEORGICON  III 

nec  vescas  salicum  frondes  ulvamque  palustrem,  175 

sed  frumenta  manu  carpes  sata;   nec  tibi  fetae 
more  patrum  nivea  implebunt  mulctraria  vaccae, 
sed  tota  in  dulcis  consument  ubera  natos. 

Sin  ad  bella  magis  studium  turmasque  ferocis, 
aut  Alphea  rotis  praelabi  flumina  Pisae  180 

et  lovis  in  luco  currus  agitare  volantis : 
primus  equi  labor  est  animos  atque  arma  videre 
bellantum  lituosque  pati,  tractuque  gementem 
ferre  rotam  et  stabulo  frenos  audire  sonantis; 
tum  magis  atque  magis  blandis  gaudere  magistri  185 

laudibus  et  plausae  sonitum  cervicis  amare. 
atque  haec  iam  primo  depulsus  ab  ubere  matris 
audeat,  inque  vicem  det  moUibus  ora  capistris 
invalidus  etiamque  tremens,  etiam  inscius  aevi. 
at  tribus  exactis  ubi  quarta  accesserit  aestas,  190 

carpere  mox  gyrum  incipiat  gradibusque  sonare 
compositis,  sinuetque  alterna  volumina  crurum, 
sitque  laboranti  similis ;   tum  cursibus  auras 
tum  vocet,  ac  per  aperta  volans  ceu  liber  habenis 
aequora  vix  summa  vestigia  ponat  harena,  195 

qualis  Hyperboreis  Aquilo  cum  densus  ab  oris 
incubuit,  Scythiaeque  hiemes  atque  arida  differt 
nubila  :    tum  segetes  altae  campique  natantes 
lenibus  horrescunt  flabris,  summaeque  sonorem 
dant  silvae,  longique  urgent  ad  Htora  fluctus ;  200 

ille  volat  simul  arva  fuga  simul  aequora  verrens. 
hinc  vel  ad  Elei  metas  et  maxima  campi 
sudabit  spatia  et  spumas  aget  ore  cruentas, 

1^5-180  FMPR;  181-20S  AFMPR  175  ulvam]  silvam  R 

177  mulgaria  Nonius,  agnosdt  Philargyrius  178  consumant  M^^c 

182  equis  M         188  audiat  M^Ry^b^c         189  etiamque]  iam  iamque 
M"^ :  et  iamque  Bentley  etiam]  et  iam  Bentley  190  acceperit 

PR  :  occeperit  F^  aetas  M  Serv.  194  tum  vocet]  provocet  P 

Canonicianus  Ribbeck         202  hic  AM^Pj^bc  Probus  Acro  schol.  Bem. 


P.  VERGILI  MARONIS 

Belgica  vel  molli  melius  feret  esseda  collo. 

tum  demum  crassa  magnum  farragine  corpus  205 

crescere  iam  domitis  sinito :    namque  ante  domandum 

ingentis  toUent  animos,  prensique  negabunt 

verbera  lenta  pati  et  duris  parere  lupatis. 

Sed  non  ulla  magis  viris  industria  firmat 
quam  Venerem  et  caeci  stimulos  avertere  amoris,  210 

sive  boum  sive  est  cui  gratior  usus  equorum. 
atque  ideo  tauros  procul  atque  in  sola  relegant 
pascua  post  montem  oppositum  et  trans  flumina  lata, 
aut  intus  clausos  satura  ad  praesepia  servant. 
carpit  enim  viris  paulatim  uritque  videndo  215 

femina,  nec  nemorum  patitur  meminisse  nec  herbae 
dulcibus  illa  quidem  inlecebris,  et  saepe  superbos 
cornibus  inter  se  subigit  decernere  amantis. 
pascitur  in  magna  Sila  formosa  iuvenca  : 
illi  alternantes  multa  vi  proelia  miscent  220 

vulneribus  crebris,  lavit  ater  corpora  sanguis, 
versaque  in  obnixos  urgentur  cornua  vasto 
cum  gemitu,  reboant  silvaeque  et  longus  Olympus. 
nec  mos  bellantis  una  stabulare,  sed  alter 
victus  abit  longeque  ignotis  exsulat  oris.  225 

multa  gemens  ignominiam  plagasque  superbi 
victoris,  tum  quos  amisit  inultus  amores, 
et  stabula  aspectans  regnis  excessit  avitis  : 
ergo  omni  cura  viris  exercet  et  inter 
dura  iacet  pernix  instrato  saxa  cubili  230 

frondibus  hirsutis  et  carice  pastus  acuta, 
et  temptat  sese  atque  irasci  in  cornua  discit 

204-214  AFMPR ;  215-220  AMPR ;  221-232  MPR  204  bel- 

lica  M^P  219  Sila   M^^R  Asper  schol    Bern.  :    silua  AM^Pybc, 

tttrumque  agnoscit  Serv.  22 1  lavit  M^PRyc  Philargyrins  schol.  Bern. 

{ut  vid.)  :  lavat  M^b  223  resonant  M  longus  M'^  Macrobius: 

longius  M^  :     magnus  PRybc  224-229  distinxit  Hanow         230 

pernix    codd.    Serv.    Nonius   schol.  Bern.  :     pernox   echol.    luvenalia 
iitrumque  agnoscit  Philargyrius,  probat  illud 


GEORGICON  III 

arboris  obnixus  trunco,  ventosque  lacessit 
ictibus,  et  sparsa  ad  pugnam  proludit  harena. 
post  ubi  collectum  robur  viresque  refectae,  335 

signa  movet  praecepsque  oblitum  fertur  in  hostem : 
fluctus  uti  medio  coepit  cum  albescere  ponto,  .  isjfiom  : 
longius  ex  altoque  sinum  trahit,  utque  volutus  sabiiinj( 
ad  terras  immane  sonat  per  saxa  neque  ipso      .r-u.h  -^i . 
monte  minor  procumbit,  at  ima  exaestuat  unda  240 

verticibus  nigramque  alte  subiectat  harenam. 

Omne  adeo  genus  in  terris  hominumque   ferarumque 
et  genus  aequoreum,  pecudes  pictaeque  volucres, 
in  furias  ignemque  ruunt :   amor  omnibus  idem.  .. 

tempore  non  alio  catulorum  oblita  leaena  fcir^uifa^s 

saevior  erravit  campis,  nec  funera  vulgo 
tam  multa  informes  ursi  stragemque  dedere 
per  silvas;   tum  saevus  aper,  tum  pessima  tigris; 
heu  male  tum  Libyae  solis  erratur  in  agris. 
nonne  vides  ut  tota  tremor  pertemptet  equorum  250 

corpora,  si  tantum  notas  odor  attuUt  auras? 
ac  neque  eos  iam  frena  virum  neque  verbera  saeva, 
non  scopuli  rupesque  cavae  atque  obiecta  retardant 
flumina  correptosque  unda  torquentia  montis. 
ipse  ruit  dentesque  Sabellicus  exacuit  sus  255 

et  pede  prosubigit  terram,  fricat  arbore  costas 
atque  hinc  atque  illinc  umeros  ad  vulnera  durat. 
quid  iuvenis,  magnum  cui  versat  in  ossibus  ignem 
durus  amor?   nempe  abruptis  turbata  procellis 
nocte  natat  caeca  serus  freta;   quem  super  ingens         260 
porta  tonat  caeH,  et  scopulis  inUsa  reclamant 
aequora ;    nec  miseri  possunt  revocare  parentes,  rnr,  If^lr 

333-262  MPR  235  post]  ast  M      receptae  R^fb^c  236  ob- 

licum  M  237  ut  in  M  medio]  primo  M''  241  subvectat 

MR  schol.  Bern.         250-254  post  263,  264-265  post  257  conlocat  Ribbeck, 
probat  Madvig:    sed    ne  ita  quidem   absolvitiir  Qrdo  254  pontes 

Schrader        257  umerosque  PRj^bc  Si         .i; 


P.  VERGILI  MARONIS 

nec  moritura  super  crudeli  funere  virgo. 

quid  lynces  Bacchi  variae  et  genus  acre  luporum 

atque  canum  ?  quid  quae  imbelles  dant  proelia  cervi  ?  265 

scilicet  ante  omnis  furor  est  insignis  equarum  ; 

et  mentem  Venus  ipsa  dedit,  quo  tempore   Glauci 

Potniades  malis  membra  absumpsere  quadrigae. 

illas  ducit  amor  trans  Gargara  transque  sonantem 

Ascanium;    superant  montis  et  flumina  tranant.  270 

continuoque  avidis  ubi  subdita   flamma  medullis 

(vere  magis,  quia  vere  calor  redit  ossibus)  illae 

ore  omnes  versae   in  Zephyrum  stant  rupibus  altis, 

exceptantque  levis  auras,  et  saepe  sine  uUis 

coniugiis  vento  gravidae  (mirabile  dictu)  ^  275 

saxa  per  et  scopulos  et  depressas  convallis 

diffugiunt,  non,   Eure,  tuos,   neque  solis  ad  ortus, 

in  Borean  Caurumque,  aut  unde  nigerrimus  Auster 

nascitur  et  pluvio  contristat  frigore  caelum. 

hic  demum,  hippomanes  vero  quod  nomine  dicunt       280 

pastores,  lentum  destillat  ab  inguine  virus, 

hippomanes,  quod  saepe  malae  legere  novercae 

miscueruntque  herbas  et  non  innoxia  verba. 

Sed  fugit  interea,  fugit  inreparabile  tempus, 
singula  dum  capti  circumvectamur  amore.  285 

hoc  satis  armentis.     superat  pars  altera  curae, 
lanigeros  agitare  greges  hirtasque  capellas. 
hic  labor,  hinc  laudem  fortes  sperate  coloni. 
nec  sum  animi  dubius  verbis  ea  vincere  magnum 
quam  sit  et  angustis  hunc  addere  rebus  honorem;         290 
sed  me  Parnasi  deserta  per  ardua  dulcis 
raptat  amor;   iuvat  ire  iugis,  qua  nulla  priorum 

263-284  MPR',    285-2^2  FMPR  263  SMTpva.  P  agnoscunt  schol. 

Bern.    versum  damnai  Ribbeck  273  ad  Zephyrum  M^^R  :    ad  om. 

M^ :  in  Zephyrum  Pybc  Philargyrius  274  exceptant  M^R^f  Serv. 

Philargyrius  schol.   Bern.  :    expectant  M^y^  :   exspectant  P  279 

sidere  R  schol.  Bern.         286  superat  est  M^ 


GEORGICON  III 

Castaliam  molli  devertitur  orbita  clivo. 

nunc,  veneranda  Pales,  magno  nunc  ore  sonandum. 

Incipiens  stabulis  edico  in  moUibus  herbam  295 

carpere  ovis,  dum  mox  frondosa  reducitur  aestas, 
et  multa  duram  stipula  filicumque  maniplis 
sternere  subter  humum,  glacies  ne  frigida  laedat 
molle  pecus  scabiemque  ferat  turpisque  podagras. 
post  hinc  digressus  iubeo  frondentia  capris  300 

arbuta  sufficere  et  fluvios  praebere  recentis, 
et  stabula  a  ventis  hiberno  opponere  soli 
ad  medium  conversa  diem,  cum  frigidus  olim 
iam  cadit  extremoque  inrorat  Aquarius  anno. 
hae  quoque  non  cura  nobis  leviore  tuendae  305 

(nec  minor  usus  erit,  quamvis  Milesia  magno 
vellera  mutentur  Tyrios  incocta  rubores), 
densior  hinc  suboles,  hinc  largi  copia  lactis; 
quam  magis  exhausto  spumaverit  ubere  mulctra 
laeta  magis  pressis  manabunt  flumina  mammis.  310 

nec  minus  interea  barbas  incanaque  menta 
Cinyphii  tondent  hirci  saetasque  comantis 
usum  in  castrorum  et  miseris  velamina  nautis. 
pascuntur  vero  silvas  et  summa  Lycaei, 
horrentisque  rubos  et  amantis  ardua  dumos.  315 

atque  ipsae  memores  redeunt  in  tecta,  suosque 
ducunt,  et  gravido  superant  vix  ubere  Hmen. 
ergo  omni  studio  glaciem  ventosque  nivalis, 
quo  minor  est  ilUs  curae  mortalis  egestas, 
avertes,  victumque  feres  et  virgea  laetus  320 

pabula,  nec  tota  claudes  faeniHa  bruma. 
at  vero  Zephyris  cum  laeta  vocantibus  aestas 

293-322  FMPR  297  durum  PR  :  dura  F^  :    dura  in  F^         305 

hae  .  .  .  tuendae  P^^ :  haec .  .  .  tuendae  FR-y^  Ribbeck :  haec  .  .  .  tuenda 
Mb^c,  et  hae  et  haec  tuendae  reppererunt  Serv.  Philargyrius  307 

colores  R        309  quo  R  310  flumina]  ubera  PRc  Nontus  agnoscit 

Philargyrius         312  hirqui  P  cf.  Ecl.  iii.  8        316  immemores  M 


P.  VERGILI  MARONIS 

in  saltus  utrumque  gregem  atque  in  pascua  mittet, 

Luciferi  primo  cum  sidere  frigida  rura 

carpamus,  dum  mane  novum,  dum  gramina  canent,        325 

et  ros  in  tenera  pecori  gratissimus  herba. 

inde  ubi  quarta  sitim  caeli  collegerit  hora 

et  cantu  querulae  rumpent  arbusta  cicadae, 

ad  puteos  aut  alta  greges  ad  stagna  iubebo 

currentem  ilignis  potare  canalibus  undam ;  330 

aestibus  at  mediis  umbrosam  exquirere  vallem, 

sicubi  magna  lovis  antiquo  robore  quercus 

ingentis  tendat  ramos,  aut  sicubi  nigrum 

ilicibus  crebris  sacra  nemus  accubet  umbra; 

tum  tenuis  dare  rursus  aquas  et  pascere  rursus  335 

solis  ad  occasum,  cum  frigidus  aera  vesper 

temperat,  et  saltus  reficit  iam  roscida  luna, 

litoraque  alcyonen  resonant,  acalanthida  dumi. 

Quid  tibi  pastores  Libyae,  quid  pascua  versu 
prosequar  et  raris  habitata  mapalia  tectis?  340 

saepe  diem  noctemque  et  totum  ex  ordine  mensem 
pascitur  itque  pecus  longa  in  deserta  sine  ullis 
hospitiis :  tantum  campi  iacet.     omnia  secum 
armentarius  Afer  agit,  tectumque  laremque  344 

armaque  Amyclaeumque  canem  Cressamque  pharetram ; 
non  secus  ac  patriis  acer  Romanus  in  armis 
iniusto  sub  fasce  viam  cum  carpit,  et  hosti 
ante  exspectatum  positis  stat  in  agmine  castris. 

At  non  qua  Scythiae  gentes  Maeotiaque  unda, 
turbidus  et  torquens  flaventis  Hister  harenas,  350 

quaque  redit  medium  Rhodope  porrecta  sub  axem. 
illic  clausa  tenent  stabulis  armenta,  neque  uUae 

323  -348  FMPR ;  349,  350  MPR ;  351 ,  352  MPRV  323  mittet 

M^ :  mittes  ceten         329  iubeto  F^MRybc  Nonius  Mubebo  :  aiii iuheto' 
schol.  Bern.  331  aut  F^MP  345  crassam  c^  agnoscuni  schol. 

Bern.  347  inuito /^  hostisP:  hostem  Jl/V%  348  in 

om.  R        agmina  P Ribbeck  :  oppositis  stant  agmina  Peerlkamp 


GEORGICON  III 

aut  herbae  campo  apparent  aut  arbore  frondes; 

sed  iacet  aggeribus  niveis  informis  et  alto 

terra  gelu  late  septemque  adsurgit  in  ulnas.  355 

semper  hiems,  semper  spirantes  frigora  Cauri. 

tum  Sol  pallentis  haud  umquam  discutit  umbras, 

nec  cum  invectus  equis  altum  petit  aethera,  nec  cum 

praecipitem  Oceani  rubro  lavit  aequore  currum. 

concrescunt  subitae   currenti  in  flumine  crustae,  360 

undaque  iam  tergo  ferratos  sustinet  orbis,  .   .  . 

puppibus  illa  prius,  patuHs  nunc  hospita  plaustris^rnorr  n: 

aeraque  dissiliunt  vulgo,  vestesque  rigescunt 

indutae,  caeduntque  securibus  umida  vina, 

et  totae  solidam  in  glaciem  vertere  lacunae,  365 

stiriaque  impexis  induruit  horrida  barbis. 

interea  toto  non  setius  aere  ningit : 

intereunt  pecudes,  stant  circumfusa  pruinis 

corpora  magna  boum,  confertoque  agmine  cervi 

torpent  mole  nova  et  summis  vix  cornibus  exstant.  370 

hos  non  immissis  canibus,  non  cassibus  ullis 

puniceaeve  agitant  pavidos  formidine  pennae, 

sed  frustra  oppositum  trudentis  pectore  montem 

comminus  obtruncant  ferro  graviterque  rudentis 

caedunt  et  magno  laeti  clamore  reportant.  375 

ipsi  in  defossis  specubus  secura  sub  alta 

otia  agunt  terra,   congestaque  robora  totasque 

advolvere  focis  ulmos  ignique  dedere. 

hic  noctem  ludo  ducunt,  et  pocula  laeti 

fermento  atque  acidis  imitantur  vitea  sorbis.  380 

talis  Hyperboreo  septem  subiecta  trioni 

gens  effrena  virum  Riphaeo  tunditur  Euro 

et  pecudum  fulvis  velatur  corbora  saetis. 

353-383  MPRV  359  lavat  M'^  363  vulgb}  ultro  Schaper 

365  in  solidam  Ry^  366  om.  R  369  confecto  VR  377 

totasque]  totas  M^^yb^c  383  velantur  Mbc 

VERG.  6 


P.  VERGILI  MARONIS 

Si  tibi  lanitium  curae,  primum  aspera  silva 
lappaeque  tribolique  absint ;    fuge  pabula  laeta,  385 

continuoque  greges  villis  lege  mollibus  albos. 
illum  autem,  quamvis  aries  sit  candidus  ipse, 
nigra  subest  udo  tantum  cui  lingua  palato, 
reice,  ne  maculis  infuscet  vellera  puUis 
nascentum,  plenoque  alium  circumspice  campo.  390 

munere  sic  niveo  lanae,  si  credere  dignum  est, 
Pan  deus  Arcadiae  captam  te,  Luna,  fefellit 
in  nemora  alta  vocans ;    nec  tu  aspernata  vocantem. 

At  cui  lactis  amor,  cytisum  lotosque  frequentis 
ipse  manu  salsasque  ferat  praesepibus  herbas :  395 

hinc  et  amant  fluvios  magis,  et  magis  ubera  tendunt 
et  salis  occultum  referunt  in  lacte  saporem. 
multi  etiam  excretos  prohibent  a  matribus  haedos, 
primaque  ferratis  praefigunt  ora  capistris. 
quod  surgente  die  mulsere  horisque  diurnis,  400 

nocte  premunt ;    quod  iam  tenebris  et  sole  cadente, 
sub  lucem  exportant  calathis  (adit  oppida  pastor), 
aut  parco  sale  contingunt  hiemique  reponunt. 

Nec  tibi  cura  canum  fuerit  postrema,  sed  una 
velocis  Spartae  catulos  acremque  Molossum  405 

pasce  sero  pingui.     numquam  custodibus  illis 
nocturnum  stabuHs  furem  incursusque  luporum 
aut  impacatos  a  tergo  horrebis  Hiberos. 
saepe  etiam  cursu  timidos  agitabis  onagros, 
et  canibus  leporem,  canibus  venabere  dammas ;  410 

saepe  volutabris  pulsos  silvestribus  apros 
latratu  turbabis  agens,   montisque  per  altos 
ingentem  clamore  premes  ad  retia  cervum. 

384-401    MPRV;    402-413    MPR  391   sic]   sub   Madvig 

395  ipse  M-^c  ille  PRb  398  etiam  Ph\  iam  MR-iC  excretos] 

extremos  P  402  exportant  codd.  et  grammatici :  de  scholiis  Bemen- 
sibus,  ad verba  adit  oppida  pastor  ^ portans  caseum  viride'  supplentibus,^ 
Hon  liquet :  exportans  Scaliger  editores  plerique  403  '  paruo  ahi 

parco'  schol  Bern.  408  indignatos  M^  412  terrebis  R 


GEORGICON  III 

Disce  et  odoratam  stabulis  accendere  cedrum, 
galbaneoque  agitare  gravis  nidore  chelydros.  415 

saepe  sub  immotis  praesepibus  aut  mala  tactu 
vipera  delituit  caelumque  exterrita  fugit, 
aut  tecto  adsuetus  coluber  succedere  et  umbrae 
(pestis  acerba  boum)  pecorique  aspergere  virus, 
fovit  humum.  cape  saxa  manu,  cape  robora,  pastor,  420 

tollentemque  minas  et  sibila  colla  tumentem 
deice.    iamque  fuga  timidum  caput  abdidit  alte, 
cum  medii  nexus  extremaeque  agmina  caudae 
solvuntur,  tardosque  trahit  sinus  ultimus  orbis.        aiiyjii/ 
est  etiam  ille  malus  Calabris  in  saltibus  anguis       "     '^25 
squamea  convolvens  sublato  pectore  terga 
atque  notis  longam  maculosus  grandibus  alvum, 
qui,  dum  amnes  ulli  rumpuntur  fontibus  et  dum 
vere  madent  udo  terrae  ac  pluviaHbus  Austris, 
stagna  colit  ripisque  habitans  hic  piscibus  atram  430 

improbus  ingluviem  ranisque  loquacibus  explet ; 
postquam  exusta  palus,  terraeque  ardore  dehiscunt, 
exsiUt  in  siccum,  et  flammantia  lumina  torquens 
saevit  agris  asperque  siti  atque  exterritus  aestu. 
ne  mihi  tum  moUis  sub  divo  carpere  somnos  435 

neu  dorso  nemoris  libeat  iacuisse  per  herbas, 
cum  positis  novus  exuviis  nitidusque  iuventa 
volvitur,  aut  catulos  tectis  aut  ova  reHnquens, 
arduus  ad  solem,  et  linguis  micat  ore  trisulcis. 

Morborum  quoque  te  causas  et  signa  docebo.  440 

turpis  ovis  temptat  scabies,  ubi  frigidus  imber 
altius  ad  vivum  persedit  et  horrida  cano 
bruma  gelu,  vel  cum  tonsis  inlotus  adhaesit 

414-443    MPR  415  galbaneos    M  gravi   Nonius   Serv. 

416  ignotis  R  422  namque  P:  cumque  M'''  423  agmine  R 

426  sub  lato  R        corpore  P  430  hic]  sibi  mavult  Ribbeck,  probat 

Kloucek  433  exiit  -ybc :  extulit  M  434  exercitus  M^  435 

ne  PRbc  Quintilianus  schol.  Bem. :  nec  M^ 

6* 


P.  VERGILI  MARONIS 

sudor,  et  hirsuti  secuerunt  corpora  vepres. 

dulcibus  idcirco  fluviis  pecus  omne  magistri  445 

perfundunt,  udisque  aries  in  gurgite  villis 

mersatur,  missusque  secundo  defluit  amni; 

aut  tonsum  tristi  contingunt  corpus  amurca 

et  spumas  miscent  argenti  vivaque  sulpura 

Idaeasque  pices  et  pinguis  unguine  ceras  450 

scillamque  elleborosque  gravis  nigrumque  bitumen. 

non  tamen  ulla  magis  praesens  fortuna  laborum  est 

quam  si  quis  ferro  potuit  rescindere  summum 

ulceris  os  :   alitur  vitium  vivitque  tegendo, 

dum  medicas  adhibere  manus  ad  vulnera  pastor  455 

abnegat  et  meliora  deos  sedet  omnia  poscens. 

quin  etiam,  ima  dolor  balantum  lapsus  ad  ossa 

cum  furit  atque  artus  depascitur  arida  febris, 

profuit  incensos  aestus  avertere  et  inter 

ima  ferire  pedis  saUentem  sanguine  venam,  460 

Bisaltae  quo  more  solent  acerque  Gelonus, 

cum  fugit  in  Rhodopen  atque  in  deserta  Getarum, 

et  lac  concretum  cum  sanguine  potat  equino. 

quam  procul  aut  molli  succedere  saepius  umbrae 

videris  aut  summas  carpentem  ignavius  herbas  465 

extremamque  sequi,  aut  medio  procumbere  campo 

pascentem  et  serae  solam  decedere  nocti : 

continuo  culpam  ferro  compesce  priusquam 

dira  per  incautum  serpant  contagia  vulgus. 

non  tam  creber  agens  hiemem  ruit  aequore  turbo  470 

quam  multae  pecudum  pestes.    nec  singula  morbi 

corpora  corripiunt,  sed  tota  aestiva  repente, 

444-472  MPR  444  hirsutis  MR  449  vivaque  sulpura 

Z>2  deteriores  qtiidam,  Macrobius  Marius  Vidorinus  {qui  etiam  inierpo- 
lationem  e.  s.  v.  agnoscit)  Serv.  schol.  Bern.  :  et  sulpura  viva  ceteri,  editores 
plerique         452  laborum]  malorum  schol.  Bern.  456  aut  MRy^bc 

omina  c  deteriores  quidam,    JVagner  462  atquel  aut  M  465 

aut]  et  M^  ignavius]  segnius  R         466  concumbere  P        469 

serpunt  P  470  aequora  Ry^ 


GEORGICON  III 

spemque  gregemque  simul  cunctamque  ab  origine  gentem. 
tum  sciat,  aerias  Alpis  et  Norica  si  quis        nn  oiov  mul 
castella  in  tumulis  et  lapydis  arva  Timavi       ^   '      ■  ^'4TS 
nunc  quoque  post  tanto  videat,  desertaque  regna 
pastorum  et  longe  saltus  lateque  vacantis. 

Hic  quondam  morbo  caeli  miseranda  coorta  est 
tempestas  totoque  autumni  incanduit  aestu 
et  genus  omne  neci  pecudum  dedit,  omne  ferarum,  480 

corrupitque  lacus,  infecit  pabula  tabo. 
nec  via  mortis  erat  simplex ;    sed  ubi  ignea  venis 
omnibus  acta  sitis  miseros  adduxerat  artus, 
rursus  abundabat  fluidus  liquor  omniaque  in  se 
ossa  minutatim  morbo  conlapsa  trahebat.  485 

saepe  in  honore  deum  medio  stans  hostia  ad  aram, 
lanea  dum  nivea  circumdatur  infula  vitta, 
inter  cunctantis  cecidit  moribunda  ministros."r  51900  ; 
aut  si  quam  ferro  mactaverat  ante  sacerdos, 
inde  neque  impositis  ardent  altaria  fibris,  -  490 

nec  responsa  potest  consultus  reddere  vates, 
ac  vix  suppositi  tinguntur  sanguine  cultri 
summaque  ieiuna  sanie  infuscatur  harena. 
hinc  laetis  vituli  vulgo  moriuntur  in  herbis 
et  dulcis  animas  plena  ad  praesepia  reddunt ;  495 

hinc  canibus  blandis  rabies  venit,  et  quatit  aegros 
tussis  anhela  sues  ac  faucibus  angit  obesis. 
labitur  infelix  studiorum  atque  immemor  herbae 
victor  equus  fontisque  avertitur  et  pede  terram 
crebra  ferit;    demissae  aures,  incertus  ibidem  500 

sudor  et  ille  quidem  morituris  frigidus ;   aret 
pellis  et  ad  tactum  tractanti  dura  resistit, 
haec  ante  exitium  primis  dant  signa  diebus. 

473-503  MPR  475  lapydis  il/iV  Probus  Serv.  :    lap^^^gis 

PRyc  schol.  Bem.  {quae  autem  nomen  lapydis  tnterpretantur)         arva] 
ora  P  481  corripuitque  P       tabe  Ribheck  483  attraxerat  P 

488  magistros  R  501  morituri  M^y^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

sin  in  processu  coepit  crudescere  morbus, 

tum  vero  ardentes  oculi  atque  attractus  ab  alto  505 

spiritus,  interdum  gemitu  gravis,  imaque  longo 

ilia  singultu  tendunt,  it  naribus  ater 

sanguis,  et  obsessas  fauces  premit  aspera  lingua. 

profuit  inserto  latices  infundere  cornu 

Lenaeos  ;  ea  visa  salus  morientibus  una.  510 

mox  erat  hoc  ipsum  exitio,  furiisque  refecti 

ardebant,  ipsique  suos  iam  morte  sub  aegra 

(di  meliora  piis,  erroremque  hostibus  illum  !) 

discissos  nudis  laniabant  dentibus  artus. 

ecce  autem  duro  fumans  sub  vomere  taurus  515 

concidit  et  mixtum  spumis  vomit  ore  cruorem 

extremosque  ciet  gemitus.     it  tristis  arator 

maerentem  abiungens  fraterna  morte  iuvencum, 

atque  opere  in  medio  defixa  relinquit  aratra. 

non  umbrae  altorum  nemorum,  non  mollia  possunt       520 

prata  movere  animum,  non  qui  per  saxa  volutus 

purior  electro  campum  petit  amnis  ;  at  ima 

solvuntur  latera,  atque  oculos  stupor  urget  inertis 

ad  terramque  fluit  devexo  pondere  cervix.  524 

quid  labor  aut  benefacta  iuvant?   quid  vomere  terras 

invertisse  gravis?  atqui  non  Massica  Bacchi 

munera,  non  illis  epulae  nocuere  repostae : 

frondibus  et  victu  pascuntur  simplicis  herbae, 

pocula  sunt  fontes  Uquidi  atque  exercita  cursu 

flumina,  nec  somnos  abrumpit  cura  salubris.  530 

tempore  non  alio  dicunt  regionibus  illis 

quaesitas  ad  sacra  boves  lunonis  et  uris 

imparibus  ductos  alta  ad  donaria  currus. 

ergo  aegre  rastris  terram  rimantur,  et  ipsis 

unguibus  infodiunt  fruges,  montisque  per  altos  535 

504-535  MPR  506  imaque]  altaque  M^  509  insertos  P 

511   exitio  hoc  ipsum  P  513  ardoremque  R  519  reliquit 

Ptt  Donatus  534  ipsi  Pb^ 


GEORGICON  III 

contenta  cervice  trahunt  stridentia  plaustra. 

non  lupus  insidias  explorat  ovilia  circum 

nec  gregibus  nocturnus  obambulat :  acrior  illum 

cura  domat;  timidi  dammae  cervique  fugaces 

nunc  interque  canes  et  circum  tecta  vagantur.  540 

iam  maris  immensi  prolem  et  genus  omne  natantum 

litore  in  extremo  ceu  naufraga  corpora  fluctus 

proluit;  insolitae  fugiunt  in  flumina  phocae. 

interit  et  curvis  frustra  defensa  latebris 

vipera  et  attoniti  squamis  astantibus  hydri.  545 

ipsis  est  aer  avibus  non  aequus,  et  iilae 

praecipites  alta  vitam  sub  nube  relinquunt. 

praeterea  iam  nec  mutari  pabula  refert, 

quaesitaeque  nocent  artes ;  cessere  magistri, 

Phillyrides  Chiron  Amythaoniusque  Melampus.  550 

saevit  et  in  lucem  Stygiis  emissa  tenebris 

palHda  Tisiphone  Morbos  agit  ante  Metumque, 

inque  dies  avidum  surgens  caput  altius  effert. 

balatu  pecorum  et  crebris  mugitibus  amnes 

arentesque  sonant  ripae  collesque  supini.  555 

iamque  catervatim  dat  stragem  atque  aggerat  ipsis 

in  stabulis  turpi  dilapsa  cadavera  tabo, 

donec  humo  tegere  ac  foveis  abscondere  discunt. 

nam  neque  erat  coriis  usus,  nec  viscera  quisquam 

aut  undis  abolere  potest  aut  vincere  flamma;  560 

ne  tondere  quidem  morbo  inluvieque  peresa 

vellera  nec  telas  possunt  attingere  putris; 

verum  etiam  invisos  si  quis  temptarat  amictus, 

ardentes  papulae  atque  immundus  olentia  sudor 

membra  sequebatur,  nec  longo  deinde  moranti  565 

tempore  contactos  artus  sacer  ignis  edebat. 

536-566  MPR  537  insidians  R^yc^  544  deprensa   P 

545  astantibus]  serpentibus  P  548  nec  iam  mutari  Rb  :  nec  mu- 

tari  iam  Macrobhts  Ribbeck  549  cessare  M^  555  horrentes  R 
557  tabe  Ribbeck  563  verum]  quin  R  tempterat  7^ :  temptaret 
MH^  Ribbeck  566  contractos  P^^tt 


P.  VERGILI   MARONIS 
GEORGICON 

LIBER  IV 

Protinvs  aerii  mellis  caelestia  dona 

exsequar :  hanc  etiam,  Maecenas,  aspice  partem. 

admiranda  tibi  levium  spectacula  rerum 

magnanimosque  duces  totiusque  ordine  gentis 

mores  et  studia  et  populos  et  proelia  dicam.  5 

in  tenui  labor;   at  tenuis  non  gloria,  si  quem 

numina  laeva  sinunt   auditque  vocatus  Apollo. 

Principio  sedes  apibus  statioque  petenda, 
quo  neque  sit  ventis  aditus  (nam  pabula  venti 
ferre  domum  prohibent)  "neque  oves  haedique  petulci         lo 
floribus  insultent,  aut  errans  bucula  campo 
decutiat  rorem  et  surgentis  atterat  herbas. 
absint  et  picti  squalentia  terga  lacerti 
pinguibus  a  stabulis,  meropesque  aliaeque  volucres 
et  manibus  Procne  pectus  signata  cruentis;  15 

omnia  nam  late  vastant  ipsasque  volantis 
ore  ferunt  dulcem  nidis  immitibus  escam. 
at  Hquidi  fontes  et  stagna  virentia  musco 
adsint  et  tenuis  fugiens  per  gramina  rivus, 
palmaque  vestibulum  aut  ingens  oleaster  inumbret,         20 
ut,  cum  prima  novi  ducent  examina  reges 

1-21  MPR  [' ,^    iicampiP  15  manihus]  ma.cu\is  Markland 

20  aut]  atque  F         obumbret  ^^ctt         21  novi]  sui  Peerlkantp 


P.  VERGILI  MARONIS 

vere  suo,  ludetque  favis  emissa  iuventus, 

vicina  invitet  decedere  ripa  calori, 

obviaque  hospitiis  teneat  frondentibus  arbos. 

in  medium,  seu  stabit  iners  seu  profluet  umor,  25 

transversas  salices  et  grandia  conice  saxa, 

pontibus  ut  crebris  possint  consistere  et  alas 

pandere  ad  aestivum  solem,  si  forte  morantis 

sparserit  aut  praeceps  Neptuno  immerserit  Eurus. 

haec  circum  casiae  virides  et  olentia  late  30 

serpylla  et  graviter  spirantis  copia  thymbrae 

floreat,  inriguumque  bibant  violaria  fontem. 

ipsa  autem,  seu  corticibus  tibi  suta  cavatis 

seu  lento  fuerint  alvaria  vimine  texta, 

angustos  habeant  aditus :   nam  frigore  mella  35. 

cogit  hiems,  eademque  calor  liquefacta  remittit — 

utraque  vis  apibus  pariter  metuenda;  neque  illae 

nequiquam  in  tectis  certatim  tenuia  cera 

spiramenta  linunt,  fucoque  et  floribus  oras 

explent,  collectumque  haec  ipsa  ad  munera  gluten         40 

et  visco  et  Phrygiae  servant  pice  lentius  Idae. 

saepe  etiam  efl"ossis,  si  vera  est  fama,  latebris 

sub  terra  fovere  larem,  penitusque  repertae 

pumicibusque  cavis  exesaeque  arboris  antro. 

tu  tamen  et  levi  rimosa  cubilia  limo  45 

ungue  fovens  circum,  et  raras  superinice  frondes. 

neu  propius  tectis  taxum  sine,  neve  rubentis 

ure  foco  cancros,  altae  neu  crede  paludi, 

aut  ubi  odor  caeni  gravis  aut  ubi  concava  pulsu 

saxa  sonant  vocisque  ofl^ensa  resultat  imago.  50 

Quod  superest,  ubi  pulsam  hiemem  Sol  aureus  egit 
sub  terras  caelumque  aestiva  luce  reclusit, 
illae  continuo  saltus  silvasque  peragrant 

22-36  MPR ;  37-53   MP  22  suo]  muo  P  ubi  novo  latere 

suspicatur  Ribbeck;  tdem  coniecit  Peerlkamp  25  profluitP^^  39 

sucoque  Madvig        43  fodiere  M^ :  fodere  M"^ :  terras  fodere  Benftey 


GEORGICON  IV 

purpureosque  metunt  flores  et  flumina  libant 

summa  leves.     hinc  nescio  qua  dulcedine  laetae  55 

progeniem  nidosque  fovent,  hinc  arte  recentis 

excudunt  ceras  et  mella  tenacia  fingunt^auaiY  inp  tofiait^ 

hinc  ubi  iam  emissum  caveis  ad  sidera  caeli 

nare  per  aestaterri  liquidam  suspexeris  agmen 

obscuramque  trahi  vento  mirabere  nubem,  60 

contemplator :  aquas  dulcis  et  frondea  semper 

tecta  petunt.     huc  tu  iussos  asperge  sapores, 

trita  melisphylla  et  cerinthae  ignobile  gramen, 

tinnitusque  cie  et  Matris  quate  cymbala  circum : 

ipsae  consident  medicatis  sedibus,  ipsae  65 

intima  more  suo  sese  in  cunabula  condent. 

Sin  autem  ad  pugnam  exierint — nam  saepe  duobus 
regibus  incessit  magno  discordia  motu ; 
continuoque  animos  vulgi  et  trepidantia  bello        ri  jA-jkji^ 
corda  licet  longe  praesciscere  :    namque  morantiabiupil  yo 
Martius  ille  aeris  rauci  canor  increpat,  et  vox      iud  :{A 
auditur  fractos  sonitus  imitata  tubarum;  jfimatnc 

tum  trepidae  inter  se  coeunt  pennisque  coruscant-'''  •' 
spiculaque  exacuunt  rostris  aptantque  lacertos 
et  circa  regem  atque  ipsa  ad  praetoria  densae       ■!    ;  :.^!f.$ 
miscentur  magnisque  vocant  clamoribus  hostem-'^  isir  0 
ergo  ubi  ver  nactae  sudum  camposque  patentis,  0  ^Jnativr 
erumpunt  portis;   concurritur,  aethere  in  alto        'cotaijo  : 
fit  sonitus,  magnum  mixtae  glomerantur  in  orbenr  '    ''   ' 
praecipitesque  cadunt;   non  densior  aere  grando,  80 

nec  de  concussa  tantum  pluit  ilice  glandis :     ;i  :  :r 
ipsi  per  medias  acies  insignibus  alis  rf  fT-^rf^ 

ingentis  animos  angusto  in  pectore  versant, 
usque  adeo  obnixi  non  cedere  dum  gravis  aut  hos 
aut  hos  versa  fuga  victor  dare  terga  subegit.  85 

54-85  MP  57  excludunt  Pa  58  hic  P  75  reges 

ipsa  Schaper 


P.  VERGILI  MARONIS 

hi  motus  animorum  atque  haec  certamina  tanta 
pulveris  exigui  iactu  compressa  quiescent. 

Verum  ubi  ductores  acie  revocaveris  ambo, 
deterior  qui  visus,  eum,  ne  prodigus  obsit, 
dede  neci;   melior  vacua  sine  regnet  in  aula.  90 

alter  erit  maculis  auro  squalentibus  ardens; 
nam  duo  sunt  genera :    hic  melior  insignis  et  ore 
et  rutilis  clarus  squamis ;  ille  horridus  alter 
desidia  latamque  trahens  inglorius  alvum. 
ut  binae  regum  facies,  ita  corpora  plebis.  95 

namque  aliae  turpes  horrent,  ceu  pulvere  ab  alto 
cum  venit  et  sicco  terram  spuit  ore  viator 
aridus  ;   elucent  aliae  et  fulgore  coruscant 
ardentes  auro  et  paribus  Hta  corpora  guttis. 
haec  potior  suboles,  hinc  caeli  tempore  certo  joo 

dulcia  mella  premes,  nec  tantum  dulcia  quantum 
et  liquida  et  durum  Bacchi  domitura  saporem. 

At  cum  incerta  volant  caeloque  examina  ludunt 
contemnuntque  favos  et  frigida  tecta  relinquunt, 
instabilis  animos  ludo  prohibebis  inani.  105 

nec  magnus  prohibere  labor :    tu  regibus  alas 
eripe ;    non  illis  quisquam  cunctantibus  altum 
ire  iter  aut  castris  audebit  vellere  signa. 
invitent  croceis  halantes  floribus  horti 
et  custos  furum  atque  avium  cum  falce  saligna  iio 

Hellespontiaci  servet  tutela  Priapi. 
ipse  thymum  tinosque  ferens  de  montibus  altis 
tecta  serat  late  circum  cui  talia  curae ; 
ipse  labore  manum  duro  terat,  ipse  feracis 
figat  humo  plantas  et  amicos  inriget  imbris.  115 

86-96  MP ;  97   1 15  FMP  87  quiescunt  My^a^b         88  ambos 

Py^a^b''c   titramque  formam   agnoscunt   Philargyrius  et    schol.    Bern. 
103  At]  aut  P  105  in  stabulis  M^y^         no  frugum  M^  112 

iinos,  M^P  agnoscit  Philargynus:  pinos  ceteri  113  circum  late  P 

114  tena.cesschol.Bern. 


GEORGICON  IV 

Atque  equidem,  extremo  ni  iam  sub  fine  laborum 
vela  traham  et  terris  festinem  advertere  proram,,d  muiv 
forsitan  et  pinguis  hortos  quae  cura  colendi  !,:>■. 

ornaret  canerem,  biferique  rosaria  Paesti, 
quoque  modo  potis  gauderent  intiba  rivis  120 

et  virides  apio  ripae,  tortusque  per  herbam 
cresceret  in  ventrem  cucumis ;   nec  sera  comantem 
narcissum  aut  flexi  tacuissem  vimen  acanthi 
pallentisque  hederas  et  amantis  litora  myrtos. 
namque  sub  Oebaliae  memini  me  turribus  arcis,  125 

qua  niger  umectat  flaventia  culta  Galaesus, 
Corycium  vidisse  senem,  cui  pauca  relicti 
iugera  ruris  erant,  nec  fertilis  illa  iuvencis 
nec  pecori  opportuna  seges  nec  commoda  Baccho. 
hic  rarum  tamen  in  dumis  olus  albaque  circum  130 

lilia  verbenasque  premens  vescumque  papaver 
regum  aequabat  opes  animis,  seraque  revertens 
nocte  domum  dapibus  mensas  onerabat  inemptis. 
primus  vere  rosam  atque  autumno  carpere  poma, 

et  cum  tristis  hiems  etiamnum  frigore  saxa  .135 

rumperet  et  glacie  cursus  frenaret  aquarum,    nieorv  sjjpf, 

ille  comam  molHs  iam  tondebat  hyacinthi 

aestatem  increpitans  seram  Zephyrosque  morantis. 

ergo  apibus  fetis  idem  atque  examine  multo 

primus  abundare  et  spumantia  cogere  pressis  140 

mella  favis ;   illi  tiliae  atque  uberrima  pinus, 

quotque  in  flore  novo  pomis  se  fertilis  arbos 

induerat  totidem  autumno  matura  tenebat.  >.!;t  j,-; 

ille  etiam  seras  in  versum  distulit  ulmos  Ty^^rr  f' 

«duramque  pirum  et  spinos  iam  pruna  ferentis  145 

1 16-124  FMP  \  125-145  MP  120  rivis]  fibris  Prisciamis 

agnoscunt  schol.  Bern.  124  -que  ont.  F  125  a.rcis  P  Probus 

Arusianus  Philargyrius  :  autis  A/^ :  altis  il/*^'  129  pecori]  Cereri 

coniecit  Saimasius,  probat  Madvig  137  iam  tum  P^^^ac  acanthi 

M^a^c  139  idemque  P  141  iUic  P  agnoscunt  schol.  Bern.  tilia 
M  pinus]  tinus  M'- :  ipsum  Vergilium  verbum  ambiguum  reliquisse 
testatur  Philargyrius 


P.  VERGILI  MARONIS 

iamque  ministrantem  platanum  potantibus  umbras. 
verum  haec  ipse  equidem  spatiis  exclusus  iniquis 
praetereo  atque  aliis  post  me  memoranda  relinquo. 

Nunc  age,  naturas  apibus  quas  luppiter  ipse 
addidit  expediam,  pro  qua  mercede  canoros  150 

Curetum  sonitus  crepitantiaque  aera  secutae 
Dictaeo  caeli  regem  pavere  sub  antro. 
solae  communis  natos,  consortia  tecta 
urbis  habent,  magnisque  agitant  sub  legibus  aevum, 
et  patriam  solae  et  certos  novere  penatis ;  155 

venturaeque  hiemis  memores  aestate  laborem 
experiuntur  et  in  medium  quaesita  reponunt. 
namque  aUae  victu  invigilant  et  foedere  pacto 
exercentur  agris;    pars  intra  saepta  domorum 
narcissi  lacrimam  et  lentum  de  cortice  gluten  160 

prima  favis  ponunt  fundamina,  deinde  tenacis 
suspendunt  ceras;   aliae  spem  gentis  adultos 
educunt  fetus ;   aliae  purissima  mella 
stipant  et  liquido  distendunt  nectare  cellas. 
sunt  quibus  ad  portas  cecidit  custodia  sorti,  165 

inque  vicem  speculantur  aquas  et  nubila  caeli, 
aut  onera  accipiunt  venientum,   aut  agmine  facto 
ignavum  fucos  pecus  a  praesepibus  arcent. 
fervet  opus,  redolentque  thymo  fragrantia  mella. 
ac  veluti  lentis  Cyclopes  fulmina  massis  170 

cum  properant,  alii  taurinis  follibus  auras 
accipiunt  redduntque,  aUi  stridentia  tingunt 
aera  lacu ;   gemit  impositis  incudibus  Aetna; 
illi  inter  sese  magna  vi  bracchia  tollunt 
in  numerum,   versantque  tenaci  forcipe  ferrum :  175 

non  aliter,   si  parva  licet  componere  magnis, 

146-152  MP;  153-174  FMP;  175,  176  MP         148  me  ont.  MP-ya 
commemoranda  b^^c-n  154  -que  om.  P  170  lente  P '.  lenti /'^ 

173  Aetna]  antrum /P 


GEORGICON  IV 

Cecropias  innatus  apes  amor  urget  habendi 

munere  quamque  suo.     grandaevis  oppida  curae 

et  munire  favos  et  daedala  fingere  tecta. 

at  fessae  multa  referunt  se  nocte  minores,  i8o 

crura  thymo  plenae;   pascuntur  et  arbuta  passim 

et  glaucas  salices  casiamque  crocumque  rubentem 

et  pinguem  tiliam  et  ferrugineos  hyacinthos. 

omnibus  una  quies  operum,  labor  omnibus  unus  : 

mane  ruunt  portis ;  nusquam  mora ;  rursus  easdem        185 

vesper  ubi  e  pastu  tandem  decedere  campis 

admonuit,  tum  tecta  petunt,  tum  corpora  curant ; 

fit  sonitus,  mussantque  oras  et  Hmina  circum. 

post,  ubi  iam  thalamis  se  composuere,  siletur 

in  noctem,  fessosque  sopor  suus   occupat  artus.  190 

nec  vero  a  stabulis  pluvia  impendente  recedunt 

longius,  aut  credunt  caelo  adventantibus  Euris, 

sed  circum  tutae  sub  moenibus  urbis  aquantur 

excursusque  brevis  temptant,  et  saepe  lapillos, 

ut  cumbae  instabiles  fluctu  iactante  saburram,  195 

tollunt,  his  sese  per  inania  nubila  librant. 

illum  adeo  placuisse  apibus  mirabere  morem, 

quod  neque  concubitu  indulgent,  nec  corpora  segnes 

in  Venerem  solvunt  aut  fetus  nixibus  edunt ; 

verum  ipsae  e  foliis  natos,  e  suavibus  herbis  200 

ore  legunt,  ipsae  regem  parvosque  Quirites 

sufficiunt,  aulasque  et  cerea  regna  refigunt. 

saepe  etiam  duris  errando  in  cotibus  alas 

attrivere,  ultroque  animam  sub  fasce  dedere : 

tantus  amor  florum  et  generandi  gloria  mellis.  205 

ergo  ipsas  quamvis  angusti  terminus  aevi 

177-180  MP',  181-206  MPR  T85  numquam  P         195  flatu 

P  post  196  203-205  inseruit  Bentley  200  ipsae  foliis  Pc        et 

suavibus  -^bc :    sed  suavibus  R  202  refingunt  Rb  :  relingunt  P 

203-205  a    loco   suo    errasse   suspicantur    Bentley    Schrader    Wagner 
Ribbeck  :  traditum  ordinenf  defendit  Schaper 


P.  VERGILI  MARONIS 

excipiat  (neque  enim  plus  septima  ducitur  aestas), 

at  genus  immortale  manet,  multosque  per  annos 

stat  fortuna  domus,  et  avi  numerantur  avorum. 

praeterea  regem  non  sic  Aegyptus  et  ingens  210 

Lydia  nec  populi  Parthorum  aut  Medus  Hydaspes 

observant.     rege  incolumi  mens  omnibus  una  est ; 

amisso  rupere  fidem,  constructaque  mella 

diripuere  ipsae  et  cratis  solvere  favorum. 

ille  operum  custos,  illum  admirantur  et  omnes  215 

circumstant  fremitu  denso  stipantque  frequentes, 

et  saepe  attoUunt  umeris  et  corpora  bello 

obiectant  pulchramque  petunt  per  vulnera  mortem. 

His  quidam  signis  atque  haec  exempla  secuti 
esse  apibus  partem  divinae  mentis  et  haustus  220 

aetherios  dixere;   deum  namque  ire  per  omnis 
terrasque  tractusque  maris  caelumque  profundum ; 
hinc  pecudes,  armenta,  viros,  genus  omne  ferarum, 
quemque  sibi  tenuis  nascentem  arcessere  vitas  : 
scilicet  huc  reddi  deinde  ac  resoluta  referri  225 

omnia,  nec  morti  esse  locum,  sed  viva  volare 
sideris  in  numerum  atque  alto  succedere  caelo. 

Si  quando  sedem  augustam  servataque  mella 
thesauri  relines,  prius  haustu  sparsus  aquarum 
ora  fove,  fumosque  manu  praetende  sequacis.  230 

bis  gravidos  cogunt  fetus,  duo  tempora  messis  : 
Taygete  simul  os  terris  ostendit  honestum 
Pleas  et  Oceani  spretos  pede  reppulit  amnis, 
aut  eadem  sidus  fugiens  ubi  Piscis  aquosi 

207-234  7I/P/?        211  autl  et  il/^        217  pectora  P        221  omnia 
Peerlkamp  Ribbeck  222  terrarum  M^  227  succederel  se  con- 

dere  R  228  angustam  Rc^ir  229  thensauri  P:  thensauris 

R-y^:    thesauris  My^^bc  Serv.         retines  P        astu   M^  230  ora 

M  b^^c  :  ore  M^PRy-  Serv.  Philargyrius:  orae  7^  fave  M^  Philars^yrius 
agnosat  Serv.  sinu  P.  post  hunc  versum  236-238  insermit  Bentley 
Schrader  Ribbeck  2^1  fetns  MRyb^  Ser^v.  :  flQres  P.    ^  fiores  ctnen- 

datumfuit'  Philargyrius  >  -^  i.„.u^^^,  '.;;^.ui.._  v. 


GEORGICON  IV 

tristior  hibernas  caelo  descendit  in  undas.  235 

illis  ira  modum  supra  est,  laesaeque  venenum 

morsibus  inspirant,  et  spicula  caeca  relinquunt 

adfixae  venis,  animasque  in  vulnere  ponunt. 

sin  duram  metues  hiemem  parcesque  futuro 

contunsosque  animos  et  res  miserabere  fractas,  240 

at  suffire  thymo  cerasque  recidere  inanis 

quis  dubitet  ?   nam  saepe  favos  ignotus  adedit 

stellio  et  lucifugis  congesta  cubilia  blattis 

immunisque  sedens  aliena  ad  pabula  fucus ; 

aut  asper  crabro  imparibus  se  immiscuit  armis,  245 

aut  dirum  tiniae  genus,  aut  invisa  Minervae 

laxos  in  foribus  suspendit  aranea  cassis. 

quo  magis  exhaustae  fuerint  hoc  acrius  omnes 

incumbent  generis  lapsi  sarcire  ruinas 

complebuntque  foros  et  floribus  horrea  texent.  250 

Si  vero,  quoniam  casus  apibus  quoque  nostros 
vita  tulit,  tristi  languebunt  corpora  morbo — 
quod  iam  non  dubiis  poteris  cognoscere  signis  : 
continuo  est  aegris  alius  color;  horrida  vultum 
deformat  macies;   tum  corpora  luce  carentum  255 

exportant  tectis  et  tristia  funera  ducunt — 
aut  illae  pedibus  conexae  ad  limina  pendent 
aut  intus  clausis  cunctantur  in  aedibus  omnes 
ignavaeque  fame  et  contracto  frigore  pigrae. 
tum  sonus  auditur  gravior,  tractimque  susurrant,  260 

frigidus  ut  quondam  silvis  immurmurat  Auster, 
ut  mare  sollicitum  stridit  refluentibus  undis, 
aestuat  ut  clausis  rapidus  fornacibus  ignis. 
hic  iam  galbaneos  suadebo  incendere  odores 

235-264  MPR  Post  V.  235  248-250  tnserit  Ribbeck         238  vul- 

nera /?7C         239  metuens  7?7*         241   suffire  76C  PmcmMws  :  suffere 
P :  sufFerre  MR        thumos  M  242  iam  P        adhaesit  R  244 

pocula  ilfV.        .251  nostris /?         .259  ig;naya  i^/?  262  stridet 

VERG.  ~  7 


P.  VERGILI  MARONIS 

mellaque  harundineis  inferre  canalibus,  ultro  265 

hortantem  et  fessas  ad  pabula  nota  vocantem. 

proderit  et  tunsum  gallae  admiscere  saporem 

arentisque  rosas,  aut  igni  pinguia  multo 

defruta  vel  psithia  passos  de  vite  racemos, 

Cecropiumque  thymum  et  grave  olentia  centaurea.        270 

est  etiam  flos  in  pratis  cui  nomen  amello 

fecere  agricolae,  facilis  quaerentibus  herba; 

namque  uno  ingentem  tollit  de  caespite  silvam 

aureus  ipse,  sed  in  foliis,  quae  plurima  circum 

funduntur,  violae  sublucet  purpura  nigrae ;  275 

saepe  deum  nexis  ornatae  torquibus  arae ; 

asper  in  ore  sapor;   tonsis  in  vallibus  illum 

pastores  et  curva  legunt  prope  flumina  Mellae. 

huius  odorato  radices  incoque  Baccho 

pabulaque  in  foribus  plenis  appone  canistris.  280 

Sed  si  quem  proles  subito  defecerit  omnis, 
nec  genus  unde  novae  stirpis  revocetur  habebit, 
tempus  et  Arcadii  memoranda  inventa  magistri 
pandere,  quoque  modo  caesis  iam  saepe  iuvencis 
insincerus  apes  tulerit  cruor.     altius  omnem  285 

expediam  prima  repetens  ab  origine  famam. 
nam  qua  Pellaei  gens  fortunata  Canopi 
accoHt  eff"uso  stagnantem  flumine  Nilum 
et  circum  pictis  vehitur  sua  rura  phaselis, 
quaque  pharetratae  vicinia  Persidis  urget,  290 

et  diversa  ruens  septem  discurrit  in  ora  292 

et  viridem  Aegyptum  nigra  fecundat  harena,  291 

usque  coloratis  amnis  devexus  ab  Indis,  293 

omnis  in  hac  certam  regio  iacit  arte  salutem. 
exiguus  primum  atque  ipsos  contractus  in  usus  295 

265-295  MPR  278  et]  en  M^        prope]  per  P         280  ex- 

pone  R  282  habebis  Pb^  290-293  hoc  ordine  exhibent  My  : 

290,  292,  293,  291  7? :   290,  291,  292,  293  Pbc.  alii  alia  temptaverunt 
290  vicinia]  confinia  Bentley  295  in  M^P:  ad  M^Rybc 


GEORGICON  IV 

eligitur  locus  ;  hunc  angustique  imbrice  tecti 
parietibusque  premunt  artis,  et  quattuor  addunt,  ^:^  Rinmo 

quattuor  a  ventis  obliqua  luce  fenestras.  ' 

tum  vitulus  bima  curvans  iam  cornua  fronte 
quaeritur;  huic  geminae  nares  et  spiritus  oris  300 

multa  reluctanti  obstruitur,  plagisque  perempto 
tunsa  per  integram  solvuntur  viscera  pellem. 
sic  positum  in  clauso  linquunt,  et  ramea  costis 
subiciunt  fragmenta,  thymum  casiasque  recentis. 
hoc  geritur  Zephyris  primum  impellentibus  undas,         305 
ante  novis  rubeant  quam  prata  coloribus,  ante 
garrula  quam  tignis  nidum  suspendat  hirundo. 
interea  teneris  tepefactus  in  ossibus  umor 
aestuat,  et  visenda  modis  animalia  miris, 
trunca  pedum  primo,  mox  et  stridentia  pennis,  310 

miscentur,  tenuemque  magis  magis  aera  carpunt^a  o/5dm£ 
donec  ut  aestivis  effusus  nubibus  imber  -i:  :.i(i:q3  oupln 
erupere,  aut  ut  nervo  pulsante  sagittae  •'■:  nq  mobnLl  ^o 
prima  leves  ineunt  si  quando  proeHa  Parthi.  j  fcLjjr»  i^r  r 
Quis  deus  hanc,  Musae,  quis  nobis  extudit^rtem?  315 
unde  nova  ingressus  hominum  experientia  cepit.? 
pastor  Aristaeus  fugiens  Peneia  Tempe,  oup  snim7£0 

amissis,  ut  fama,  apibus  morboque  fameque,   '     ' ' ' 

tristis  ad  extremi  sacrum  caput  astitit  amnis 

multa  querens,  atque  hac  adfatus  voce  parentem  :         320 

'  mater,  Cyrene  mater,  quae  gurgitis  huius  .■.],.  i., 

ima  tenes,  quid  me  praeclara  stirpe  deorum  ■'omn  ie> 

(si  modo,  quem  perhibes,  pater  est  Thymbraeus  Apollo) 

invisum  fatis  genuisti  ?   aut  quo  tibi  nostri 

pulsus  amor?   quid  me  caelum  sperare  iubebas?  325 

en  etiam  hunc  ipsum  vitae  mortalis  honorem, 

,     296-326  il/P/?  ^oi  oipsmtyir  M schol.  Bern.  Bentley        307  lig- 

Ws   P  311  magis  ac  magis  M^R  idem,  eraso  praecedente  -que, 

Menteltanus  I  Canonictanus  captant   Rc  313  eripuere  R : 

erumpere   M^  319  sacrum]  placidum  M  322  a  stirpe  /?y 

7* 


P.  VERGILI  MARONIS 

quem  mihi  vix  frugum  et  pecorum  custodia  sollers 

omnia  temptanti  extuderat,  te  matre  relinquo. 

quin  age  et  ipsa  manu  felicis  erue  silvas, 

fer  stabulis  inimicum  ignem  atque  interfice  messis,  330 

ure  sata  et  validam  in  vitis  molire  bipennem, 

tanta  meae  si  te  ceperunt  taedia  laudis.' 

At  mater  sonitum  thalamo  sub  fluminis  alti 
sensit.  eam  circum  Milesia  vellera  Nymphae 
carpebant  hyali  saturo  fucata  colore,  335 

Drymoque  Xanthoque  Ligeaque  Phyllodoceque, 
caesariem  effusae  nitidam  per  candida  colla, 
[Nesaee  Spioque  Thaliaque  Cymodoceque,] 
Cydippeque  et  flava  Lycorias,  altera  virgo, 
altera  tum  primos  Lucinae  experta  labores,  340 

Clioque  et  Beroe  soror,  Oceanitides  ambae, 
ambae  auro,  pictis  incinctae  pellibus  ambae, 
atque  Ephyre  atque  Opis  et  Asia  Deiopea 
et  tandem  positis  velox  Arethusa  sagittis. 
inter  quas  curam  Clymene  narrabat  inanem  345 

Volcani,  Martisque  dolos  et  dulcia  furta, 
aque  Chao  densos  divum  numerabat  amores. 
carmine  quo  captae  dum  fusis  mollia  pensa 
devolvunt,  iterum  maternas  impuUt  auris 
luctus  Aristaei,  vitreisque  sedilibus  omnes  350 

obstipuere;   sed  ante  alias  Arethusa  sorores 
prospiciens  summa  flavum  caput  extulit  unda, 
et  procul :  '  o  gemitu  non  frustra  exterrita  tanto, 
Cyrene  soror,  ipse  tibi,  tua  maxima  cura, 
tristis  Aristaeus  Penei  genitoris  ad  undam  355 

stat  lacrimans,  et  te  crudelem  nomine  dicit.' 

327-344  MPR  ;  345-356  GMPR         327  pecudum  M-^"^  Nottius  edd. 
plerique  331  validam]  duram  M^  Ribbeck  338  om.  MPRy^b 

339  Cydippe  et  MP-fbc  347  atque  MRc :  adque  G  348 

fusis  dum  M\  dum  fusi  G  350  amnes  M^  355  Penei]  magni 

Bentley 


GEORGICON  IV 

huic  percussa  nova  mentem  formidine  mater 

*  duc,  age,  duc  ad  nos ;  fas  illi  limina  divum 

tangere'  ait.     simul  alta  iubet  discedere  late 

flumina,  qua  iuvenis  gressus  inferret.     at  illum  360 

curvata  in  montis  faciem  circumstetit  unda 

accepitque  sinu  vasto  misitque  sub  amnem. 

iamque  domum  mirans  genetricis  et  umida  regna 

speluncisque  lacus  clausos  lucosque  sonantis 

ibat,  et  ingenti  motu  stupefactus  aquarum  365 

omnia  sub  magna  labentia  flumina  terra 

spectabat  diversa  locis,  Phasimque  Lycumque, 

et  caput  unde  altus  primum  se  erumpit  Enipeus, 

unde  pater  Tiberinus  et  unde  Aniena  fluenta 

saxosusque  sonans  Hypanis  Mysusque  Caicus  370 

et  gemina  auratus  taurino  cornua  vultu  - 

Eridanus,  quo  non  alius  per  pinguia  culta  llia  mu 

in  mare  purpureum  violentior  efiluit  amnis. 

postquam  est  in  thalami  pendentia  pumice  tecta 

perventum  et  nati  fletus  cognovit  inanis  375 

Cyrene,  manibus  liquidos  dant  ordine  fontis 

germanae,  tonsisque  ferunt  mantelia  villis ; 

pars  epulis  onerant  mensas  et  plena  reponunt 

pocula,  Panchaeis  adolescunt  ignibus  arae. 

et  mater  '  cape  Maeonii  carchesia  Bacchi :  380 

Oceano  libemus '  ait.     simul  ipsa  precatur 

Oceanumque  patrem  rerum   Nymphasque  sorores, 

centum  quae  silvas,   centum  quae  flumina  servant. 

ter  Hquido  ardentem  perfundit  nectare  Vestam, 

ter  flamma  ad  summum  tecti  subiecta  reluxit.  385 

omine  quo  firmans  animum  sic  incipit  ipsa : 

357-386    GMPR  360    at]    ad  Gy.   agnoscunt  schol.  Bern. 

361  speciem  M        circumstitit  G  :  circumspicit  P  368  primus  M 

rumpit  Ry^b^c :  rupit  P       ^'jo  saxosum  b^^c^ praeiulti  Serv.,  Philargyrius 
3,13  influit  cir,  agnosdt  Philargyrius  378  mensas]  aras  i^    ,       384 

perfudit  M^ybcir  Serv.  385  sublata  M^y^  {ut  videtur)       \\',^/^.,^^,. 


P.  VERGILI  MARONIS 

'Est  in  Carpathio  Neptuni  gurgite  vates 
cacruleus  Proteus,  magnum  qui  piscibus  aequor 
et  iuncto  bipedum  curru  metitur  equorum. 
hic  nunc  Emathiae  portus  patriamque  revisit  390 

Pallenen ;  hunc  et  Nymphae  veneramur  et  ipse 
grandaevus  Nereus :   novit  namque  omnia  vates, 
quae  sint,  quae  fuerint,  quae  mox  ventura  trahantur; 
quippe  ita  Neptuno  visum  est,  immania  cuius 
armenta  et  turpis  pascit  sub  gurgite  phocas.  395 

hic  tibi,  nate,  prius  vinclis  capiendus,  ut  omnem 
expediat  morbi  causam  eventusque  secundet. 
nam  sine  vi  non  ulla  dabit  praecepta,  neque  illum 
orando  flectes ;  vim  duram  et  vincula  capto 
tende;  doli  circum  haec  demum  frangentur  inanes.         400 
ipsa  ego  te,  medios  cum  sol  accenderit  aestus, 
cum  sitiunt  herbae  et  pecori  iam  gratior  umbra  est, 
in  secreta  senis  ducam,  quo  fessus  ab  undis 
se  recipit,  facile  ut  somno  adgrediare  iacentem. 
verum  ubi  correptum  manibus  vincUsque  tenebis,  405 

tum  variae  eludent  species  atque  ora  ferarum. 
fiet  enim  subito  sus  horridus  atraque  tigris 
squamosusque  draco  et  fulva  cervice  leaena, 
aut  acrem  flammae  sonitum  dabit  atque  ita  vinclis 
excidet,  aut  in  aquas  tenuis  dilapsus  abibit.  410 

sed  quanto  ille  magis  formas  se  vertet  in  omnis 
tam  tu,  nate,  magis  contende  tenacia  vincla, 
donec  taUs  erit  mutato  corpore  qualem 
videris  incepto  tegeret  cum  lumina  somno.' 

Haec  ait  et  liquidum  ambrosiae  diffundit  odorem,        415 

387-415    GMPR  393    trahentur   M^ :     trahuntur  7^ 

400  franguntur  PRc^  406  ludent  R  :  inludent  b^  Philargyrius  409 
sonitum  flammae  M  410  elabsus  G  411  vertit  Pc  412 

tam  twRibbeck  quod  et  Donatum  ad  Ter.  Hec,  iii.  4,  3  legisse  suspicatur : 
tantu  M^Py^,  agnoscit  Serv.  :  tantum  b^  stkol.  Bem.,  agnosdt  Serv.  : 
tanto  M^R^fb^  Serv.,  agnoscunt schol.  Bem.  415  defundit  GRibbeck: 
depromit  R  :  perfundit  P 


GEORGICON  IV 

quo  totum  nati  corpus  perduxit;  at  illi 

dulcis  compositis  spiravit  crinibus  aura 

atque  habilis  membris  venit  vigor.     est  specus  ingens 

exesi  latere  in  montis,  quo  plurima  vento 

cogitur  inque  sinus  scindit  sese  unda  reductos,  420 

deprensis  olim  statio  tutissima  nautis ; 

intus  se  vasti  Proteus  tegit  obice  saxi. 

hic  iuvenem  in  latebris  aversum  a  lumine  Nympha 

conlocat,  ipsa  procul  nebulis  obscura  resistit. 

iam  rapidus  torrens  sitientis  Sirius  Indos  425 

ardebat  caelo,  et  medium  sol  igneus  orbem 

hauserat;  arebant  herbae,  et  cava  flumina  siccis 

faucibus  ad  limum  radii  tepefacta  coquebant : 

cum  Proteus  consueta  petens  e  fluctibus  antra 

ibat;    eum  vasti  circum  gens  umida  ponti  430 

exsultans  rorem  late  dispergit  amarum. 

sternunt  se  somno  diversae  in  litore  phocae; 

ipse,  velut  stabuli  custos  in  montibus  oHm, 

vesper  ubi  e  pastu  vitulos  ad  tecta  reducit 

auditisque  lupos  acuunt  balatibus  agni,  435 

consedit  scopulo  medius,  numerumque  recenset. 

cuius  Aristaeo  quoniam  est  oblata  facultas, 

vix  defessa  senem  passus  componere  membra 

cum  clamore  ruit  magno,  manicisque  iacentem 

occupat.     ille  suae  contra  non  immemor  artis  440 

omnia  transformat  sese  in  miracula  rerum, 

ignemque  horribilemque  feram  fluviumque  liquentem. 

verum  ubi  nulla  fugam  reperit  fallacia,  victus 

in  sese  redit  atque  hominis  tandem  ore  locutus 

'nam  quis  te,  iuvenum  confidentissime,  nostras  445 

416-419  GMPR  •  420-435  MPR  ;  436-445  MPRV  416  per- 

fudit  R         423  a  ont.  Rbir  425  rabidus  Bentley  430  circum 

vasti  M  431  discerpsit  P  434  vespere  P  436  considit 

R  edd.  plerique  443  phallacia  M^  :  pellacia  h  in  rasuraschol.  Bem., 

agnoscit  Philargyrius,  probat  Bentley 


P.  VERGILI  MARONIS 

iussit  adire  domos  ?  quidve  hinc  petis  ? '  inquit.    at  iile : 
'  scis,  Proteu,  scis  ipse ;  neque  est  te  fallere  quicquam :  . 
sed  tu  desine  velle.     deum  praecepta  secuti 
venimus  hinc  lassis  quaesitum  oracula  rebus.' 
tantum  effatus.     ad  haec  vates  vi  denique  multa  450 

ardentis  oculos  intorsit  lumine  glauco, 
et  graviter  frendens  sic  fatis  ora  resolvit. 
'  Non  te  nuUius  exercent  numinis  irae ; 
magna  luis  commissa :    tibi  has  miserabilis  Orpheus 
haudquaquam  ad  meritum  poenas,  ni  fata  resistant,       455 
suscitat,  et  rapta  graviter  pro  coniuge  saevit. 
illa  quidem,  dum  te  fugeret  per  flumina  praeceps, 
immanem  ante  pedes  hydrum  moritura  puella 
servantem  ripas  alta  non  vidit  in  herba. 
at  chorus  aequalis  Dryadum  clamore  supremos  460 

implerunt  montis ;    flerunt  Rhodopeiae  arces 
altaque  Pangaea  et  Rhesi  Mavortia  tellus 
atque  Getae  atque  Hebrus  et  Actias  Orithyia. 
ipse  cava  solans  aegrum  testudine  amorem 
te,  dulcis  coniunx,  te  solo  in  litore  secum,  465 

te  veniente  die,  te  decedente  canebat. 
Taenarias  etiam  fauces,  alta  ostia  Ditis, 
et  caligantem  nigra  formidine  lucum 
ingressus,  manisque  adiit  regemque  tremendum 
nesciaque  humanis  precibus  mansuescere  corda.  470 

at  cantu  commotae  Erebi  de  sedibus  imis 
umbrae  ibant  tenues  simulacraque  luce  carentum, 
quam  multa  in  foliis  avium  se  milia  condunt, 
vesper  ubi  aut  hibernus  agit  de  montibus  imber, 
matres  atque  viri  defunctaque  corpora  vita  475 

446-461  MPRV;  462-464  MRV;  465-470  MR ;  471-475  FMR 
447  quicquam  MR^  agnoscunt  Serv.  schol.  Bern. :  quiquam  7^:  cuiquam 
P^fcServ.  449  lapsis  R-n  Canonicianus  454  lues  Rc  Serv. 

Philargyrius  schol.  Bern.  455  ad  P :  ob  MR-^bc  460  supremo 

PR  473  foliis]  silvis  M-^c 


GEORGICON  IV 

magnanimum  heroum,  pueri  innuptaeque  puellae, 

impositique  rogis  iuvenes  ante  ora  parentum, 

quos  circum  limus  niger  et  deformis  harundo 

Cocyti  tardaque  palus  inamabilis  unda 

alligat  et  novies  Styx  interfusa  coercet.  ■(!  iisfrjr  480 

quin  ipsae  stupuere  domus  atque  intima  Leti 

Tartara  caeruleosque  implexae  crinibus  anguis 

Eumenides,  tenuitque  inhians  tria  Cerberus  ora, 

atque  Ixionii  vento  rota  constitit  orbis. 

iamque  pedem  referens  casus  evaserat  omnis,  485 

redditaque  Eurydice  superas  veniebat  ad  auras 

pone  sequens  (namque  hanc  dederat  Proserpina  legem), 

cum  subita  incautum  dementia  cepit  amantem, 

ignoscenda  quidem,  scirent  si  ignoscere  manes : 

restitit,  Eurydicenque  suam  iam  luce  sub  ipsa  490 

immemor  heu !   victusque  animi  respexit.     ibi  omnis 

effusus  labor  atque  immitis  rupta  tyranni 

foedera,  terque  fragor  stagnis  auditus  Averni. 

illa  '  quis  et  me  '  inquit  '  miseram  et  te  perdidit,  Orpheu, 

quis  tantus  furor?   en  iterum  crudelia  retro  495 

fata  vocant,  conditque  natantia  lumina  somnus. 

iamque  vale :    feror  ingenti  circumdata  nocte 

invalidasque  tibi  tendens,  heu  non  tua,  palmas.' 

dixit  et  ex  oculis  subito,  ceu  fumus  in  auras 

commixtus  tenuis,  fugit  diversa,  neque  illum  500 

prensantem  nequiquam  umbras  et  multa  volentem 

dicere  praeterea  vidit ;    nec  portitor  Orci 

amplius  obiectam  passus  transire  paludem. 

quid  faceret  ?   quo  se  rapta  bis  coniuge  ferret  ? 

quo  fletu  manis,  quae  numina  voce  moveret?  505 

illa  quidem  Stygia  nabat  iam  frigida  cumba. 

476-497  FMR ;  498-506  MR  482  caeruleis  M^       impexae 

M^  schol.  Bern.  :  innexae  FR  488  subito  R  493  stagni  est  R  -. 

stagnist  Ribbeck         Avernis  M  500  fugit  in  diversa  M"^  504 

erepta  M^  505  quo]  quos  R  quae]  qua  7^6^t 


P.  VERGILI  MARONIS 

septem  illum  totos  perhibent  ex  ordine  mensis 

rupe  sub  aeria  deserti  ad  Strymonis  undam 

flesse  sibi,  et  gelidis  haec  evolvisse  sub  astris 

mulcentem  tigris  et  agentem  carmine  quercus  ;  510 

qualis  populea  maerens  philomela  sub  umbra 

amissos  queritur  fetus,  quos  durus  arator 

observans  nido  implumis  detraxit ;  at  illa 

flet  noctem,  ramoque  sedens  miserabile  carmen 

integrat,  et  maestis  late  loca  questibus  implet.  515 

nulla  Venus,  non  ulli  animum  flexere  hymenaei : 

solus  Hyperboreas  glacies  Tanaimque  nivalem 

arvaque  Riphaeis  numquam  viduata  pruinis 

lustrabat,  raptam  Eurydicen  atque  inrita  Ditis 

dona  querens.     spretae  Ciconum  quo  munere  matres    520 

inter  sacra  deum  nocturnique  orgia  Bacchi 

discerptum  latos  iuvenem  sparsere  per  agros. 

tum  quoque  marmorea  caput  a  cervice  revulsum 

gurgite  cum  medio  portans  Oeagrius  Hebrus 

volveret,  Eurydicen  vox  ipsa  et  frigida  lingua  525 

a  miseram  Eurydicen  !    anima  fugiente  vocabat : 

Eurydicen  toto  referebant  flumine  ripae.' 

Haec  Proteus,  et  se  iactu  dedit  aequor  in  altum, 
quaque  dedit,  spumantem  undam  sub  vertice  torsit. 

At  non  Cyrene ;  namque  ultro  adfata  timentem  :        530 
*nate,  licet  tristis  animo  deponere  curas. 
haec  omnis  morbi  causa,  hinc  miserabile  Nymphae, 
cum  quibus  illa  choros  lucis  agitabat  in  altis, 
exitium  misere  apibus.     tu  munera  supplex 
tende  petens  pacem,  et  facilis  venerare  Napaeas ;  535 

namque  dabunt  veniam  votis,  irasque  remittent. 
sed  modus  orandi  qui  sit  prius  ordine  dicam. 

507-521  MR  ;  522-534  FMRV-  535-537  FGMRV  509  Aesse 

sibi  et  R :  flevisse  et  Mybcir       astris  R :  antris  Mybc  524  medius  F 

526  om.  F        531  componere^* 


GEORGICON  IV 

quattuor  exin^ios  praestanti  corpore  tauros, 

qui  tibi  nunc  viridis  depascunt  summa  Lycaei, 

delige,  et  intacta  totidem  cervice  iuvencas.  540 

quattuor  his  aras  alta  ad  delubra  dearum 

constitue,  et  sacrum  iugulis  demitte  cruorem, 

corporaque  ipsa  boum  frondoso  desere  luco. 

post,  ubi  nona  suos  Aurora  ostenderit  ortus, 

inferias  Orphei  Lethaea  papavera  mittes  545 

et  nigram  mactabis  ovem,  lucumque  revises : 

placatam  Eurydicen  vitula  venerabere  caesa.' 

Haud  mora  :    continuo  matris  praecepta  facessit ; 
ad  delubra  venit,  monstratas  excitat  aras, 
quattuor  eximios  praestanti  corpore  tauros  550 

ducit  et  intacta  totidem  cervice  iuvencas. 
post,  ubi  nona  suos  Aurora  induxerat  ortus, 
inferias  Orphei  mittit,  lucumque  revisit. 
hic  vero  subitum  ac  dictu  mirabile  monstrum 
aspiciunt,  Hquefacta  boum  per  viscera  toto  555 

stridere  apes  utero  et  ruptis  effervere  costis, 
immensasque  trahi  nubes,  iamque  arbore  summa 
confluere  et  lentis  uvam  demittere  ramis. 

Haec  super  arvorum  cultu  pecorumque  canebam 
et  super  arboribus,  Caesar  dum  magnus  ad  altum         560 
fulminat  Euphraten  bello  victorque  volentis 
per  populos  dat  iura  viamque  adfectat  Olympo. 
illo  VergiHum  me  tempore  dulcis  alebat 
Parthenope  studus  florentem  ignobiHs  oti, 
carmina  qui  lusi  pastorum  audaxque  iuventa,  565 

Tityre,  te  patulae  cecini  sub  tegmine  fagi. 

538-548  FGMRV;  549  GMRV;  550-566  GMR  538  eximio 

Ry^  praestantisi?7  540  intactas  RVy^  schol.  Bern.  542 

dimitte  Myc  546  revisens  Burmann  548  capessit  My  schol. 

Bem.  550  eximio  i?7^  praestantis  7?^7*          551  intactas  7?7^  : 

intacto  M^  556  utero  eruptis  et  fervere  rt  558  dimittere  Mc 

559  cultus  G 


(j  "aili-^bfi^i  ti. 


P.  VERGILI   MARONIS 

AENEiDos    :;^;^? 

LIBER  I 

Ille  ego,  qui  quondam  gracili  modulatus  avena  i^ 

carmen,  et  egressus  silvis  vicina  coegi  i^ 

ut  quamvis  avido  parerent  arva  colono,  :..---;.ii.  ,c 

gratum  opus  agricolis,  at  nunc  horrentia  Martis  '"'^  jd 
arma  virumque  cano,  Troiae  qui  primus  ab  oris  i© 

Italiam  fato  profugus  Lavinaque  venit 
litora — multum  ille  et  terris  iactatus  et  alto 
vi  superum,  saevae  memorem  lunonis  ob  iram, 
multa  quoque  et  bello  passus,  dum  conderet  urbem  5 

inferretque  deos  Latio — genus  unde  Latinum 
Albanique  patres  atque  altae  moenia  Romae. 

Musa,  mihi  causas  mem.ora,  quo  numine  laeso 
quidve  dolens  regina  deum  tot  volvere  casus 
insignem  pietate  virum,  tot  adire  labores  10 

impulerit.     tantaene  animis  caelestibus  irae? 

Vrbs  antiqua  fuit  (Tyrii  tenuere  coloni) 
Karthago,  Italiam  contra  Tiberinaque  longe 

i®-i3  MRV  i^-i»!  ^  Nisiis  grammaticus  audisse  se  a  seniori- 

bus  dicebat  Varium  .  .  .  etiam  primi  libri  correxisse  principium  his 
demptis  versibus  :  ille  ego  .  .  .  Martis  '  Donatus.  similia  narrat  Servius. 
e  codicibus  melioribus  exhibet  unus  a,  in  margine  manu  recentiore 
scriptos.  om.  MRVybc.  versus  praeclarissimos  iniuria  poeta  abiudica- 
verunt  editores  plerique  2  \.SiV\n\si<\\x&  M^V,  agnosdt  Serv.  :  -que  ow. 
M^  :  Lavina  probat  Serv.  3-6  interpunxit  Henry 


P.  VERGILI  MARONIS 

ostia,  dives  opum  studiisque  asperrima  belli; 

quam  luno  fertur  terris  magis  omnibus  unam  15 

posthabita  coluisse  Samo  :    hic  illius  arma, 

hic  currus  fuit ;    hoc  regnum  dea  gentibus  esse, 

si  qua  fata  sinant,  iam  tum  tenditque  fovetque. 

progeniem  sed  enim  Troiano  a  sanguine  duci 

audierat  Tyrias  olim  quae  verteret  arces ;  20 

hinc  populum  late  regem  belloque  superbum 

venturum  excidio  Libyae  :    sic  volvere  Parcas. 

id  metuens  veterisque   memor  Saturnia  belli, 

prima  quod  ad  Troiam  pro  caris  gesserat  Argis 

(necdum  etiam  causae  irarum  saevique  dolores  25 

exciderant  animo  ;    manet  alta  mente  repostum 

iudicium  Paridis  spretaeque  iniuria  formae 

et  genus  invisum  et  rapti  Ganymedis  honores) — 

his  accensa  super  iactatos  aequore  toto 

Troas,  reliquias  Danaum  atque  immitis  Achilli,  30 

arcebat  longe  Latio,  multosque  per  annos 

errabant  acti  fatis  maria  omnia  circum. 

tantae  molis  erat  Romanam  condere  gentem. 

Vix  e  conspectu  Siculae  telluris  in  altum 
vela  dabant  laeti  et  spumas  salis  aere  ruebant,  35 

cum  luno  aeternum  servans  sub  pectore  vulnus 
haec  secum :    '  mene  incepto  desistere  victam 
nec  posse  Italia  Teucrorum  avertere  regem  ? 
quippe  vetor  fatis.     Pallasne  exurere  classem 
Argivum  atque  ipsos  potuit  summergere  ponto  40 

unius  ob  noxam  et  furias  Aiacis  Oilei  ? 
ipsa  lovis  rapidum  iaculata  e  nubibus  ignem 
disiecitque  rates  evertitque  aequora  ventis, 
illum  exspirantem  transfixo  pectore  flammas 

14-26  MRV;  27-44  MR  18  sinunt  M^  21,  22  super- 

.vacaneos  esse  adnotavit  Probus  teste  D.  Serv.  44  pectore]  Probum 

tempore  legisse  dicit  D.  Serv.     ^      ,3  ,, 


AENEIDOS  I 

turbine  corripuit  scopuloque  infixit  acuto ;  45 

ast  ego,  quae  divum  incedo  regina  lovisque 
et  soror  et  coniunx,  una  cum  gente  tot  annos 
bella  gero.     et  quisquam  numen  lunonis  adorat 
praeterea  aut  supplex  aris  imponet  honorem?'  jdiriin 

Talia  flammato  secum  dea  corde  volutans  50 

nimborum  in  patriam,  loca  feta  furentibus  Austris, 
Aeoliam  venit.     hic  vasto  rex  Aeolus  antro 
luctantis  ventos  tempestatesque  sonoras 
imperio  premit  ac  vinclis  et  carcere  frenat. 
illi  indignantes  magno  cum  murmure  montis  55 

circum  claustra  fremunt;    celsa  sedet  Aeolus  arce 
sceptra  tenens  mollitque  animos  et  temperat  iras; 
ni  faciat,  maria  ac  terras  caelumque  profundum 
quippe  ferant  rapidi  secum  verrantque  per  auras. 
sed  pater  omnipotens  speluncis  abdidit  atris  60 

hoc  metuens  molemque  et  montis  insuper  altos 
imposuit,  regemque  dedit  qui  foedere  certo 
et  premere  et  laxas  sciret  dare  iussus  habenas.     ji>ov  £ii. 
ad  quem  tum  luno  supplex  his  vocibus  usa  est :  64 

'Aeole,  namque  tibi  divum  pater  atque  hominum  rex 
et  mulcere  dedit  fluctus  et  tollere  vento, 
gens  inimica  mihi  Tyrrhenum  navigat  aequor 
Ilium  in  Italiam  portans  victosque  penatis : 
incute  vim  ventis  summersasque  obrue  puppis, 
aut  age  diversos  et  disice  corpora  ponto.  70 

sunt  mihi  bis  septem  praestanti  corpore  Nymphae, 
quarum  quae  forma  pulcherrima,  Deiopea, 
conubio  iungam  stabili  propriamque  dicabo, 
omnis  ut  tecum  meritis  pro  talibus  annos 
exigat  et  pulchra  faciat  te  prole  parentem.'     f/i  Oiiin.u  -  75- 

45-75  ^^  48  adoret  b^^c^it  Quintilianus  49  imponit 

7'6'c  Canonicianus  :  inponat  ir  69  venti  Usener^  probat  Deuticke 

i8pj        70  et]  aut  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

Aeolus  haec  contra :  '  tuus,  o  regina,  quid  optes 
explorare  labor ;   mihi  iussa  capessere  fas  est. 
tu  mihi  quodcumque  hoc  regni,  tu  sceptra  lovemque 
concilias,  tu  das  epuHs  accumbere  divum 
nimborumque  facis  tempestatumque  potentem.'  80 

Haec  ubi  dicta,  cavum  conversa  cuspide  montem 
impulit  in  latus :    ac  venti  velut  agmine  facto, 
qua  data  porta,  ruunt  et  terras  turbine  perflant. 
incubuere  mari  totumque  a  sedibus  imis 
una  Eurusque  Notusque  ruunt  creberque  procellis  85 

Africus  et  vastos  volvunt  ad  litora  fluctus : 
insequitur  clamorque  virum  stridorque  rudentum. 
eripiunt  subito  nubes  caelumque  diemque 
Teucrorum  ex  oculis  ;    ponto  nox  incubat  atra. 
intonuere  poH  et  crebris  micat  ignibus  aether  90 

praesentemque  viris  intentant  omnia  mortem. 
extemplo  Aeneae  solvuntur  frigore  membra ; 
ingemit  et  duplicis  tendens  ad  sidera  palmas 
talia  voce  refert :  *  o  terque  quaterque  beati, 
quis  ante  ora  patrum  Troiae  sub  moenibus  altis  95 

contigit  oppetere  !    o  Danaum  fortissime  gentis 
Tydide  !    mene  Iliacis  occumbere  campis 
non  potuisse  tuaque  animam  hanc  effundere  dextra, 
saevus  ubi  Aeacidae  telo  iacet  Hector,  ubi  ingens 
Sarpedon,  ubi  tot  Simois  correpta  sub  undis  100 

scuta  virum  galeasque  et  fortia  corpora  volvit ! ' 

Talia  iactanti  stridens  Aquilone  procella 
velum  adversa  ferit,  fluctusque  ad  sidera  tollit. 
franguntur  remi,  tum  prora  avertit  et  undis 
dat  latus,  insequitur  cumulo  praeruptus  aquae  mons.     105 
hi  summo  in  fluctu  pendent ;   his  unda  dehiscens 

76-106  MR  84  totum]  tortum  Markland  100  ^  et  sub  undis 

legimus  et  snh  vluAsls'  Serv.  103  fluctum  il/'7cn-  104  proram 

MRy  Porphyrio  D.  Serv. 


AENEIDOS  I 

terram  inter  fluctus  aperit,  furit  aestus  harenis. 

tris  Notus  abreptas  in  saxa  latentia  torquet 

(saxa  vocant  Itali  mediis  quae  in  fluctibus  Aras, 

dorsum  immane  mari  summo),  tris  Eurus  ab  alto  iio 

in  brevia  et  syrtis  urget,  miserabile  visu, 

inliditque  vadis  atque  aggere  cingit  harenae. 

unam,  quae  Lycios  fidumque  vehebat  Oronten, 

ipsius  ante  oculos  ingens  a  vertice  pontus 

in  puppim  ferit :    excutitur  pronusque  magister  115 

volvitur  in  caput ;   ast  illam  ter  fluctus  ibidem 

torquet  agens  circum  et  rapidus  vorat  aequore  vertex. 

apparent  rari  nantes  in  gurgite  vasto, 

arma  virum  tabulaeque  et  Troia  gaza  per  undas. 

iam  validam  Ilionei  navem,  iam  fortis  Achatae,  120 

et  qua  vectus  Abas,  et  qua  grandaevus  Aletes, 

vicit  hiems ;   laxis  laterum  compagibus  omnes 

accipiunt  inimicum  imbrem  rimisque  fatiscunt. 

Interea  magno  misceri  murmure  pontum 
emissamque  hiemem  sensit  Neptunus  et  imis  125 

stagna  refusa  vadis,  graviter  commotus ;   et  alto 
prospiciens  summa  placidum  caput  extulit  unda. 
disiectam  Aeneae  toto  videt  aequore  classem, 
fluctibus  oppressos  Troas  caelique  ruina. 
nec  latuere  doli  fratrem  lunonis  et  irae.  130 

Eurum  ad  se  Zephyrumque  vocat,  dehinc  talia  fatur : 

'  Tantane  vos  generis  tenuit  fiducia  vestri  ? 
iam  caelum  terramque  meo  sine  numine,  venti, 
miscere  et  tantas  audetis  tollere  moles  ? 
quos  ego  —  !  sed  motos  praestat  componere  fluctus.         135 
post  mihi  non  simili  poena  commissa  luetis. 
maturate  fugam  regique  haec   dicite  vestro  : 
non  illi  imperium  pelagi  saevumque  tridentem, 

T07-138  MR  109  damnant  Bryant  Rihheck  mediisque 

Myprohat  Wagner        116  illam]  aliam  Ribbeck  129  ruinam  R^y^ 

VERG.  8 


P.  VERGILI  MARONIS 

sed  mihi  sorte  datum.     tenet  ille  immania  saxa, 

vestras,  Eure,  domos;    illa  se  iactet  in  aula  140 

Aeolus  et  clauso  ventorum  carcere  regnet.' 

Sic  ait  et  dicto  citius  tumida  aequora  placat 
collectasque  fugat  nubes  solemque  reducit. 
Cymothoe  simul  et  Triton  adnixus  acuto 
detrudunt  navis  scopulo;   levat  ipse  tridenti  145 

et  vastas  aperit  syrtis  et  temperat  aequor 
atque  rotis  summas  levibus  perlabitur  undas. 
ac  veluti  magno  in  populo  cum  saepe  coorta  est 
seditio  saevitque  animis  ignobile  vulgus ; 
iamque  faces  et  saxa  volant,  furor  arma  ministrat ;  150 

tum,  pietate  gravem  ac  meritis  si  forte  virum  quem 
conspexere,  silent  arrectisque  auribus  astant ; 
ille  regit  dictis  animos  et  pectora  mulcet : 
sic  cunctus  pelagi  cecidit  fragor,  aequora  postquam 
prospiciens  genitor  caeloque  invectus  aperto  155 

flectit  equos  curruque  volans  dat  lora  secundo. 

Defessi  Aeneadae  quae  proxima  litora  cursu 
contendunt  petere,  et  Libyae  vertuntur  ad  oras, 
est  in  secessu  longo  locus  :    insula  portum 
efficit  obiectu  laterum,  quibus  omnis  ab  alto  160 

frangitur  inque  sinus  scindit  sese  unda  reductos. 
hinc  atque  hinc  vastae  rupes  geminique  minantur 
in  caelum  scopuli,  quorum  sub  vertice  late 
aequora  tuta  silent;    tum  silvis  scaena  coruscis 
desuper,  horrentique  atrum  nemus  imminet  umbra ;  165 

fronte  sub  adversa  scopulis  pendentibus  antrum, 
intus  aquae  dulces  vivoque  sedilia  saxo, 
nympharum  domus.     hic  fessas  non  vincula  navis 
ulla  tenent,  unco  non  alligat  ancora  morsu. 

139-169  MR  148  magna   v  150  volant]   volunt    multos 

invenisse   narrat  D.  Serv,  167-17 1  ordine  turbato  exhibet  M 


AENEIDOS  I 

huc  septem  Aeneas  collectis  navibus  omni  170 

ex  numero  subit;   ac  magno  telluris  amore 

egressi  optata  potiuntur  Troes  harena 

et  sale  tabentis  artus  in  litore  ponunt. 

ac  primum  silici  scintillam  excudit  Achates         e.uinibn 

suscepitque  ignem  foHis  atque  arida  circum  '   '  -  •  175 

nutrimenta  dedit  rapuitque  in  fomite  flammam. 

tum  Cererem  corruptam  undis  CereaUaque  arma 

expediunt  fessi  rerum,  frugesque  receptas 

et  torrere  parant  flammis  et  frangere  saxo. 

Aeneas  scopulum  interea  conscendit,  et  omnem         180 
prospectum  late  pelago  petit,  Anthea  si  quem 
iactatum  vento  videat  Phrygiasque  biremis 
aut  Capyn  aut  celsis  in  puppibus  arma  Caici. 
navem  in  conspectu  nullam,  tris  litore  cervos 
prospicit  errantis;   hos  tota  armenta  sequuntur  185 

a  tergo  et  longum  per  vaUis  pascitur  agmen. 
constitit  hic  arcumque  manu  celerisque  sagittas 
corripuit,  fidus  quae  tela  gerebat  Achates,  ;  ^mstly 
ductoresque  ipsos  primum  capita  alta  ferentis 
cornibus  arboreis  sternit,  tum  vulgus  et  omnem  190 

miscet  agens  telis  nemora  inter  frondea  turbamp\M  r>*- 
nec  prius  absistit  quam  septem  ingentia  victor 
corpora  fundat  humi  et  numerum  cum  navibus  aequet. 
hinc  portum  petit  et  socios  partitur  in  omnis.      yupjtiioj 
vina  bonus  quae  deinde   cadis  onerarat  Acestes    ihheniigi^ 
litore  Trinacrio  dederatque  abeuntibus  heros        lii  ojjdI 
dividit,  et  dictis  maerentia  pectora  mulcet : 

*  O  socii  (neque  enim  ignari  sumus  ante  malorum), 
o  passi  graviora,  dabit  deus  his  quoque  finem. 
vos  et  Scyllaeam  rabiem  penitusque  sonantis  200 

170-184  MR  ;  185-2CX)  FMR  181  quem]  qua    y"^  agnoscuni 

Charisius  D.  Serv.  193  humi  c^  deteriores  Serv. :    humo  FMRyh 

Nomus  196  heros]  hospes  Mediceus  Pierii 

8* 


P.  VERGILI  MARONIS 

accestis  scopulos,  vos  et  Cyclopia  saxa 

experti :    revocate  animos  maestumque  timorem 

mittite ;   forsan  et  haec  olim  meminisse  iuvabit. 

per  varios  casus,  per  tot  discrimina  rerum 

tendimus  in  Latium,  sedes  ubi  fata  quietas  205 

ostendunt;   illic  fas  regna  resurgere  Troiae. 

durate,  et  vosmet  rebus  servate  secundis.' 

Talia  voce  refert  curisque  ingentibus  aeger 
spem  vultu  simulat,  premit  altum  corde  dolorem. 
illi  se  praedae  accingunt  dapibusque  futuris  :  210 

tergora  diripiunt  costis  et  viscera  nudant; 
pars  in  frusta  secant  veribusque  trementia  figunt, 
litore  aena  locant  alii  flammasque  ministrant. 
tum  victu  revocant  viris,  fusique  per  herbam 
implentur  veteris  Bacchi  pinguisque  ferinae.  215 

postquam  exempta  fames  epulis  mensaeque  remotae, 
amissos  longo  socios  sermone  requirunt, 
spemque  metumque  inter  dubii,  seu  vivere  credant 
sive  extrema  pati  nec  iam  exaudire  vocatos. 
praecipue  pius  Aeneas  nunc  acris  Oronti,  220 

Tiunc  Amyci  casum  gemit  et  crudelia  secum 
fata  Lyci  fortemque  Gyan  fortemque  Cloanthum. 

Et  iam  finis  erat,  cum  luppiter  aethere  summo 
dispiciens  mare  velivolum  terrasque  iacentis 
litoraque  et  latos  populos,  sic  vertice  caeli  225 

constitit  et  Libyae  defixit  lumina  regnis. 
atque  illum  talis  iactantem  pectore  curas 
tristior  et  lacrimis  oculos  suffusa  nitentis 
adloquitur  Venus  :    '  o  qui  res  hominumque  deumque 
aeternis  regis  imperiis  et  fulmine  terres,  230 

quid  meus  Aeneas  in  te  committere  tantum, 

201-231  FMR  209  vultus  F^7'c^         alto  Oblongus   Pierii 

21  r  deripiunt  Heinsius  alii  224  dispiciens]  vide  Lachmann  ad 

Lucret.  iv.  418:  des^icxens  codicesfere  omnes  editores  plerique  229 

deumque]  deorumque  ut  ii.  745  voluit  Bentley  fortasse  recte 


AENEIDOS  I 

quid  Troes  potuere,  quibus  tot  funera  passis 

cunctus  ob  Italiam  terrarum  clauditur  orbis  ? 

certe  hinc  Romanos  olim  volventibus  annis, 

hinc  fore  ductores,   revocato  a  sanguine  Teucri,  235 

qui  mare,  qui  terras  omnis  dicione  tenerent, 

pollicitus.     quae  te,  genitor,  sententia  vertit? 

hoc  equidem  occasum  Troiae  tristisque  ruinas 

solabar  fatis  contraria  fata  rependens ; 

nunc  eadem  fortuna  viros  tot  casibus  actos  ;   249^ 

insequitur.     quem  das  finem,  rex  magne,  laborum  ?    ;i  r>>d 

Antenor  potuit  mediis  elapsus  Achivis 

Illyricos  penetrare  sinus  atque  intima  tutus 

regna  Liburnorum  et  fontem  superare  Timavi, 

unde  per  ora  novem  vasto  cum  murmure  montis  245 

it  mare  proruptum  et  pelago  premit  arva  sonanti. 

hic  tamen  ille  urbem  Patavi  sedesque  locavit 

Teucrorum  et  genti  nomen  dedit  armaque  fixit 

Troia,  nunc  placida  compostus  pace  quiescit : 

nos,  tua  progenies,  caeli  quibus  adnuis  arcem,  250 

navibus  (infandum  !)  amissis  unius  ob  iram 

prodimur  atque  Italis  longe  disiungimur  oris. 

hic  pietatis  honos  ?    sic  nos  in  sceptra  reponis  ? ' 

Olli  subridens  hominum  sator  atque  deorum 
vultu,  quo  caelum  tempestatesque  serenat,  255 

oscula  Hbavit  natae,  dehinc  talia  fatur  : 
'parce  metu,  Cytherea,  manent  immota  tuorum 
fata  tibi;   cernes  urbem  et  promissa  Lavini 
moenia  subHmemque  feres  ad  sidera  caeH 
magnanimum  Aenean ;   neque  me  sententia  vertit.         260 
hic  tibi  (fabor  enim,  quando  haec  te  cura  remordet, 
longius,  et  volvens  fatorum  arcana  movebo) 

232-234  FMR  ;  235-260  FMRV ;  261,  262  FMR         236  omnis  F^ 
agnoscit  Serv.  :  omnes  F^V:  omni  Mybc  Serv.  editores  plerique  237 

pollicitu's  :  Ribbeck  246  proruptum  F^  (ut  videtur)  MRV^  Serv.  : 

praeruptum  F^  {ut  videtur)  V^y^  agnoscit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

bellum  ingens  geret  Italia  populosque  ferocis 

contundet  moresque  viris  et  moenia  ponet, 

tertia  dum  Latio  regnantem  viderit  aestas,  265 

ternaque  transierint  Rutulis  hiberna  subactis. 

at  puer  Ascanius,  cui  nunc  cognomen  lulo 

additur  (Ilus  erat,  dum  res  stetit  Ilia  regno), 

triginta  magnos  volvendis  mensibus  orbis 

imperio  explebit,  regnumque  ab  sede  Lavini  270 

transferet,  et  longam  multa  vi  muniet  Albam. 

hic  iam  ter  centum  totos  regnabitur  annos 

gente  sub  Hectorea,  donec  regina  sacerdos 

Marte  gravis  geminam  partu  dabit  Ilia  prolem. 

inde  lupae  fulvo  nutricis  tegmine  laetus  275 

Romulus  excipiet  gentem  et  Mavortia  condet 

moenia  Romanosque  suo  de  nomine  dicet. 

his  ego  nec  metas  rerum  nec  tempora  pono  : 

imperium  sine  fine  dedi.     quin  aspera  luno, 

quae  mare  nunc  terrasque  metu  caelumque  fatigat,  280 

consilia  in  meHus  referet,  mecumque  fovebit 

Romanos,  rerum  dominos  gentemque  togatam. 

sic  placitum.     veniet  lustris  labentibus  aetas 

cum  domus  Assaraci  Phthiam  clarasque  Mycenas 

servitio  premet  ac  victis  dominabitur  Argis.  285 

nascetur  pulchra  Troianus  origine  Caesar, 

imperium  Oceano,  famam  qui  terminet  astris, 

lulius,  a  magno  demissum  nomen  lulo. 

hunc  tu  oHm  caelo  spoHis  Orientis  onustum 

accipies  secura;    vocabitur  hic  quoque  votis.  290 

aspera  tum  positis  mitescent  saecula  beUis; 

cana  Fides  et  Vesta,  Remo  cum  fratre  Quirinus 

iura  dabunt;   dirae  ferro  et  compagibus  artis 

claudentur  BeHi  portae ;    Furor  impius  intus 

263-268  FMR  ;  269-276  MR  ;    277-294  MPR  272  et  hinc 

€t  hic  invenit  Serv.  289  alios  honestum  legisse  testatur  Serv. 


AENEIDOS  I 

saeva  sedens  super  arma  et  centum  vinctus  aenis  295 

post  tergum  nodis  fremet  horridus  ore  cruento.' 

Haec  ait  et  Maia  genitum  demittit  ab  alto, 
ut  terrae  utque  novae  pateant  Karthaginis  arces 
hospitio  Teucris,  ne  fati  nescia  Dido 
finibus  arceret.     volat  ille  per  aera  magnum  300 

remigio  alarum  ac  Libyae  citus  astitit  oris. 
et  iam  iussa  facit,  ponuntque  ferocia  Poeni 
corda  volente  deo ;    in  primis  regina  quietum 
accipit  in  Teucros  animum  mentemque  benignam. 

At  pius  Aeneas  per  noctem  plurima  volvens,  305 

ut  primum  lux  alma  data  est,  exire  locosque 
explorare  novos,  quas  vento  accesserit  oras, 
qui  teneant  (nam  inculta  videt),  hominesne  feraene, 
quaerere  constituit  sociisque  exacta  referre. 
classem  in  convexo  nemorum  sub  rupe  cavata  310 

arboribus  clausam  circum  atque  horrentibus  umbris 
occulit;   ipse  uno  graditur  comitatus  Achate 
bina  manu  lato  crispans  hastilia  ferro. 
cui  mater  media  sese  tuHt  obvia  silva 
virginis  os  habitumque  gerens  et  virginis  arma  315 

Spartanae,  vel  qualis  equos  Threissa  fatigat 
Harpalyce  volucremque  fuga  praevertitur  Hebrum. 
namque  umeris  de  more  habilem  suspenderat  arcum 
venatrix  dederatque  comam  diffundere  ventis, 
nuda  genu  nodoque  sinus  collecta  fluentis.  320 

ac  prior  *  heus,'  inquit,  *  iuvenes,  monstrate,  mearum 
vidistis  si  quam  hic  errantem  forte  sororum 
succinctam  pharetra  et  maculosae  tegmine  lyncis, 
aut  spumantis  apri  cursum  clamore  prementem.' 

295-324  MPR  297  dimittit  Pyc^  298  terra  P^         atque 

Gebhardi  316  Sarranae  Markland  317  Hebrum  codd. 

grammatici :    Eurum  Rutgers,  probant  Madvig  alii  323  faretram 

R"^  deteriores^  testaturPriscianus.   ^  scribendumne  sit  maculoso  non  definio ' 
Madvig,  qui  lyncis  .  .  .  aut  apri  iungit         tegmina  7^  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

Sic  Venus  ;   et  Veneris  contra  sic  filius  orsus :  325 

*nulla  tuarum  audita  mihi  neque  visa  sororum, 
o  quam  te  memorem,  virgo  ?  namque  haud  tibi  vultus 
mortalis,  nec  vox  hominem  sonat ;   o,  dea  certe 
(an  Phoebi  soror?   an  Nympharum  sanguinis  una?), 
sis  felix  nostrumque  leves,  quaecumque,  laborem  330 

et  quo  sub  caelo  tandem,  quibus  orbis  in  oris 
iactemur  doceas ;    ignari  hominumque  locorumque 
erramus  vento  huc  vastis  et  fluctibus  acti : 
multa  tibi  ante  aras  nostra  cadet  hostia  dextra.' 

Tum  Venus  :  *  haud  equidem  tali  me  dignor  honore ;  335 
virginibus  Tyriis  mos  est  gestare  pharetram 
purpureoque  alte  suras  vincire  coturno. 
Punica  regna  vides,  Tyrios  et  Agenoris  urbem ; 
sed  fines  Libyci,  genus  intractabile  bello. 
imperium  Dido  Tyria  regit  urbe  profecta,  340 

germanum  fugiens.     longa  est  iniuria,  longae 
ambages ;   sed  summa  sequar  fastigia  rerum. 
huic  coniunx  Sychaeus  erat,  ditissimus  agri 
Phoenicum,  et  magno  miserae  dilectus  amore, 
cui  pater  intactam  dederat  primisque  iugarat  345 

ominibus.     sed  regna  Tyri  germanus  habebat 
Pygmalion,  scelere  ante  alios  immanior  omnis. 
quos  inter  medius  venit  furor.     ille  Sychaeum 
impius  ante  aras  atque  auri  caecus  amore 
clam  ferro  incautum  superat,  securus  amorum  350 

germanae;    factumque  diu  celavit  et  aegram 
multa  malus  simulans  vana  spe  lusit  amantem. 
ipsa  sed  in  somnis  inhumati  venit  imago 
coniugis    ora  modis  attollens  pallida  miris ; 
crudelis  aras  traiectaque  pectora  ferro  355 

nudavit,  caecumque  domus  scelus  omne  retexit. 

325-356  MPR  333  et  vastis  M^R  340  gerit  Gent 

343  agri]  auri  Huet  Ribbeck  348  medios  M(^  D.  Scrv.  354 

interpunxit  Kloucek 


AENEIDOS  I 

tum  celerare  fugam  patriaque  excedere  suadet 

auxiliumque  viae  veteres  tellure  recludit 

thesauros,  ignotum  argenti  pondus  et  auri. 

his  commota  fugam  Dido  sociosque  parabat.  360 

conveniunt  quibus  aut  odium  crudele  tyranni 

aut  metus  acer  erat;   navis,  quae  forte  paratae, 

corripiunt  onerantque  auro.     portantur  avari 

Pygmalionis  opes  pelago ;   dux  femina  facti. 

devenere  locos  ubi  nunc  ingentia  cernes  365 

moenia  surgentemque  novae  Karthaginis  arcem, 

mercatique  solum,  facti  de  nomine  Byrsam, 

taurino  quantum  possent  circumdare  tergo. 

sed  vos  qui  tandem  ?     quibus  aut  venistis  ab  oris  ? 

quove  tenetis  iter  ?  '     quaerenti  talibus  ille  370 

suspirans  imoque  trahens  a  pectore  vocem  : 

'O  dea,  si  prima  repetens  ab  origine  pergam 
et  vacet  annaUs  nostrorum  audire  laborum, 
ante  diem  clauso  componet  Vesper  Olympo. 
nos  Troia  antiqua,  si  vestras  forte  per  auris  375 

Troiae  nomen  iit,  diversa  per  aequora  vectos 
forte  sua  Libycis  tempestas  appulit  oris. 
sum  pius  Aeneas,  raptos  qui  ex  hoste  penatis 
classe  veho  mecum,  fama  super  aethera  notus. 
Italiam  quaero  patriam  et  genus  ab  love  summo.         380 
bis  denis  Phrygium  conscendi  navibus  aequor, 
matre  dea  monstrante  viam  data  fata  secutus; 
vix  septem  convulsae  undis  Euroque  supersunt. 
ipse  ignotus,  egens,  Libyae  deserta  peragro, 
Europa  atque  Asia  pulsus.'     nec  plura  querentem         385 
passa  Venus  medio  sic  interfata  dolore  est : 

'  Quisquis  es,  haud,  credo,  invisus  caelestibus  auras 

357-380  MPR  ;  381-387  GMPR  365  cernis  Md         367,  368 

damnant  Peerlkamp  alii  369  aut  venistis  M^P-^b^c^ :  auduenistis 

M^ :    auuenistis  c^ :    advenistis  Rm  374  componat  P^R  380 

et]  delevit  Burmann  :  est  Kznca/a  „'■:.:■ 


P.  VERGILI  MARONIS 

vitalis  carpis,  Tyriam  qui  adveneris  urbem. 

perge  modo  atque  hinc  te  reginae  ad  limina  perfer. 

namque  tibi  reduces  socios  classemque  relatam  390 

nuntio  et  in  tutum  versis  Aquilonibus  actam, 

ni  frustra  augurium  vani  docuere  parentes. 

aspice  bis  senos  laetantis  agmine  cycnos, 

aetheria  quos  lapsa  plaga  lovis  ales  aperto 

turbabat  caelo;   nunc  terras  ordine  longo  395 

aut  capere  aut  captas  iam  despectare  videntur  : 

ut  reduces  illi  ludunt  stridentibus  alis 

et  coetu  cinxere  polum  cantusque  dedere, 

haud  aliter  puppesque  tuae  pubesque  tuorum 

aut  portum  tenet  aut  pleno  subit  ostia  velo.  400 

perge  modo  et,  qua  te  ducit  via,  derige  gressum.' 

Dixit  et  avertens  rosea  cervice  refulsit, 
ambrosiaeque  comae  divinum  vertice  odorem 
spiravere ;   pedes  vestis  defluxit  ad  imos ; 
et  vera  incessu  patuit  dea.     ille  ubi  matrem  405 

agnovit  tali  fugientem  est  voce  secutus  : 
'quid  natum  totiens,  crudelis  tu  quoque,  falsis 
iudis  imaginibus  ?     cur  dextrae  iungere  dextram 
non  datur  ac  veras  audire  et  reddere  voces?' 
taUbus  incusat  gressumque  ad  moenia  tendit.  410 

at  Venus  obscuro  gradientis  aere  saepsit, 
et  multo  nebulae  circum  dea  fudit  amictu, 
cernere  ne  quis  eos  neu  quis  contingere  posset 
molirive  moram  aut  veniendi  poscere  causas. 
ipsa  Paphum  sublimis  abit  sedesque  revisit  415 

laeta  suas,  ubi  templum  iUi,  centumque  Sabaeo 
ture  calent  arae  sertisque  recentibus  halant 

388-417  GMPR  389  damnant  Rau  Kvicala  Ribbeck      396  aut 

captas  GMRy^bc^n :  aut  captus  P^ :  aut  captos  P^^y^ :  acceptas  c^ 
respectare  P,  primam  litteram  in  rasura  in  margine  despectare  exhi- 
bet  7  401  dirige  ^/?^6nr  412  multum  Gb^  Isidorus  amictum 
idem         413  neu]  ne  P^         possit  GRybc^-n 


AENEIDOS  I 

Corripuere  viam  interea,  qua  semita  monstrat. 
iamque  ascendebant  coUem,  qui  plurimus  urbi 
imminet  adversasque  aspectat  desuper  arces.  420 

miratur  molem  Aeneas,  magalia  quondam, 
miratur  portas  strepitumque  et  strata  viarum. 
instant  ardentes  Tyrii :    pars  ducere  muros 
molirique  arcem  et  manibus  subvolvere  saxa, 
pars  optare  locum  tecto  et  concludere  sulco;  425 

iura  magistratusque  legunt  sanctumque  senatum. 
hic  portus  alii  effodiunt;   hic  alta  theatris 
fundamenta  locant  alii,  immanisque  columnas 
rupibus  excidunt,  scaenis  decora  alta  futuris. 
qualis  apes  aestate  nova  per  florea  rura  inium&l  430 

exercet  sub  sole  labor,  cum  gentis  adultos' 
educunt  fetus,  aut  cum  liquentia  mella 
stipant  et  dulci  distendunt  nectare  cellas, 
aut  onera  accipiunt  venientum,  aut  agmine  facto 
ignavum  fucos  pecus  a  praesepibus  arcent ;  435 

fervet  opus  redolentque  thymo  fragrantia  mella. 
*  o  fortunati,  quorum  iam  moenia  surgunt ! ' 
Aeneas  ait  et  fastigia  suspicit  urbis. 
infert  se  saeptus  nebula  (mirabile  dictu) 
per  medios,   miscetque  viris  neque  cernitur  ulli.      -       440 

Lucus  in  urbe  fuit  media,  laetissimus  umbrae, 
quo  primum  iactati  undis  et  turbine  Poeni 
effodere  loco  signum,  quod  regia  luno 
monstrarat,  caput  acris  equi ;   sic  nam  fore  bello 
egregiam  et  facilem  victu  per  saecula  gentem.  445 

418  GMPR  ;  419-445  FMPR  420  spectant  F^ :    aspectant 

F^yH^  425  aptare  R^tt  praefert  Henry  426  damnant  Heyne 

alii         ^2^]  a.\iSL]la.tai  F  Ribheck  (qui  etiam  hinc    e    Nonit  exemplaribus 
legit)  theatri  MP-^^^c^-n  D.  Serv.  Nonius  428  locant]  petunt 

F  Ribbeck  429  alta]  apta  Bentley,  qui  autem  ii.  448  confert  433 

dulcis  P^  441  umbrae  F^  Probus:    umbra   F^MPR^fbcn  Serv. 

444  sic  nam  FM'^Rd^b^  :  signam  M^P^y^ :  signum  7^  deteriores  pauci 


P.  VERGILI  MARONIS 

hic  templum  lunoni  ingens  Sidonia  Dido 

condebat,  donis  opulentum  et  numine  divae, 

aerea  cui  gradibus  surgebant  limina  nexaeque 

aere  trabes,  foribus  cardo  stridebat  aenis. 

hoc  primum  in  luco  nova  res  oblata  timorem  450 

leniit,  hic  primum  Aeneas  sperare  salutem 

ausus  et  adflictis  melius  confidere  rebus. 

namque  sub  ingenti  lustrat  dum  singula  templo 

reginam  opperiens,  dum  quae  fortuna  sit  urbi 

artificumque  manus  intra  se  operumque  laborem  455 

miratur,  videt  Iliacas  ex  ordine  pugnas 

bellaque  iam  fama  totum  vulgata  per  orbem, 

Atridas  Priamumque  et  saevum  ambobus  Achillem. 

constitit  et  lacrimans  '  quis  iam  locus'  inquit  'Achate, 

quae  regio  in  terris  nostri  non  plena  laboris?  460 

en  Priamus.     sunt  hic  etiam  sua  praemia  laudi ; 

sunt  lacrimae  rerum  et  mentem  mortaUa  tangunt. 

solve  metus ;   feret  haec  aliquam  tibi  fama  salutem.' 

sic  ait  atque  animum  pictura  pascit  inani 

multa  gemens,  largoque  umectat  flumine  vultum.  465 

namque  videbat  uti  bellantes  Pergama  circum 

hac  fugerent  Grai,  premeret  Troiana  iuventus, 

haq  Phryges,  instaret  curru  cristatus  Achilles. 

nec  procul  hinc  Rhesi  niveis  tentoria  velis 

agnoscit  lacrimans,  primo  quae  prodita  somno  470 

Tydides  multa  vastabat  caede  cruentus, 

ardentisque  avertit  equos  in  castra  prius  quam 

pabula  gustassent  Troiae  Xanthumque  bibissent. 

parte  aUa  fugiens  amissis  Troilus  armis, 

infelix  puer  atque  impar  congressus  Achilli,  475 

446-475  FMPR  448  nixaeque  b^  deteriores  pauci  Probus,  agno- 

sdt  D.  Serv.  -que  om.  ^tt,  probai  Kvicala  455  intra  se  c^  Madvig : 
inter  se  FMPRybn  Serv.  Nonius  :  inter  se  .  .  .  mirantur  Peerlkamp  : 
intrans  Ribbeck  458  Atridem  Senecae  {ep.  104)  codices  469 

nec  F^  in  rasitra  MR  :  et  P^  :  haud  P-'7  470  lacrimis  7^ 


AENEIDOS  I 

fertur  equis  curruque  haeret  resupinus  inani, 

lora  tenens  tamen ;   huic  cervixque  comaeque  trahuntur 

per  terram,  et  versa  pulvis  inscribitur  hasta. 

interea  ad  templum  non  aequae  Palladis  ibant 

crinibus  Iliades  passis  peplumque  ferebant     p,iiiiiO       480 

suppliciter,  tristes  et  tunsae  pectora  palmis;  :      f    ;; 

diva  solo  fixos  oculos  aversa  tenebat. 

ter  circum  Iliacos  raptaverat  Hectora  muros 

exanimumque  auro  corpus  vendebat  Achilles. 

tum  vero  ingentem  gemitum  dat  pectore  ab  imo,  485 

ut  spolia,  ut  currus,  utque  ipsum  corpus  amici 

tendentemque  manus  Priamum  conspexit  inermis. 

se  quoque  principibus  permixtum  agnovit  Achivis, 

Eoasque  acies  et  nigri  Memnonis  arma. 

ducit  Amazonidum  lunatis  agmina  peltis  490 

Penthesilea  furens  mediisque  in  milibus  ardet, 

aurea  subnectens  exsertae  cingula  mammae 

bellatrix,  audetque  viris  concurrere  virgo. 

Haec  dum  Dardanio  Aeneae  miranda  videntur, 
dum  stupet  obtutuque  haeret  defixus  in  uno,  495 

regina  ad  templum,  forma  pulcherrima  Dido, 
incessit  magna  iuvenum  stipante  caterva. 
qualis  in  Eurotae  ripis  aut  per  iuga  Cynthi 
exercet  Diana  choros,  quam  mille  secutae 
hinc  atque  hinc  glomerantur  Oreades ;   illa  pharetram  500 
fert  umero  gradiensque  deas  supereminet  omnis 
(Latonae  tacitum  pertemptant  gaudia  pectus) : 
talis  erat  Dido,  talem  se  laeta  ferebat  ,1  cijo  liio  oh\ 

per  medios  instans  operi  regnisque  futuris.       c;;c'  <  j   . 
tum  foribus  divae,  media  testudine  templi,  505 

saepta  armis  solioque  alte  subnixa  resedit. 

476-506  FMPR  488  agnoscit  FRc,  probat  BentUy        50!  dea 

M^PR  Henry  505  mediaemedia  P^  :  unde  media  e,  ut  media 

nominativHS  sif,  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

iura  dabat  legesque  viris,  operumque  laborem 
partibus  aequabat  iustis  aut  sorte  trahebat : 
cum  subito  Aeneas  concursu  accedere  magno 
Anthea  Sergestumque  videt  fortemque  Cloanthum  510 

Teucrorumque  alios,  ater  quos  aequore  turbo 
dispulerat  penitusque  alias  avexerat  oras. 
obstipuit  simul  ipse,  simul  percussus  Achates 
laetitiaque  metuque  ;   avidi  coniungere  dextras 
ardebant ;   sed  res  animos  incognita  turbat.  515 

dissimulant  et  nube  cava  speculantur  amicti 
quae  fortuna  viris,  classem  quo  litore  linquant, 
quid  veniant ;    cunctis  nam  lecti  navibus  ibant 
orantes:  veniam  et  templum  clamore  petebant.       joup  et 
Postquam  introgressi  et  coram  data  copia  fandi, '     "520 
maximus  Ilioneus  placido  sic  pectore  coepit : 
'o  regina,  novam  cui  condere  luppiter  urbem 
iustitiaque  dedit  gentis  frenare  superbas, 
Troes  te  miseri,  ventis  maria  omnia  vecti, 
oramus:   prohibe  infandos  a  navibus  ignis,  525 

parce  pio  generi  et  propius  res  aspice  nostras. 
non  nos  aut  ferro  Libycos  populare  penatis 
venimus,  aut  raptas  ad  litora  vertere  praedas ; 
non  ea  vis  animo  nec  tanta  superbia  victis. 
est  locus,  Hesperiam  Grai  cognomine  dicunt,  530 

terra  antiqua,  potens  armis  atque  ubere  glaebae  ; 
Oenotri  coluere  viri ;   nunc  fama  minores 
Italiam  dixisse  ducis  de  nomine  gentem. 
hic  cursus  fuit, 

cum  subito  adsurgens  fluctu  nimbosus  Orion  535 

in  vada  caeca  tuHt  penitusque  procacibus  Austrisiol  n?.uJ 

507-521    FMPR;    522-536  MPR  512    advexerat   iW : 

averterat  Fy  513  perculsus  MP^^y^^b^^ar  514  contingere  7^ 

518  cuncti  FMR-fb^e-a  Serv.  lectis  P^^R-f  agnoscit  Serv.  534 

huc  V  deteriores  quidant^  probat  Henry 


AENEIDOS  I 

perque  undas  superante  salo  perque  invia  saxa 

dispulit;   huc  pauci  vestris  adnavimus  oris. 

quod  genus  hoc  hominum  ?  quaeve  hunc  tam  barbara  morem 

permittit  patria  ?   hospitio  prohibemur  harenae ;  540 

bella  cient  primaque  vetant  consistere  terra. 

si  genus  humanum  et  mortalia  temnitis  arma, 

at  sperate  deos  memores  fandi  atque  nefandi. 

rex  erat  Aeneas  nobis,  quo  iustior  alter 

nec  pietate  fuit,  nec  bello  maior  et  armis.  545 

quem  si  fata  virum  servant,  si  vescitur  aura 

aetheria  neque  adhuc  crudelibus  occubat  umbris, 

non  metus,  officio  nec  te  certasse  priorem 

paeniteat :   sunt  et  Siculis  regionibus  urbes 

armaque,  Troianoque  a  sanguine  clarus  Acestes.  550 

quassatam  ventis  liceat  subducere  classem 

et  silvis  aptare  trabes  et  stringere  remos,         v  xjiul  / 

si  datur  Italiam  sociis  et  rege  recepto 

tendere,  ut  Italiam  laeti  Latiumque  petamus; 

sin  absumpta  salus,  et  te,  pater  optime  Teucrum,         555 

pontus  habet  Libyae  nec  spes  iam  restat  luli, 

at  freta  Sicaniae  saltem  sedesque  paratas, 

unde  huc  advecti,  regemque  petamus  Acesten.' 

talibus  Ilioneus ;   cuncti  simul  ore  fremebant    . 

Dardanidae.  560 

Tum  breviter  Dido  vultum  demissa  profatur  : 
*solvite  corde  metum,  Teucri,  secludite  curas. 
res  dura  et  regni  novitas  me  taHa  cogunt 
moliri  et  late  finis  custode  tueri. 

quis  genus  Aeneadum,  quis  Troiae  nesciat  urbem,        565 
virtutesque  virosque  aut  tanti  incendia  belli? 
non  obtunsa  adeo  gestamus  pectora  Poeni, 

537-567  MPR  547  aeria  Lachmann  548  nec]  ne  codex 

Hamburgensis  a  manu  2  550  arvaque  M  Henry^  quod  nescio  an 

Serv.  legerit  ad  v.  549  '  arma  latenter  minatur '  commentatus. 


P.  VERGILI  MARONIS 

nec  tam  aversus  equos  Tyria  Sol  iungit  ab  urbe. 

seu  vos  Hesperiam  magnam  Saturniaque  arva 

sive  Erycis  finis  regemque  optatis  Acesten,  570 

auxilio  tutos  dimittam  opibusque  iuvabo. 

vultis  et  his  mecum  pariter  considere  regnis?!  ^nsia  j 

urbem  quam  statuo,  vestra  est;   subducite  navis; 

Tros  Tyriusque  mihi  nullo  discrimine  agetur. 

atque  utinam  rex  ipse  noto  compulsus  eodem  575 

adforet  Aeneas  !    equidem  per  litora  certos 

dimittam  et  Libyae  lustrare  extrema  iubebo, 

si  quibus  eiectus  silvis  aut  urbibus  errat' 

His  animum  arrecti  dictis  et  fortis  Achates 
et  pater  Aeneas  iamdudum  erumpere  nubem  580 

ardebant.     prior  Aenean  compellat  Achates : 
*  nate  dea,  quae  nunc  animo  sententia  surgit  ? 
omnia  tuta  vides,  classem  sociosque  receptos. 
unus  abest,  medio  in  fluctu  quem  vidimus  ipsi 
summersum;  dictis  respondent  cetera  matris.'  585 

vix  ea  fatus  erat  cum  circumfusa  repente 
scindit  se  nubes  et  in  aethera  purgat  apertum. 
restitit  Aeneas  claraque  in  luce  refulsit 
os  umerosque  deo  similis ;    namque  ipsa  decoram 
caesariem  nato  genetrix  lumenque  iuventae  590 

purpureum  et  laetos  oculis  adflarat  honores : 
quale  manus  addunt  ebori  decus,  aut  ubi  flavo 
argentum  Pariusve  lapis  circumdatur  auro. 
tum  sic  reginam  adloquitur  cunctisque  repente 
improvisus  ait :  '  coram,   quem  quaeritis,  adsum,  595 

Troius  Aeneas,   Libycis  ereptus  ab  undis. 
o  sola  infandos  Troiae  miserata  labores, 

568-585    MPR;    586-597    FMPR  572  pariter  mecum  P 

574  agetur]  habetur  Nonms  578  urbibus]  montibus  deteriores 

quidam  Burmann  590  numenque  F^  iuventa  P  591 

adflavit  P^  593  Pariusque  P -<4cn) 


AENEIDOS  I 

quae  nos,  reliquias  Danaum,  terraeque  marisque 

omnibus  exhaustis  iam  casibus,  omnium  egenos, 

urbe,  domo  socias,  grates  persolvere  dignas  600 

non  opis  est  nostrae,  Dido,  nec  quidquid  ubique  est 

gentis  Dardaniae,  magnum  quae  sparsa  per  orbem. 

di  tibi,  si  qua  pios  respectant  numina,  si  quid 

usquam  iustitia  est  et  mens  sibi  conscia  recti, 

praemia  digna  ferant.     quae  te  tam  laeta  tulerunt         605 

saecula  ?  qui  tanti  talem  genuere  parentes  ? 

in  freta  dum  fluvii  current,  dum  montibus  umbrae 

lustrabunt  convexa,  polus  dum  sidera  pascet, 

semper  honos  nomenque  tuum  laudesque  manebunt, 

quae  me  cumque  vocant  terrae.'     sic  fatus  amicum       610 

Ilionea  petit  dextra  laevaque  Serestum, 

post  alios,  fortemque  Gyan  fortemque  Cloanthum. 

Obstipuit  primo  aspectu  Sidonia  Dido, 
casu  deinde  viri  tanto,  et  sic  ore  locuta  est : 
'quis  te,  nate  dea,  per  tanta  pericula  casus  615 

insequitur  ?  quae  vis  immanibus  applicat  oris  ? 
tune  ille  Aeneas  quem  Dardanio  Anchisae 
alma  Venus  Phrygii  genuit  Simoentis  ad  undam  ? 
atque  equidem  Teucrum  memini  Sidona  venire 
finibus  expulsum  patriis,  nova  regna  petentem  620 

auxilio  BeH ;   genitor  tum  Belus  opimam  S'iA  t^L' 

vastabat  Cyprum  et  victor  dicione  tenebat. 
tempore  iam  ex  illo  casus  mihi  cognitus  urbis 
Troianae  nomenque  tuum  regesque  Pelasgi. 
ipse  hostis  Teucros  insigni  laude  ferebat  625 

seque  ortum  antiqua  Teucrorum  a  stirpe  volebat. 

598-611  FMPR  ;  612-626  MPR  599  exhaustis  F^  D.  Serv.  : 
exhaustos  cefen  604  iustitiae  FM^^PR  {teste  Henry)  bc.i  Serv. 
in  lemmate,  sed  nominativum  legisse  vidctnr  605  ferent  Jortin 
608  lustrabunt,  convexa  interpungunt  FP  (teste  Henry)  Ribbeck, 
agnoscit  Serv.  :  lustra  dabunt  Heinsius  pascit  il/7' :  poscet  F  620 
patris  P'c^  625  insignis  P^  Z>,  S^ri'.         .-r  ■  ...     ..:..     .   

VERG.  .vrnS.  Vi:»aoi',-^Ti  oibNi^iib  h 


P.   VERGILI  MARONIS 

quare  agite,  o  tectis,  iuvenes,  succedite  nostris. 

me  quoque  per  multos  similis  fortuna  labores 

iactatam  hac  demum  voluit  consistere  terra. 

non  ignara  mali  miseris  succurrere  disco.'  630 

sic  memorat;    simul  Aenean  in  regia  ducit 

tecta,  simul  divum  templis  indicit  honorem. 

nec  minus  interea  sociis  ad  litora  mittit 

viginti  tauros,  magnorum  horrentia  centum 

terga  suum,  pinguis  centum  cum  matribus  agnos,  635 

munera  laetitiamque  dii. 

at  domus  interior  regali  splendida  luxu 

instruitur,  mediisque  parant  convivia  tectis  : 

arte  laboratae  vestes  ostroque  superbo, 

ingens  argentum  mensis,  caelataque  in  auro  640 

fortia  facta  patrum,  series  longissima  rerum 

per  tot  ducta  viros  antiqua  ab  origine  gentis. 

Aeneas  (neque  enim  patrius  consistere  mentem 
passus  amor)  rapidum  ad  navis  praemittit  Achaten, 
Ascanio  ferat  haec  ipsumque  ad  moenia  ducat;  645 

omnis  in  Ascanio  cari  stat  cura  parentis. 
munera  praeterea  Iliacis  erepta  ruinis 
ferre  iubet,  pallam  signis  auroque  rigentem 
et  circumtextum  croceo  velamen  acantho, 
ornatus  Argivae  Helenae,   quos  illa  Mycenis,  650 

Pergama  cum  peteret  inconcessosque  hymenaeos, 
extulerat,  matris  Ledae  mirabile  donum ; 
praeterea  sceptrum,   Ilione  quod  gesserat  olim, 
maxima  natarum  Priami,  colloque  monile 
bacatum,  et  duplicem  gemmis  auroque  coronam.  655 

haec  celerans  iter  ad  navis  tendebat  Achates. 

At  Cytherea  novas  artis,  nova  pectore  versat 

627  653  il/Pi? ;  654  657  FMP/?  629  considere  P7         636  dii 

'  non  duhium  est  quin  dii  scripserit  pro  diei  .  .  .  quod  imperitiores  dei 
legunt'  A.  Gelliusiyi.  14.  8  :  dei  codices,  defendere  conatur Henry :  et  dei 
et  dii  et  die  agnoscit  Serv.  642  antiquae  MP^^fc^ 


AENEIDOS  I 

consilia,  ut  faciem  mutatus  et  ora  Cupido 

pro  dulci  Ascanio  veniat,  donisque  furentem 

incendat  reginam  atque  ossibus  implicet  ignem.  660 

quippe  domum  timet  ambiguam  Tyriosque  bilinguis, 

urit  atrox  luno  et  sub  noctem  cura  recursat. 

ergo  his  aligerum  dictis  adfatur  Amorem  : 

'nate,  meae  vires,  mea  magna  potentia,  solus, 

nate,  patris  summi  qui  tela  Typhoea  temnis,  665 

ad  te  confugio  et  supplex  tua  numina  posco. 

frater  ut  Aeneas  pelago  tuus  omnia  circum 

litora  iactetur  odiis  lunonis  acerbae, 

nota  tibi,  et  nostro  doluisti  saepe  dolore. 

nunc  Phoenissa  tenet  Dido  blandisque  moratur  670 

vocibus,  et  vereor  quo  se  lunonia  vertant 

hospitia :    haud  tanto  cessabit  cardine  rerum. 

quocirca  capere  ante  doHs  et  cingere  flamma 

reginam  meditor,  ne  quo  se  numine  mutet, 

sed  magno  Aeneae  mecum  teneatur  amore.  675 

qua  facere  id  possis  nostram  nunc  accipe  mentem  : 

regius  accitu  cari  genitoris  ad  urbem 

Sidoniam  puer  ire  parat,  mea  maxima  cura, 

dona  ferens  pelago  et  flammis  restantia  Troiae; 

hunc  ego  sopitum  somno  super  alta  Cythera  680 

aut  super  Idalium  sacrata  sede  recondam, 

ne  qua  scire  dolos  mediusve  occurrere  possit. 

tu  faciem  illius  noctem  non  amplius  unam 

falle  dolo  et  notos  pueri  puer  indue  vultus, 

ut,  cum  te  gremio  accipiet  laetissima  Dido  685 

regalis  inter  mensas  laticemque  Lyaeum, 

cum  dabit  amplexus  atque  oscula  dulcia  figet, 

658-680  FMPR ;   681-684  MPR  ;    685-687  GMPR  664  vulgo 

potentia   solus,    interpungunt  668    iactaetur   F^  :    iacteturque 

F^MR-ybcn     Nonius    Serv.  acerbae]    iniquae    F^MP^Ry-b^cn 

670  hunc  F^MRybiT  probat  Deuticke        683,  684  verba  noctem . . .  dolo 
parenthesi  includit  Deuticke 

9» 


P.  VERGILI  MARONIS 

occultum  inspires  ignem  fallasque  veneno.' 

paret  Amor  dictis  carae  genetricis,  et  alas 

exuit  et  gressu  gaudens  incedit  luli.  690 

at  Venus  Ascanio  placidam  per  membra  quietem 

inrigat,  et  fotum  gremio  dea  tollit  in  altos 

Idaliae  lucos,  ubi  mollis  amaracus  illum 

floribus  et  dulci  aspirans  complectitur  umbra. 

lamque  ibat  dicto  parens  et  dona  Cupido  695 

regia  portabat  Tyriis  duce  laetus  Achate. 
cum  venit,  aulaeis  iam  se  regina  superbis 
aurea  composuit  sponda  mediamque  locavit, 
iam  pater  Aeneas  et  iam  Troiana  iuventus 
conveniunt,  stratoque  super  discumbitur  ostro.  700 

dant  manibus  famuli  lymphas  Cereremque  canistris 
expediunt  tonsisque  ferunt  mantelia  vilUs. 
quinquaginta  intus  famulae,  quibus  ordine  longam 
cura  penum  struere  et  flammis  adolere  penatis  ; 
centum  aliae  totidemque  pares  aetate  ministri,  705 

qui  dapibus  mensas  onerent  et  pocula  ponant. 
nec  non  et  Tyrii  per  Hmina  laeta  frequentes 
convenere,  toris  iussi  discumbere  pictis. 
mirantur  dona  Aeneae,  mirantur  lulum,  f 

flagrantisque  dei  vultus  simulataque  verba,  710 

pallamque  et  pictum  croceo  velamen  acantho. 
praecipue  infelix,  pesti  devota  futurae, 
expleri  mentem  nequit  ardescitque  tuendo 
Phoenissa,  et  pariter  puero  donisque  movetur. 
ille  ubi  complexu  Aeneae  colloque  pependit  715 

et  magnum  falsi  implevit  genitoris  amorem, 
reginam  petit.     haec  oculis,  haec  pectore  toto    • 

688-717  GMPR  700,709-716,  701-708  hoc  ordine  exhibet  M 

701  famulae  MPy^         703  longam  Charisitts  agnoscit  A.  Gellitts:  longo 
codices  Serv.  706  onerant . . .  ponunt  GR  708  plenins  post 

convenere  interpungit  Deuticke  (189 1)  qui  Petron.  21  conjfcii,  fortasse 
recte 


AENEIDOS  I 

haeret  et  interdum  gremio  fovet  inscia  Dido 

insidat  quantus  miserae  deus.     at  memor  ille 

matris  Acidaliae  paulatim  abolere  Sychaeum  720 

incipit  et  vivo  temptat  praevertere  amore 

iam  pridem  resides  animos  desuetaque  corda. 

Postquam  prima  quies  epuHs  mensaeque  remotae, 
crateras  magnos  statuunt  et  vina  coronant. 
fit  strepitus  tectis  vocemque  per  ampla  volutant  725 

atria ;    dependent  lychni  laquearibus  aureis    _    .     ^  . 
incensi  et  noctem  flammis  funalia  vincunt. 
hic  regina  gravem  gemmis  auroque  poposcit 
implevitque  mero  pateram,  quam  Belus  et  omnes 
a  Belo  sohti ;    tum  facta  silentia  tectis  :  730 

'  luppiter,  hospitibus  riam  te  dare  iura  loquuntur, 
hunc  laetum  Tyriisque  diem  Troiaque  profectis 
esse  velis,  nostrosque  huius  meminisse  minores. 
adsit  laetitiae  Bacchus  dator  et  bona  luno ; 
et  vos,  o  coetum,  Tyrii,  celebrate  faventes.'  735 

dixit  et  in  mensam  laticum  libavit  honorem 
primaque,  libato,  summo  tenus  attigit  ore; 
tum  Bitiae  dedit  increpitans;    ille  impiger  hausit 
spumantem  pateram  et  pleno  se  proluit  auro ; 
post  alii  proceres.     cithara  crinitus  lopas  740 

personat  aurata,   docuit  quem  maximus  Atlas. 
hic  canit  errantem  lunam  solisque  labores, 
unde  hominum  genus  et  pecudes,  unde  imber  et  ignes, 
Arcturum  pluviasque   Hyadas  geminosque  Triones ; 
quid  tantum  Oceano  properent  se  tingere  soles  745 

hiberni,  vel  quae  tardis  mora  noctibus  obstet 
ingeminant  plausu  Tyrii,  Troesque  sequuntur. 
nec  non  et  vario  noctem  sermone  trahebat 

718-722  GMPR ;  723-748 -MPi?  719  insideat  GRct:  agnoscit 

D.  Serv.  :    insidiat  y^  724  magnos]  laeti  Nonius  e  vii.  147         725 

fit]  id  7^ :  \i  b  deteriores  qutdam  Serv.  Ribbeck         729  qua  Valla       741 
quem]  quae  y^-n'^  commendat  Serv. 


AENEIDOS  I 

infelix  Dido  longumque  bibebat  amorem, 

multa  super  Priamo  rogitans,  super  Hectore  multa;      750 

nunc  quibus  Aurorae  venisset  filius  armis, 

nunc  quales  Diomedis  equi,  nunc  quantus  Achilles. 

*  immo  age  et  a  prima  dic,  hospes,  origine  nobis 

insidias '  inquit  '  Danaum  casusque  tuorum 

erroresque  tuos  ;   nam  te  iam  septima  portat  755 

omnibus  errantem  terris  et  fluctibus  aestas.' 

749-756  MPR  755-756  nam  te  .  .  .  aestas  secludit  Rihbeck 


P.  VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  II 

CoNTicvERE  omnes  intentique  ora  tenebant. 
inde  toro  pater  Aeneas  sic  orsus  ab  alto  : 
'  infandum,  regina,  iubes  renovare  dolorem, 
Troianas  ut  opes  et  lamentabile  regnum 
eruerint  Danai,  quaeque  ipse  miserrima  vidi  5 

et  quorum  pars  magna  fui.     quis  talia  fando 
Myrmidonum  Dolopumve  aut  duri  miles  Vlixi 
temperet  a  lacrimis?     et  iam  nox  umida  caelo 
praecipitat  suadentque  cadentia  sidera  somnos. 
sed  si  tantus  amor  casus  cognoscere  nostros  10 

et  breviter  Troiae  supremum  audire  laborem, 
quamquam  animus  meminisse  horret  luctuque  refugit, 
incipiam. 

Fracti  bello  fatisque  repulsi 
ductores  Danaum  tot  iam  labentibus  annis 
instar  montis  equum  divina  Palladis  arte  15 

aedificant,  sectaque  intexunt  abiete  costas  ; 
votum  pro  reditu  simulant;   ea  fama  vagatur. 
huc  delecta  virum  sortiti  corpora  furtim 
includunt  caeco  lateri  penitusque  cavernas 
ingentis  uterumque  armato  milite  complent.  20 

1-20  MPR  3-6  post  dolorem  puncto,  post  fui  cotnmate 

distinguimt  alii 


P.  VERGILI  MARONIS 

Est  in  conspectu  Tenedos,  notissima  fama 
insula,  dives  opum  Priami  dum  regna  manebant, 
nunc  tantum  sinus  et  statio  male  fida  carinis : 
huc  se  provecti  deserto  in  litore  condunt. 
nos  abiisse  rati  et  vento  petiisse  Mycenas.  25 

ergo  omnis  longo  solvit  se  Teucria  luctu : 
panduntur  portae,  iuvat  ire  et  Dorica  castra 
desertosque  videre  locos  litusque  relictum  : 
hic  Dolopum  manus,  hic  saevus  tendebat  Achilles ; 
classibus  hic  locus,  hic  acie  certare  solebant.  30 

pars  stupet  innuptae  donum  exitiale  Minervae 
et  molem  mirantur  equi ;   primusque  Thymoetes 
duci  intra  muros  hortatur  et  arce  locari, 
sive  dolo  seu  iam  Troiae  sic  fata  ferebant. 
at  Capys,  et  quorum  melior  sententia  menti,  35 

aut  pelago  Danaum  insidias  suspectaque  dona 
praecipitare  iubent  subiectisque  urere  flammis, 
aut  terebrare  cavas  uteri  et  temptare  latebras. 
scinditur  incertum  studia  in  contraria  vulgus. 

Primus  ibi  ante  omnis  magna  comitante  caterva         40 
Laocoon  ardens  summa  decurrit  ab  arce, 
et  procul  '  o  miseri,  quae  tanta  insania,  cives  ? 
creditis  avectos  hostis  ?   aut  ulla  putatis 
dona  carere  dolis  Danaum  ?    sic  notus  VHxes  ? 
aut  hoc  inclusi  Hgno  occultantur  Achivi,  45 

aut  haec  in  nostros  fabricata  est  machina  muros, 
inspectura  domos  venturaque  desuper  urbi, 
aut  aliquis  latet  error  ;    equo  ne  credite,  Teucri. 
quidquid  id  est,  timeo  Danaos  et  dona  ferentis.' 
sic  fatus  validis  ingentem  viribus  hastam  50 

in  latus  inque  feri  curvam  compagibus  alvum 

21-51  MPR  30  acies  'fbcmir  Serv.  37  iubet  P^7  Nonius 

subiectisue   Heyne,   quod  etiam  '  antiqua   exemplaria '    legisse   testatur 
Serv.  38  utero  P^  Pompeius 


AENEIDOS  II 

contorsit.     stetit  illa  tremens,  uteroque  recusso 

insonuere  cavae  gemitumque  dedere  cavernae. 

et,  si  fata  deum,  si  mens  non  laeva  fuisset, 

impulerat  ferro  Argolicas  foedare  latebras,  55 

Troiaque  nunc  staret,  Priamique  arx  alta  maneres. 

Ecce,  manus  iuvenem  interea  post  terga  revinctum 
pastores  magno  ad  regem  clamore  trahebant 
Dardanidae,  qui  se  ignotum  venientibus  ultro, 
hoc  ipsum  ut  strueret  Troiamque  aperiret  Achivis,  60 

obtulerat,  fidens  animi  atque  in  utrumque  paratus, 
seu  versare  dolos  seu  certae  occumbere  morti. 
undique  visendi  studio  Troiana  iuventus 
circumfusa  ruit  certantque  inludere  capto. 
accipe  nunc  Danaum  insidias  et  crimine  ab  uno  65 

disce  omnis. 

namque  ut  conspectu  in  medio  turbatus,  inermis, 
constitit  atque  oculis  Phrygia  agmina  circumspexit : 
'  heu,  quae  me  tellus '  inquit  '  quae  me  aequora  possunt 
accipere?   aut  quid  iam  misero  mihi  denique  restat,        70 
cui  neque  apud  Danaos  usquam  locus,  et  super  ipsi 
Dardanidae  infensi  poenas  cum  sanguine  poscunt?' 
quo  gemitu  conversi  animi  compressus  et  omnis 
impetus.     hortamur  fari  quo  sanguine  cretus, 
quidve  ferat ;    memoret  quae  sit  fiducia  capto.  75 

[ille  haec  deposita  tandem  formidine  fatur :] 

*  Cuncta  equidem  tibi,   rex,  fuerit  quodcumque,  fatebor 
vera,'  inquit;    'neque  me  Argolica  de  gente  negabo; 
hoc  primum  ;    nec,  si  miserum  fortuna  Sinonem 
finxit,  vanum  etiam  mendacemque  improba  finget.  80 

52-72  MPR  ;  73-79  MP;  80  MPV  56  staret  M  Canomcianus, 

agnoscit  Serv.:  stares  PR-^bcn  grantmatici :  maneret  M"^  Mentelianus  1 
Canonicianus         59  qui§  Serv.  62  versare  dolo  b  Nonius  Serv.  ad 

hunc  locum         certe  MP^^b       occurrere  P^  65  crimen  tt  Donatus 

75  quive  fuat,  memores  Ribbeck  76  =  iii.  61.2  om.  M^P-yb  77 

fuerint  quaecunque  P^  (teste  Henry)  y^^c^mtr 


P.  VERGILI  MARONIS 

fando  aliquod  si  forte  tuas  pervenit  ad  auris 

Belidae  nomen  Palamedis  et  incluta  fama 

gloria,  quem  falsa  sub  proditione  Pelasgi 

insontem  infando  indicio,  quia  bella  vetabat, 

demisere  neci,  nunc  cassum  lumine  lugent :  85 

illi  me  comitem  et  consanguinitate  propinquum 

pauper  in  arma  pater  primis  huc  misit  ab  annis. 

dum  stabat  regno  incolumis  regumque  vigebat 

conciliis,  et  nos  aliquod  nomenque  decusque 

gessimus.     invidia  postquam  pellacis  Vlixi  90 

(haud  ignota  loquor)  superis  concessit  ab  oris, 

adflictus  vitam  in  tenebris  luctuque  trahebam 

et  casum  insontis  mecum  indignabar  amici. 

nec  tacui  demens  et  me,  fors  si  qua  tulisset, 

si  patrios  umquam  remeassem  victor  ad  Argos,  95 

promisi  ultorem  et  verbis  odia  aspera  movi. 

hinc  mihi  prima  mali  labes,  hinc  semper  Vlixes 

criminibus  terrere  novis,  hinc  spargere  voces 

in  vulgum  ambiguas  et  quaerere  conscius  arma. 

nec  requievit  enim,  donec  Calchante  ministro —  100 

sed  quid  ego  haec  autem  nequiquam  ingrata  revolvo, 

quidve  moror?   si  omnis  uno  ordine  habetis  Achivos, 

idque  audire  sat  est,  iamdudum  sumite  poenas  : 

hoc  Ithacus  velit  et  magno  mercentur  Atridae.' 

Tum  vero  ardemus  scitari  et  quaerere  causas,  105 

ignari  scelerum  tantorum  artisque  Pelasgae. 
prosequitur  pavitans  et  ficto  pectore  fatur : 

'Saepe  fugam  Danai  Troia  cupiere  reh*cta 
moliri  et  longo  fessi  discedere  bello  ; 
fecissentque  utinam  !    saepe  illos  aspera  ponti  iio 

S1-105MPV;  106-110  il/P  81  aliquid  «'^^''cTr       88  regumque] 

regnumque  P  {teste  Henry)  d^b^ir  89  consiliis  V^hc^tt  90  pellacis 
M^fd^b^^c  testantur  Velius  Longus  Donatus  Serv.  :  fallacis  Py^a^mir 
101-103  interpunxit  Vahlen  :  vulgo  revolvo?  quidve  moror,  si  .  .  .  est  ? 
105  casus  P^  Ribbeck 


AENEIDOS  II 

interclusit  hiems  et  terruit  Auster  euntis. 

praecipue  cum  iam  hic  trabibus  contextus  acernis 

staret  equus  toto  sonuerunt  aethere  nimbi. 

suspensi  Eurypylum  scitatum  oracula  Phoebi 

mittimus,  isque  adytis  haec  tristia  dicta  reportat :  115 

"sanguine  placastis  ventos  et  virgine  caesa, 

cum  primum  IHacas,   Danai,  venistis  ad  oras  : 

sanguine  quaerendi  reditus  animaque  Htandum 

Argolica."   vulgi  quae  vox  ut  venit  ad  auris, 

obstipuere  animi  geHdusque  per  ima  cucurrit  120 

ossa  tremor,  cui  fata  parent,  quem  poscat  ApoHo. 

hic  Ithacus  vatem  magno  Calchanta  tumultu 

protrahit  in  medios  ;   quae  sint  ea  numina  divum 

flagitat.     et  mihi  iam  multi  crudele  canebant 

artificis  scelus,  et  taciti  ventura  videbant.  125 

bis  quinos  silet  ille  dies  tectusque  recusat 

prodere  voce  sua  quemquam  aut  opponere  morti. 

vix  tandem,  magnis  Ithaci  clamoribus  actus, 

composito  rumpit  vocem  et  me  destinat  arae. 

adsensere  omnes  et,  quae  sibi  quisque  timebat,  130 

unius  in  miseri  exitium  conversa  tulere. 

iamque  dies  infanda  aderat ;    mihi  sacra  parari 

et  salsae  fruges  et  circum  tempora  vittae. 

eripui,  fateor,  leto  me  et  vincula  rupi, 

Hmosoque  lacu  per  noctem  obscurus  in  ulva  135 

deHtui  dum  vela  darent,  si  forte  dedissent. 

nec  mihi  iam  patriam  antiquam  spes  uUa  videndi, 

nec  dulcis  natos  exoptatumque  parentem, 

quos  ilH  fors  et  poenas  ob  nostra  reposcent 

111-139MP         114  5c\isii\xm  M^^y^aWar  Nonius  Chansius,  agnoscit 
Serv.  :  scitantum  aut  -em  M^  :  scitantem  Py^b^  Serv.  121  cui] 

quid  Peerlkamp  paret  Batavus  ignotus.,  Madvig  125  taciti] 

pavidi  Schrader  129  rupit  M  130  timebant  7^«^^  agnoscit 

D.  Serv.  136  darent  si  forte  coniunxit  Heyne  138  dulcis] 

duplicis  P^  Ribbeck,  agnoscit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

effugia,  et  culpam  hanc  miserorum  morte  piabunt.        140 

quod  te  per  superos  et  conscia  numina  veri, 

per  si  qua  est  quae  restet  adhuc  mortalibus  usquam 

intemerata  fides,  oro,  miserere  laborum 

tantorum,  miserere  animi  non  digna  ferentis.' 

Hic  lacrimis  vitam  damus  et  miserescimus  ultro.        145 
ipse  viro  primus  manicas  atque  arta  levari 
vincla  iubet  Priamus  dictisque  ita  fatur  amicis : 
'quisquis  es  (amissos  hinc  iam  obliviscere  Graios) 
noster  eris ;  mihique  haec  ^dissere  vera  roganti : 
quo  molem  hanc  immanis  equi  statuere?  quis  auctor?    150 
quidve  petunt  ?  quae  religio  ?  aut  quae  machina  belli  ? ' 
dixerat.     ille  dolis  instructus  et  arte  Pelasga 
sustulit  exutas  vinclis  ad  sidera  palmas : 
*  vos  aeterni  ignes,  et  non  violabile  vestrum 
testor  numen,'  ait,   'vos  arae  ensesque  nefandi,  155 

quos  fugi,  vittaeque  deum,  quas  hostia  gessi : 
fas  mihi  Graiorum  sacrata  resolvere  iura, 
fas  odisse  viros  atque  omnia  ferre  sub  auras, 
si  qua  tegunt ;    teneor  patriae  nec  legibus  ullis. 
tu  modo  promissis  maneas  servataque  serves  160 

Troia  fidem,  si  vera  feram,   si  magna  rependam. 
omnis  spes  Danaum  et  coepti  fiducia  belli 
Palladis  auxiliis  semper  stetit.     impius  ex  quo 
Tydides  sed  enim  scelerumque  inventor  Vlixes 
fatale  adgressi  sacrato  avellere  templo  165 

Palladium  caesis  summae  custodibus  arcis 
corripuere  sacram  effigiem  manibusque  cruentis 
virgineas  ausi  divae  contingere  vittas  : 
ex  illo  fluere  ac  retro  sublapsa  referri 
spes  Danaum,   fractae  vires,  aversa  deae  mens.  170 

140-157  MP;   158-169  71/PF;  i^oFMPV  142  r estat  M^bit 

umquam    M  154  vestrum]  Vestae  Markland  170  spes] 

res  Kvicala 


AENEIDOS  II 

nec  dubiis  ea  signa  dedit  Tritonia  monstris. 

vix  positum  castris  simulacrum  :    arsere  coruscae 

luminibus  flammae  arrectis,  salsusque  per  artus 

sudor  iit,  terque  ipsa  solo  (mirabile  dictu) 

emicuit  parmamque  ferens  hastamque  trementem.  1^5 

extemplo  temptanda  fuga  canit  aequora  Calchas,        .j-iijs? 

nec  posse  Argolicis  exscindi  Pergama  telis 

omina  ni  repetant  Argis  numenque  reducant 

quod  pelago  et  curvis  secum  avexere  carinis. 

et  nunc  quod  patrias  vento  petiere  Mycenas,  180 

arma  deosque  parant  comites  pelagoque  remenso 

improvisi  aderunt.     ita  digerit  omina  Calchas. 

hanc  pro  Palladio  moniti,  pro  numine  laeso 

effigiem  statuere,  nefas  quae  triste  piaret. 

hanc  tamen  immensam  Calchas  attollere  molem  185 

roboribus  textis  caeloque  educere  iussit, 

ne  recipi  portis  aut  duci  in  moenia  posset, 

neu  populum  antiqua  sub  reHgione  tueri. 

nam  si  vestra  manus  violasset  dona  Minervae, 

tum  magnum  exitium  (quod  di  prius  omen  in  ipsum   190 

convertant !)     Priami  imperio  Phrygibusque  futurum; 

sin  manibus  vestris  vestram  ascendisset  in  urbem, 

ultro  Asiam  magno  Pelopea  ad  moenia  bello 

venturam  et  nostros  ea  fata  manere  nepotes.' 

Tahbus  insidiis  periurique  arte  Sinonis  195 

credita  res,  captique  doHs  lacrimisque  coactis 
quos  neque  Tydides  nec  Larisaeus  AchiUes, 
non  anni  domuere  decem,   non  miHe  carinae. 

Hic  aHud  maius  miseris  multoque  tremendum 
obicitur  magis  atque  improvida  pectora  turbat.  200 

Laocoon,  ductus  Neptuno  sorte  sacerdos, 

1^1-183  FMPV;  184-198  FMP;   199-201  MP  173  ^ Probo 

sane   displicet    salsus    sudor'   D.   Serv.     caldusque   Kvicala,    alii  alia 
frustra  temptaverunt  178  omnia  7^«%^  187  possit  FMa^b^cir 

196  coacti  7^  Nonius  201  Neptuni  Py^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

sollemnis  taurum  ingentem  mactabat  ad  aras. 

ecce  autem  gemini  a  Tenedo  tranquilla  per  alta 

(horresco  referens)  immensis  orbibus  angues 

incumbunt  pelago  pariterque  ad  litora  tendunt;  205 

pectora  quorum  inter  fluctus  arrecta  iubaeque 

sanguineae  superant  undas ;   pars  cetera  pontum 

pone  legit  sinuatque  immensa  volumine  terga. 

fit  sonitus  spumante  salo ;   iamque  arva  tenebant 

ardentisque  oculos  suffecti  sanguine  et  igni  210 

sibila  lambebant  linguis  vibrantibus  ora. 

diffugimus  visu  exsangues.     illi  agmine  certo 

Laocoonta  petunt;   et  primum  parva  duorum 

corpora  natorum  serpens  amplexus  uterque 

implicat  et  miseros  morsu  depascitur  artus;  215 

post  ipsum  auxilio  subeuntem  ac  tela  ferentem 

corripiunt  spirisque  ligant  ingentibus ;   et  iam 

bis  medium  amplexi,  bis  coUo  squamea  circum 

terga  dati  superant  capite  et  cervicibus  altis. 

ille  simul  manibus  tendit  divellere  nodos  220 

perfusus  sanie  vittas  atroque  veneno, 

clamores  simul  horrendos  ad  sidera  tollit : 

qualis  mugitus,  fugit  cum  saucius  aram 

taurus  et  incertam  excussit  cervice  securim. 

at  gemini  lapsu  delubra  ad  summa  dracones  225 

effugiunt  saevaeque  petunt  Tritonidis  arcem, 

sub  pedibusque  deae  clipeique  sub  orbe  teguntur. 

tum  vero  tremefacta  novus  per  pectora  cunctis 

insinuat  pavor,  et  scelus  expendisse  merentem 

Laocoonta  ferunt,  sacrum  qui  cuspide  robur  230 

laeserit  et  tergo  sceleratam  intorserit  hastam. 

ducendum  ad  sedes  simulacrum  orandaque  divae 

numina  conclamant. 

202-233 -MP  226  diflfugiunt  M^  probat  Deuticke 


AENEIDOS  II 

dividimus  muros  et  moenia  pandimus  urbis. 

accingunt  omnes  operi  pedibusque  rotarum  235 

subiciunt  lapsus,  et  stuppea  vincula  collo 

intendunt :    scandit  fatalis  machina  muros 

feta  armis.     pueri  circum  innuptaeque  puellae 

sacra  canunt  funemque  manu  contingere  gaudent : 

illa  subit  mediaeque  minans  inlabitur  urbi.  240 

o  patria,  o  divum  domus  Ilium  et  incluta  bello 

moenia  Dardanidum  !   quater  ipso  in  limine  portae 

substitit  atque  utero  sonitum  quater  arma  dedere ; 

instamus  tamen  immemores  caecique  furore 

et  monstrum  infelix  sacrata  sistimus  arce.  245 

tunc  etiam  fatis  aperit  Cassandra  futuris 

ora  dei  iussu  non  umquam  credita  Teucris. 

nos  delubra  deum  miseri,  quibus  ultimus  esset 

ille  dies,  festa  velamus  fronde  per  urbem. 

Vertitur  interea  caelum  et  ruit  Oceano  nox  250 

involvens  umbra  magna  terramque  polumque 
Myrmidonumque  dolos  ;   fusi  per  moenia  Teucri 
conticuere;   sopor  fessos  complectitur  artus. 
et  iam  Argiva  phalanx  instructis  navibus  ibat 
a  Tenedo  tacitae  per  amica  silentia  lunae  255 

litora  nota  petens,  flammas  cum  regia  puppis 
extulerat,  fatisque  deum  defensus  iniquis 
inclusos  utero  Danaos  et  pinea  furtim 
laxat  claustra  Sinon.     illos  patefactus  ad  auras 
reddit  equus,  laetique  cavo  se  robore  promunt  260 

Thessandrus  Sthenelusque  duces  et  dirus  Vlixes, 
demissum  lapsi  per  funem,  Acamasque  Thoasque 
Pelidesque  Neoptolemus  primusque  Machaon 
et  Menelaus  et  ipse  doli  fabricator  Epeos. 

234-253  MP ;    254-264  FMP  235  accingunt   se   Mdhly 

251  umbram  7^  magnam  Py^  260  produnt    tt  probat  Kvicala 

261   dirus]    divus   F^  Charisius :  dius  Macrobius 


P.  VERGILI  MARONIS 

invadunt  urbem  somno  vinoque  sepultam ;  265 

caeduntur  vigiles,  portisque  patentibus  omnis 
accipiunt  socios  atque  agmina  conscia  iungunt. 

Tempus  erat  quo  prima  quies  mortalibus  aegris 
incipit  et  dono  divum  gratissima  serpit. 
in  somnis,  ecce,  ante  oculos  maestissimus  Hector         270 
visus  adesse  mihi  largosque  eifundere  fletus, 
raptatus  bigis  ut  quondam,  aterque  cruento 
pulvere  perque  pedes  traiectus  lora  tumentis. 
ei  mihi,  qualis  erat,  quantum  mutatus  ab  illo 
Hectore  qui  redit  exuvias  indutus  Achilli,  27«; 

vel  Danaum  Phrygios  iaculatus  puppibus  ignis ; 
squalentem  barbam  et  concretos  sanguine  crinis 
vulneraque  illa  gerens,  quae  circum  plurima  muros 
accepit  patrios.     ultro  flens  ipse  videbar 
compellare  virum  et  maestas  expromere  voces :  280 

*  o  lux  Dardaniae,  spes  o  fidissima  Teucrum, 
quae  tantae  tenuere  morae  ?     quibus  Hector  ab  oris 
exspectate  venis?     ut  te  post  multa  tuorum 
funera,  post  varios  hominumque  urbisque  labores 
defessi  aspicimus  !     quae  causa  indigna  serenos  285 

foedavit  vultus  ?     aut  cur  haec  vulnera  cerno  ?  ' 
ille  nihil,  nec  me  quaerentem  vana  moratur, 
sed  graviter  gemitus  imo  de  pectore  ducens, 
'heu  fuge,  nate  dea,   teque  his'  ait  'eripe  flammis. 
hostis  habet  muros  ;    ruit  alto  a  culmine  Troia.  290 

sat  patriae  Priamoque  datum  :    si  Pergama  dextra 
defendi  possent,   etiam  hac  defensa  fuissent. 
sacra  suosque  tibi  commendat  Troia  penatis ; 
hos  cape  fatorum  comites,   his  moenia  quaere 
magna,  pererrato  statues  quae  denique  ponto.'  295 

sic  ait  et  manibus  vittas  Vestamque  potentem 

265  287  FMP;  288  296  FMPV  290  alta  D'Orville  Wagner 

alii  294,  295  vulgo  post  quaere  disiinguitur 


AENEIDOS  II 

aeternumque  adytis  effert  penetralibus  ignem. 

Diverso  interea  miscentur  moenia  luctu, 
et  magis  atque  magis,  quamquam  secreta  parentis 
Anchisae  domus  arboribusque  obtecta  recessit,  300 

clarescunt  sonitus  armorumque  ingruit  horror. 
excutior  somno  et  summi  fastigia  tecti 
ascensu  supero  atque  arrectis  auribus  asto  : 
in  segetem  veluti  cum  flamma  furentibus  Austris 
incidit,  aut  rapidus  montano  flumine  torrens  305 

sternit  agros,  sternit  sata  laeta  boumque  labores 
praecipitisque  trahit  silvas  :    stupet  inscius  alto 
accipiens  sonitum  saxi  de  vertice  pastor. 
tum  vero  manifesta  fides,  Danaumque  patescunt 
insidiae.     iam  Deiphobi  dedit  ampla  ruinam  310 

Volcano  superante  domus,  iam  proximus  ardet 
Vcalegon  ;   Sigea  igni  freta  lata  relucent. 
exoritur  clamorque  virum  clangorque  tubarum. 
arma  amens  capio ;    nec  sat  rationis  in  armis, 
sed  glomerare  manum  bello  et  concurrere  in  arcem      315 
cum  sociis  ardent  animi;    furor  iraque  mentem 
praecipitat,  pulchrumque  mori  succurrit  in  armis. 

Ecce  autem  telis  Panthus  elapsus  Achivum, 
Panthus  Othryades,  arcis  Phoebique  sacerdos, 
sacra  manu  victosque  deos  parvumque  nepotem  320 

ipse  trahit  cursuque  amens  ad  limina  tendit. 
'  quo  res  summa  loco,  Panthu  ?   quam  prendimus  arcem  ? ' 
vix  ea  fatus  eram  gemitu  cum  talia  reddit : 
'venit  summa  dies  et  ineluctabile  tempus 
Dardaniae.     fuimus  Troes,  fuit  Ilium  et  ingens  325 

gloria  Teucrorum;   ferus  omnia  luppiter  Argos 

297-309  FMPV;  310-313  MPV;  314-326  MP  299  et]  at 

M^  306  boum]  hominum  v  307  stupet]  sedet  Quintilianus 

311  Volcanesuperante  P :  unde  ecsuperante   Ribbeck  317  prae- 

cipitat  P7I :  praecipitant  Mabc  Serv.  edd.  plerique  321    ^  legituf 

et  cursum'  Sa-v.  322  quam]  qua  Burmann  -     -.  -   , 

VERG.  10 


P.  VERGILI  MARONIS 

transtulit ;    incensa  Danai  dominantur  in  urbe. 

arduus  armatos  mediis  in  moenibus  astans 

fundit  equus  victorque  Sinon  incendia  miscet 

insultans.     portis  alii  bipatentibus  adsunt,  330 

milia  quot  magnis  umquam  venere  Mycenis ; 

obsedere  alii  telis  angusta  viarum 

oppositis  ;    stat  ferri  acies  mucrone  corusco 

stricta,  parata  neci ;   vix  primi  proelia  temptant 

portarum  vigiles  et  caeco  Marte  resistunt'  335 

talibus  Othryadae  dictis  et  numine  divum 

in  flammas  et  in  arma  feror,  quo  tristis  Erinys 

quo  fremitus  vocat  et  sublatus  ad  aethera  clamor. 

addunt  se  socios  Rhipeus  et  maximus  armis 

Epytus,  oblati  per  lunam,  Hypanisque  Dymasque  340 

et  lateri  adglomerant  nostro,  iuvenisque  Coroebus 

Mygdonides — illis  ad  Troiam  forte  diebus 

venerat  insano  Cassandrae  incensus  amore 

et  gener  auxilium  Priamo  Phrygibusque  ferebat, 

infelix  qui  non  sponsae  praecepta  furentis  345 

audierit ! 

quos  ubi  confertos  audere  in  proeHa  vidi, 

incipio  super  his :    '  iuvenes,  fortissima  frustra 

pectora,  si  vobis  audendi  extrema  cupido 

certa  sequi,  quae  sit  rebus  fortuna  videtis;  350 

excessere  omnes  adytis  arisque  relictis 

di  quibus  imperium  hoc  steterat ;    succurritis  urbi 

incensae  :    moriamur  et  in  media  arma  ruamus. 

una  salus  victis  nullam  sperare  salutem.' 

sic  animis  iuvenum  furor  additus.     inde,  lupi  ceu         355 

raptores  atra  in  nebula,  quos  improba  ventris 

327-356  MP  332  alii]  illi  Kloucek  333  oppositi  ^V^c^ 

non  legi  potest  P  347  ardere  Gronovius  349,  350  audendi 

My^a^rir^  agnoscunt  Serv.  Donatus :  auden  P :  audentem  'fa^hir^ 
praefert  Serv.  :  audendi . . .  certa  sedet  Baehrens  Deuticke  :  audendi . . . 
certast  qui  5a66a^m     .nu-u^  ;ii/p  ^miiijp^sae       '      • 


AENEIDOS  II 

exegit  caecos  rabies  catulique  relicti 

faucibus  exspectant  siccis,  per  tela,  per  hostis 

vadimus  haud  dubiam  in  mortem  mediaeque  tenemus 

urbis  iter;   nox  atra  cava  circumvolat  umbra.  360 

quis  cladem  illius  noctis,  quis  funera  fando 

expHcet  aut  possit  lacrimis  aequare  labores? 

urbs  antiqua  ruit  multos  dominata  per  annos ; 

plurima  perque  vias  sternuntur  inertia  passim 

corpora  perque  domos  et  religiosa  deorum  365 

limina.     nec  soli  poenas  dant  sanguine  Teucri; 

quondam  etiam  victis  redit  in  praecordia  virtus 

victoresque  cadunt  Danai.     crudelis  ubique 

luctus,  ubique  pavor  et  plurima  mortis  imago. 

Primus  se  Danaum  magna  comitante  caterva  370 

Androgeos  offert  nobis,  socia  agmina  credens 
inscius,  atque  ultro  verbis  compellat  amicis : 
*  festinate,  viri  !     nam  quae  tam  sera  moratur 
segnities  ?     alii  rapiunt  incensa  feruntque 
Pergama  :   vos  celsis  nunc  primum  a  navibus  itis  ? '      375 
dixit,  et  extemplo  (neque  enim  responsa  dabantur 
fida  satis)  sensit  medios  delapsus  in  hostis. 
obstipuit  retroque  pedem  cum  voce  repressit. 
improvisum  aspris  veluti  qui  sentibus  anguem 
pressit  humi  nitens  trepidusque  repente  refugit  380 

attoUentem  iras  et  caerula  colla  tumentem, 
haud  secus  Androgeos  visu  tremefactus  abibat. 
inruimus  densis  et  circumfundimur  armis, 
ignarosque  loci  passim  et  formidine  captos 
sternimus.     aspirat  primo  Fortuna  labori.  385 

atque  hic  successu  exsultans  animisque  Coroebus 
'o  socii,  qua  prima'  inquit  'fortuna  salutis 

357-387    MP  360  nox  .  .   .  umbra    uncis    secludit   Ribbeck 

381  ira  se  Mdhly         383  circumfundimur  MYab^c^ :  circumfundimus 
a'6 V  :  circumfudimus  PY  387  quae  MyW  agnoscit  Serv. 

10* 


P.  VERGILI  MARONIS 

monstrat  iter,  quaque  ostendit  se  dextra,  sequamur  : 

mutemus  clipeos  Danaumque  insignia  nobis 

aptemus.     dolus  an  virtus,  quis  in  hoste  requirat  ?        390 

arma  dabunt  ipsi.'     sic  fatus  deinde  comantem 

Androgeo  galeam  clipeique  insigne  decorum 

induitur  laterique  Argivum  accommodat  ensem. 

hoc  Rhipeus,  hoc  ipse  Dymas  omnisque  iuventus  ;  :, 

laeta  facit :    spoUis  se  quisque  recentibus  armat.  395 

vadimus  immixti  Danais  haud  numine  nostro 

multaque  per  caecam  congressi  proelia  noctem 

conserimus,  multos  Danaum  demittimus  Orco. 

diifugiunt  alii  ad  navis  et  Utora  cursu 

fida  petunt;   pars  ingentem  formidine  turpi  400 

scandunt  rursus  equum  et  nota  conduntur  in  alvo. 

Heu  nihil  invitis  fas  quemquam  fidere  divis  ! 
ecce  trahebatur  passis  Priameia  virgo 
crinibus  a  templo  Cassandra  adytisque  Minervae 
ad  caelum  tendens  ardentia  lumina  frustra,  405 

lumina,  nam  teneras  arcebant  vincula  palmas. 
non  tuHt  hanc  speciem  furiata  mente  Coroebus 
et  sese  medium  iniecit  periturus  in  agmen. 
consequimur  cuncti  et  densis  incurrimus  armis. 
hic  primum  ex  alto  delubri  culmine  teHs  410 

nostrorum  obruimur  oriturque  miserrima  caedes 
armorum  facie  et  Graiarum  errore  iubarum. 
tum  Danai  gemitu  atque  ereptae  virginis  ira 
undique  collecti  invadunt,  acerrimus  Aiax 
et  gemini  Atridae  Dolopumque  exercitus  omnis;  415 

adversi  rupto  ceu  quondam  turbine  venti 
confligunt,  Zephyrusque  Notusque  et  laetus  Eois 
Eurus  equis ;    stridunt  silvae  saevitque  tridenti 

388-418   MP                392  Androgei  codd.  Serv.  :  sed   vi.   20  gene- 

tivum  Graecum  tesiantur  Serv.  Priscianus  Charisius  396  immixtis 

M^         nomine  7^«!^ :  momine  proponit  Deuticke  398  dimittimus 
MP-i^bH^n 


AENEIDOS  II 

spumeus  atque  imo  Nereus  ciet  aequora  fundo. 

illi  etiam,  si  quos  obscura  nocte  per  umbram  420 

fudimus  insidiis  totaque  agitavimus  urbe, 

apparent;   primi  clipeos  mentitaque  tela 

agnoscunt  atque  ora  sono  discordia  signant. 

ilicet  obruimur  numero ;    primusque  Coroebus 

Penelei  dextra  divae  armipotentis  ad  aram  425 

procumbit;    cadit  et  Rhipeus,  iustissimus  unus 

qui  fuit  in  Teucris  et  servantissimus  aequi 

(dis  aliter  visum) ;   pereunt  Hypanisque  Dymasque 

confixi  a  sociis ;   nec  te  tua  plurima,  Panthu, 

labentem  pietas  nec  Apollinis  infula  texit.  430 

Iliaci  cineres  et  flamma  extrema  meorum, 

testor,  in  occasu  vestro  nec  tela  nec  ullas 

vitavisse  vices,  Danaum  et,  si  fata  fuissent 

ut  caderem,  meruisse  manu.     divellimur  inde, 

Iphitus  et  Pelias  mecum  (quorum  Iphitus  aevo  435 

iam  gravior,  Pelias  et  vulnere  tardus  VHxi), 

protinus  ad  sedes  Priami  clamore  vocati. 

hic  vero  ingentem  pugnam,  ceu  cetera  nusquam 

bella  forent,  nuUi  tota  morerentur  in  urbe, 

sic  Martem  indomitum  Danaosque  ad  tecta  ruentis       440 

cernimus  obsessumque  acta  testudine  limen. 

haerent  parietibus  scalae  postisque  sub  ipsos 

nituntur  gradibus  clipeosque  ad  tela  sinistris 

protecti  obiciunt,  prensant  fastigia  dextris. 

Dardanidae  contra  turris  ac  tota  domorum  ^45 

culmina  convellunt;   his  se,  quando  ultima  cernunt, 

extrema  iam  in  morte  parant  defendere  telis  ; 

419-436  MP  ;  437-447  FMP  422  primi  sed  littera  inter  i  et 

m  erasa  P :  unde  Priami  Ribbeck         433  vulgo  vices  Danaum  interpun- 
gunt :   Danaum  fata  coniungit  Nettleship  434  etiam  manum  invenit 

Donatus  443  ac  tela  F^MP^a^  agnoscit  D.  Serv.  :    ad  tecta  F^ 

445  tota  P^7^  agnoscit  D.  Serv.  :    tuta  a  :    tecta  F^My^^bcn  Priscianus 
Serv.  :  tcta  P^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

auratasque  trabes,  veterum  decora  alta  parentum, 

devolvunt;   alii  strictis  mucronibus  imas 

obsedere  fores,  has  servant  agmine  denso.  450 

instaurati  animi  regis  succurrere  tectis 

auxilioque  levare  viros  vimque  addere  victis. 

Limen  erat  caecaeque  fores  et  pervius  usus 
tectorum  inter  se  Priami,  postesque  relicti 
a  tergo,  infelix  qua  se,  dum  regna  manebant,  455 

saepius  Andromache  ferre  incomitata  solebat 
ad  soceros  et  avo  puerum  Astyanacta  trahebat. 
evado  ad  summi  fastigia  culminis,  unde 
tela  manu  miseri  iactabant  inrita  Teucri. 
turrim  in  praecipiti  stantem  summisque  sub  astra  460 

eductam  tectis,  unde  omnis  Troia  videri 
et  Danaum  solitae  naves  et  Achaica  castra, 
adgressi  ferro  circum,  qua  summa  labantis 
iuncturas  tabulata  dabant,  convellimus  altis 
sedibus  impulimusque ;    ea  lapsa  repente  ruinam  465 

cum  sonitu  trahit  et  Danaum  super  agmina  late 
incidit.     ast  alii  subeunt,  nec  saxa  nec  ullum 
telorum  interea  cessat  genus. 

Vestibulum  ante  ipsum  primoque  in  limine  Pyrrhus 
exsultat  teHs  et  luce  coruscus  aena;  470 

qualis  ubi  in  lucem  coluber  mala  gramina  pastus, 
frigida  sub  terra  tumidum  quem  bruma  tegebat, 
nunc,  positis  novus  exuviis  nitidusque  iuventa, 
lubrica  convolvit  sublato  pectore  terga 
arduus  ad  solem,  et  linguis  micat  ore  trisulcis.  475 

una  ingens  Periphas  et  equorum  agitator  Achillis, 
armiger  Automedon,  una  omnis  Scyria  pubes 

448-468  FMP;   469  il/P;   470-477  MPV  448  alta  FW7V6nr 

Priscianus  :    illa  F^Py^  (?)  a^  Ribbeck  450  as  servant  P^ :  asser- 

vant  y^  agnosdt  Serv.      455  dum]  '  a/iV cum  legunV  Serv.       462  Achaia 
Fc^  465  ea  lapsa]  elapsa  P^ya  Ribbeck  repente]  ruente  P^ 

ruina  M^         474  convolvens  V^ :  convolvent  V^  ut  videtur 


AENEIDOS  II 

succedunt  tecto  et  flammas  ad  culmina  iactant. 

ipse  inter  primos  correpta  dura  bipenni 

limina  perrumpit  postisque  a  cardine  vellit  480 

aeratos;   iamque  excisa  trabe  firma  cavavit 

robora  et  ingentem  lato  dedit  ore  fenestram. 

apparet  domus  intus  et  atria  longa  patescunt ; 

apparent  Priami  et  veterum  penetralia  regum, 

armatosque  vident  stantis  in  limine  primo.  485 

at  domus  interior  gemitu  miseroque  tumultu 

miscetur,  penitusque  cavae  plangoribus  aedes 

femineis  ululant;   ferit  aurea  sidera  clamor. 

tum  pavidae  tectis  matres  ingentibus  errant 

amplexaeque  tenent  postis  atque  oscula  figunt.  490 

instat  vi  patria  Pyrrhus ;   nec  claustra  nec  ipsi 

custodes  sufferre  valent ;    labat  ariete  crebro 

ianua,  et  emoti  procumbunt  cardine  postes. 

fit  via  vi ;   rumpunt  aditus  primosque  trucidant 

immissi  Danai  et  late  loca  milite  complent.  495 

non  sic,  aggeribus  ruptis  cum  spumeus  amnis 

exiit  oppositasque  evicit  gurgite  moles, 

fertur  in  arva  furens  cumulo  camposque  per  omnis 

cum  stabulis  armenta  trahit.     vidi  ipse  furentem 

caede  Neoptolemum  geminosque  in  Hmine  Atridas,       500 

vidi  Hecubam  centumque  nurus  Priamumque  per  aras 

sanguine  foedantem  quos  ipse  sacraverat  ignis. 

quinquaginta  ilH  thalami,  spes  ampla  nepotum, 

barbarico  postes  auro  spoHisque  superbi 

procubuere ;   tenent  Danai  qua  deficit  ignis.  505 

Forsitan  et  Priami  fuerint  quae  fata  requiras. 
urbis  uti  captae  casum  convulsaque  vidit 
Hmina  tectorum  et  medium  in  penetraHbus  hostem, 

478-496   MPV;    497-508    MP  497    exit    c  Lachmann 

498  furens]  ruens  Dawes  503  spesam  .  .  .  P:   spes  ampla  7  in 

textu,  probat  Ribbeck :  spes  tanta  My  in  margine  abcn  Serv.  508 

mediis  P^^V  agnoscit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

arma  diu  senior  desueta  trementibus  aevo 

circumdat  nequiquam  umeris  et  inutile  ferrum  510 

cingitur,  ac  densos  fertur  moriturus  in  hostis. 

aedibus  in  mediis  nudoque  sub  aetheris  axe 

ingens  ara  fuit  iuxtaque  veterrima  laurus 

incumbens  arae  atque  umbra  complexa  penatis. 

hic  Hecuba  et  natae  nequiquam  altaria  circum,  515 

praecipites  atra  ceu  tempestate  columbae, 

condensae  et  divum  amplexae  simulacra  sedebant. 

ipsum  autem  sumptis  Priamum  iuvenalibus  armis 

ut  vidit,   '  quae  mens  tam  dira,  miserrime  coniunx, 

impuUt  his  cingi  telis?     aut  quo  ruis?'   inquit.  520 

'non  taH  auxilio  nec  defensoribus  istis 

tempus  eget ;    non,  si  ipse  meus  nunc  adforet  Hector. 

huc  tandem  concede ;   haec  ara  tuebitur  omnis, 

aut  moriere  simul.'     sic  ore  effata  recepit 

ad  sese  et  sacra  longaevum  in  sede  locavit.  525 

Ecce  autem  elapsus  Pyrrhi  de  caede  PoHtes, 
unus  natorum  Priami,  per  tela,  per  hostis 
porticibus  longis  fugit  et  vacua  atria  lustrat 
saucius.     illum  ardens  infesto  vulnere  Pyrrhus 
insequitur,  iam  iamque  manu  tenet  et  premit  hasta.     530 
ut  tandem  ante  oculos  evasit  et  ora  parentum, 
concidit  ac  multo  vitam  cum  sanguine  fudit. 
hic  Priamus,  quamquam  in  media  iam  morte  tenetur, 
non  tamen  abstinuit  nec  voci  iraeque  pepercit : 
'at  tibi  pro  scelere,'  exclamat,   'pro  taHbus  ausis  535 

di,  si  qua  est  caelo  pietas  quae  taHa  curet, 
persolvant  grates  dignas  et  praemia  reddant 
debita,  qui  nati  coram  me  cernere  letum 
fecisti  et  patrios  foedasti  funere  vultus. 
at  non  iUe,  satum  quo  te  mentiris,  AchiUes  540 

taUs  in  hoste  fuit  Priamo ;    sed  iura  fidemque 

509-541  MP        517  sedebant]  tenebant  M^        532  fundit  Bentky 


AENEIDOS  II 

supplicis  enibuit  corpusque  exsangue  sepulcro 

reddidit  Hectoreum  meque  in  mea  regna  remisit.' 

sic  fatus  senior  telumque  imbelle  sine  ictu 

coniecit,  rauco  quod  protinus  aere  repulsum,  545 

et  summo  clipei  nequiquam  umbone  pependit. 

cui  Pyrrhus  :    *  referes  ergo  haec  et  nuntius  ibis 

Pelidae  genitori.     illi  mea  tristia  facta 

degeneremque  Neoptolemum  narrare  memento. 

nunc  morere.'     hoc  dicens  altaria  ad  ipsa  trementem   550 

traxit  et  in  multo  lapsantem  sanguine  nati, 

implicuitque  comam  laeva,  dextraque  coruscum 

extulit  ac  lateri  capulo  tenus  abdidit  ensem. 

haec  finis  Priami  fatorum,  hic  exitus  illum 

sorte  tulit  Troiam  incensam  et  prolapsa  videntem         555 

Pergama,  tot  quondam  popuHs  terrisque  superbum 

regnatorem  Asiae.     iacet  ingens  Htore  truncus, 

avulsumque  umeris  caput  et  sine  nomine  corpus. 

At  me  tum  primum  saevus  circumstetit  horror. 
obstipui;    subiit  cari  genitoris  imago,  560 

ut  regem  aequaevum  crudeli  vulnere  vidi 
vitam  exhalantem;    subiit  deserta  Creusa 
et  direpta  domus  et  parvi  casus  luli. 
respicio  et  quae  sit  me  circum  copia  lustro. 
deseruere  omnes  defessi,  et  corpora  saltu  565 

ad  terram  misere  aut  ignibus  aegra  dedere. 

lamque  adeo  super  unus  eram,  cum  Hmina  Vestae 
servantem  et  tacitam  secreta  in  sede  latentem 
Tyndarida  aspicio ;    dant  clara  incendia  lucem 

542-566  MP  546  et]  ex  Wakefield  Deuticke  :  ec  Ribbcck 

552  coma  P-f^  laevam  P  554  post  Priami  interpungunt 

Haeckermann    alii  559   circuminstetit  P^  567-588  versu$ 

valde  Vergilianos,  ab  optimis  codicibus  {MPyabcmn)  omissos,  iniuria 
obleverunt  Tucca  et  Varius.  habent  deteriores  pauci.  praeter  Servium 
{in  Vita  Vergilii)  silent  grammatici.  curas  secundas  primis  non  con- 
ciliavit  poeta :  vide  Deuticke  Jahresberichte  des  philologischen  Vereins 
su  Berlin  xv.  p.  331  569  claram  conicit  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

erranti  passimque  oculos  per  cuncta  ferenti.  570 

illa  sibi  infestos  eversa  ob  Pergama  Teucros 

et  poenas  Danaum  et  deserti  coniugis  iras 

praemetuens,  Troiae  et  patriae  communis  Erinys, 

abdiderat  sese  atque  aris  invisa  sedebat. 

exarsere  ignes  animo;    subit  ira  cadentem  575 

ulcisci  patriam  et  sceleratas  sumere  poenas. 

'scilicet  haec  Spartam  incolumis  patriasque  Mycenas 

aspiciet,  partoque  ibit  regina  triumpho, 

coniugiumque  domumque  patris  natosque  videbit 

IHadum  turba  et  Phrygiis  comitata  ministris?  580 

occiderit  ferro  Priamus?     Troia  arserit  igni? 

Dardanium  totiens  sudarit  sanguine  litus  ? 

non  ita.     namque  etsi  nullum  memorabile  nomen 

feminea  in  poena  est  nec  habet  victoria  laudem, 

exstinxisse  nefas  tamen  et  sumpsisse  merentis  585 

laudabor  poenas,  animumque  explesse  iuvabit 

ultricis  flammae  et  cineres  satiasse  meorum.' 

talia  iactabam  et  furiata  mente  ferebar, 

cum  mihi  se,  non  ante  ocuHs  tam  clara,  videndam 

obtulit  et  pura  per  noctem  in  luce  refulsit  590 

alma  parens,  confessa  deam  quaHsque  videri 

caeHcoHs  et  quanta  solet,  dextraque  prehensum 

continuit  roseoque  haec  insuper  addidit  ore  : 

'  nate,  quis  indomitas  tantus  dolor  excitat  iras  ? 

quid  furis  aut  quonam  nostri  tibi  cura  recessit  ?  595 

non  prius  aspicies  ubi  fessum  aetate  parentem 

Hqueris  Anchisen,  superet  coniunxne  Creusa 

Ascaniusque  puer?     quos  omnis  undique  Graiae 

circum  errant  acies  et,  ni  mea  cura  resistat, 

iam  flammae  tulerint  inimicus  et  hauserit  ensis.  600 

589-600    MP  576   sceleratae   Vahstus  :   celeratas  Linker 

579  patris  Menagianus  alter:  patres  editores  plerique  584  nec 

habet  editores  pleriqm  :    habet   haec   codd.   Serv.   Deuiicke  587 

flammae  editores  plerique  :  famae  vel  famam  codd. 


AENEIDOS  II 

non  tibi  Tyndaridis  facies  invisa  Lacaenae 

culpatusve  Paris,  divum  inclementia,  divum, 

has  evertit  opes  sternitque  a  culmine  Troiam. 

aspice  (namque  omnem,  quae  nunc  obducta  tuenti 

mortalis  hebetat  visus  tibi  et  umida  circum  605 

caligat,  nubem  eripiam  ;   tu  ne  qua  parentis 

iussa  time  neu  praeceptis  parere  recusa)  : 

hic,  ubi  disiectas  moles  avulsaque  saxis 

saxa  vides,  mixtoque  undantem  pulvere  fumum, 

Neptunus  muros  magnoque  emota  tridenti  610 

fundamenta  quatit  totamque  a  sedibus  urbem 

eruit.     hic  luno  Scaeas  saevissima  portas 

prima  tenet  sociumque  furens  a  navibus  agmen 

ferro  accincta  vocat. 

iam  summas  arces  Tritonia,  respice,  Pallas  615 

insedit  limbo  effulgens  et  Gorgone  saeva. 

ipse  pater  Danais  animos  virisque  secundas 

sufficit,  ipse  deos  in  Dardana  suscitat  arma. 

eripe,  nate,  fugam  finemque  impone  labori. 

nusquam  abero  et  tutum  patrio  te  limine  sistam.'  6?.o 

dixerat  et  spissis  noctis  se  condidit  umbris. 

apparent  dirae  facies  inimicaque  Troiae 

numina  magna  deum. 

Tum  vero  omne  mihi  visum  considere  in  ignis 
Ilium  et  ex  imo  verti  Neptunia  Troia ;  625 

ac  veluti  summis  antiquam  in  montibus  ornum 
cum  ferro  accisam  crebrisque  bipennibus  instant 
eruere  agricolae  certatim ;    illa  usque  minatur 
-et  tremefacta  comam  concusso  vertice  nutat, 
vulneribus  donec  paulatim  evicta  supremum  630 

congemuit  traxitque  iugis  avulsa  ruinam. 

601-622  il/P;  623-631  MPV  616  limbo  deteriores  quidam, 

<ignoscit  Serv.  commendat  Henry :    nimbo  codd.  ceieri  Serv.  620 

numquam  M^  Serv.  ad  v.  801  630  victa  V 


P.  VERGILI  MARONIS 

descendo  ac  ducente  deo  flammam  inter  et  hostis 
expedior :   dant  tela  locum  flammaeque  recedunt. 

Atque  ubi  iam  patriae  perventum  ad  limina  sedis 
antiquasque  domos,  genitor,  quem  tollere  in  altos         635 
optabam  primum  montis  primumque  petebam, 
abnegat  excisa  vitam  producere  Troia 
exsiliumque  pati.     'vos  o,  quibus  integer  aevi 
sanguis,'  ait,   '  solidaeque  suo  stant  robore  vires, 
vos  agitate  fugam.  640 

me  si  caelicolae  voluissent  ducere  vitam, 
has  mihi  servassent  sedes.     satis  una  superque 
vidimus  excidia  et  captae  superavimus  urbi. 
sic  o  sic  positum  adfati  discedite  corpus. 
ipse  manu  mortem  inveniam ;   miserebitur  hostis  645 

exuviasque  petet.     facilis  iactura  sepulcri. 
iam  pridem  invisus  divis  et  inutilis  annos 
demoror,  ex  quo  me  divum  pater  atque  hominum  rex 
fulminis  adflavit  ventis  et  contigit  igni.' 

TaHa  perstabat  memorans  fixusque  manebat.  650 

nos  contra  efl"usi  lacrimis  coniunxque  Creusa 
Ascaniusque  omnisque  domus,  ne  vertere  secum 
cuncta  pater  fatoque  urgenti  incumbere  vellet. 
abnegat  inceptoque  et  sedibus  haeret  in  isdem. 
rursus  in  arma  feror  mortemque  miserrimus  opto.         655 
nam  quod  consilium  aut  quae  iam  fortuna  dabatur? 
•mene  efl^erre  pedem,  genitor,  te  posse  relicto 
sperasti  tantumque  nefas  patrio  excidit  ore? 
si  nihil  ex  tanta  superis  placet  urbe  relinqui, 
et  sedet  hoc  animo  perituraeque  addere  Troiae  660 

teque  tuosque  iuvat :   patet  isti  ianua  leto, 
iamque  aderit  multo  Priami  de  sanguine  Pyrrhus, 

632-662  MPF  632  deo  M-V^y^a^b^c"'   testantur  Macrobius 

Donatus  Serv.  :  dea  M^PW^-^^a^b^c^,  probat  Deuticke  \  de  P^  645 

manum  7^«^ :    manens  Kvicala.,  probat  Deuticke  1895         morte  P 


AENEIDOS  II 

natum  ante  ora  patris,  patrem  qui  obtruncat  ad  aras. 
hoc  erat,  alma  parens,  quod  me  per  tela,  per  ignis 
eripis,  ut  mediis  hostem  in  penetraUbus  utque  665 

Ascanium  patremque  meum  iuxtaque  Creusam 
alterum  in  alterius  mactatos  sanguine  cernam  ? 
arma,  viri,  ferte  arma;   vocat  lux  ultima  victos. 
reddite  me  Danais  ;   sinite  instaurata  revisam 
proeHa.     numquam  omnes  hodie  moriemur  inulti.'         670 

Hinc  ferro  accingor  rursus  clipeoque  sinistram 
insertabam  aptans  meque  extra  tecta  ferebam. 
ecce  autem  complexa  pedes  in  limine  coniunx 
haerebat,  parvumque  patri  tendebat  lulum : 
*si  periturus  abis,  et  nos  rape  in  omnia  tecum  ;  675 

sin  ahquam  expertus  sumptis  spem  ponis  in  armis, 
hanc  primum  tutare  domum.     cui  parvus  lulus, 
cui  pater  et  coniunx  quondam  tua  dicta  relinquor  ? ' 

Talia  vociferans  gemitu  tectum  omne  replebat, 
cum  subitum  dictuque  oritur  mirabile  monstrum.  680 

namque  manus  inter  maestorumque  ora  parentum 
ecce  levis  summo  de  vertice  visus  luH 
fundere  lumen  apex,  tactuque  innoxia  mollis 
lambere  flamma  comas  et  circum  tempora  pasci. 
nos  pavidi  trepidare  metu  crinemque  flagrantem  685 

excutere  et  sanctos  restinguere  fontibus  ignis. 
at  pater  Anchises  oculos  ad  sidera  laetus 
extuHt  et  caelo  palmas  cum  voce  tetendit : 
*Iuppiter  omnipotens,  precibus  si  flecteris  uUis, 
aspice  nos,  hoc  tantum,  et  si  pietate  meremur,  690 

da  deinde  augurium,  pater,  atque  haec  omina  firma.' 

Vix  ea  fatus  erat  senior,  subitoque  fragore 
intonuit  laevum,  et  de  caelo  lapsa  per  umbras 

663-672  il/PF;  673  693  FMPV        663  patremque  My         671  cin- 
gor  P^  678  relinquar  M^  680  subito  MPVy^b^  683 

molli  V  (teste   Henry)   deteriores  pauci  691  augurium  Probtts  : 

auxilium  codd. 


P.  VERGILI  MARONIS 

stella  facem  ducens  multa  cum  luce  cucurrit. 

illam  summa  super  labentem  culmina  tecti  695 

cernimus  Idaea  claram  se  condere  silva 

signantemque  vias;   tum  longo  limite  sulcus 

dat  lucem  et  late  circum  loca  sulphure  fumant. 

hic  vero  victus  genitor  se  tolUt  ad  auras 

adfaturque  deos  et  sanctum  sidus  adorat.  700 

*  iam  iam  nulla  mora  est ;   sequor  et  qua  ducitis  adsum, 

di  patrii ;    servate  domum,  servate  nepotem. 

vestrum  hoc  augurium,  vestroque  in  numine  Troia  est. 

cedo  equidem  nec,  nate,  tibi  comes  ire  recuso.' 

dixerat  ille,  et  iam  per  moenia  clarior  ignis  705 

auditur,  propiusque  aestus  incendia  volvunt. 

'  ergo  age,  care  pater,  cervici  imponere  nostrae ; 

ipse  subibo  umeris  nec  me  labor  iste  gravabit ; 

quo  res  cumque  cadent,   unum  et  commune  periclum, 

una  salus  ambobus  erit.     mihi  parvus  lulus  710 

sit  comes,  et  longe  servet  vestigia  coniunx. 

vos,  famuH,  quae  dicam  animis  advertite  vestris. 

est  urbe  egressis  tumulus  templumque  vetustum 

desertae  Cereris,  iuxtaque  antiqua  cupressus 

reHgione  patrum  multos  servata  per  annos.  715 

hanc  ex  diverso  sedem  veniemus  in  unam. 

tu,  genitor,  cape  sacra  manu  patriosque  penatis; 

me  bello  e  tanto  digressum  et  caede  recenti 

attrectare  nefas,  donec  me  flumine  vivo 

abluero.'  730 

haec  fatus  latos  umeros  subiectaque  coUa 

veste  super  fulvique  insternor  peHe  leonis, 

succedoque  oneri ;    dextrae  se  parvus  lulus 

impHcuit  sequiturque  patrem  non  passibus  aequis; 

694-6gg  FMPV ;    700-724  MPV  699  tollere  Py^  (ut  vide- 

tur)  a^         ad  auras]  miras  V  ut  videtur  701  vulgo  plenius  post 

adsum  distinguitur :  sed  vide  Henry  ad  hunc  locum  711  et  longe] 

multi  de  his  verbis  dubitavei^unt :  sed  nihil  mutandum 


AENEIDOS  II 

pone  subit  coniunx.     ferimur  per  opaca  locorum,  725 

et  me,  quem  dudum  non  ulla  iniecta  movebant 

tela  neque  adverso  glomerati  ex  agmine  Grai, 

nunc  omnes  terrent  aurae,  sonus  excitat  omnis 

suspensum  et  pariter  comitique  onerique  timentem. 

iamque  propinquabam  portis  omnemque  videbar  730 

evasisse  viam,  subito  cum  creber  ad  auris 

visus  adesse  pedum  sonitus,  genitorque  per  umbram 

prospiciens  '  nate '  exclamat  '  fuge,  nate  ;   propinquant. 

ardentis  clipeos  atque  aera  micantia  cerno.' 

hic  mihi  nescio  quod  trepido  male  numen  amicum      735 

confusam  eripuit  mentem.     namque  avia  cursu 

dum  sequor  et  nota  excedo  regione  viarum, 

heu  misero  coniunx  fatone  erepta  Creusa 

substitit,  erravitne  via  seu  lassa  resedit, 

incertum;  nec  post  oculis  est  reddita  nostris.  740 

nec  prius  amissam  respexi  animumve  reflexi 

quam  tumulum  antiquae  Cereris  sedemque  sacratam 

venimus  :    hic  demum  collectis  omnibus  una 

defuit,  et  comites  natumque  virumque  fefellit. 

quem  non  incusavi  amens  hominumque  deorumque,     745 

aut  quid  in  eversa  vidi  crudeHus  urbe  ? 

Ascanium  Anchisenque  patrem  Teucrosque  penatis 

commendo  sociis  et  curva  valle  recondo ; 

ipse  urbem  repeto  et  cingor  fulgentibus  armis. 

stat  casus  renovare  omnis  omnemque  reverti  750 

per  Troiam  et  rursus  caput  obiectare  periclis. 

principio  muros  obscuraque  Hmina  portae, 

qua  gressum  extuleram,  repeto  et  vestigia  retro 

observata  sequor  per  noctem  et  lumine  lustro : 

horror  ubique  animo,  simul  ipsa  silentia  terrent.  755 

725,  726  MPV\    727-755  MP  731  viam]  vicem  Markland 

738  fato  mi  Ribbeck  739  lapsa  M :    rapta  P^y  in  margine         741 

animumque  Ma^c  749  damnant  Peerlkamp  Ribbeck  755 

^nimos  y^bc  deteriores  .    ^ijvi.- 


P.  VERGILI  MARONIS 

inde  domum,  si  forte  pedem,  si  forte  tulisset, 

me  refero  :  inruerant  Danai  et  tectum  omne  tenebant. 

ilicet  ignis  edax  summa  ad  fastigia  vento 

volvitur ;    exsuperant  flammae,  furit  aestus  ad  auras. 

procedo  et  Priami  sedes  arcemque  reviso  :  760 

et  iam  porticibus  vacuis  lunonis  asylo 

custodes  lecti  Phoenix  et  dirus  Vlixes 

praedam  adservabant.     huc  undique  Troia  gaza 

incensis  erepta  adytis,  mensaeque  deorum 

crateresque  auro  soHdi,   captivaque  vestis  765 

congeritur.     pueri  et  pavidae  longo  ordine  matres 

stant  circum. 

ausus  quin  etiam  voces  iactare  per  umbram 

implevi  clamore  vias,  maestusque  Creusam 

nequiquam  ingeminans  iterumque  iterumque  vocavi.      770 

quaerenti  et  tectis  urbis  sine  fine  ruenti 

infelix  simulacrum  atque  ipsius  umbra  Creusae 

visa  mihi  ante  oculos  et  nota  maior  imago. 

obstipui,  steteruntque  comae  et  vox  faucibus  haesit 

tum  sic  adfari  et  curas  his  demere  dictis  :  775 

'  quid  tantum  insano  iuvat  indulgere  dolori, 

o  dulcis  coniunx?    non  haec  sine  numine  divum 

eveniunt;    nec  te  hinc  comitem  asportare  Creusam 

fas,  aut  ille  sinit  superi  regnator  Olympi. 

longa  tibi  exsiUa  et  vastum  maris  aequor  arandum,       780 

et  terram  Hesperiam  venies,  ubi  Lydius  arva 

inter  opima  virum  leni  fluit  agmine  Thybris : 

illic  res  laetae  regnumque  et  regia  coniunx 

parta  tibi;   lacrimas  dilectae  pelle  Creusae. 

non  ego  Myrmidonum  sedes  Dolopumve  superbas         785 

756-785  MP  758  ventol  tecti  M^  770  iterum  iterumque 

M-^a  771  ruenti]  furenti  ^7^a^67r  <^q^  hunc  versum '■inplensque' 
defuisse  dicit  D.  Serv.   eicit  Ribbeck  778  te  hinc  comitem  aspor- 

tare  b  {in  rasurd)  Mentelianus  alter :  te  coraitem  hinc  asportare  Py^ac^ir^ 
Serv.  :  te  comitem  hinc  portare  My^c^ir'^ :  te  comitem  portare  Haupl 
783  laetae]  Italae  MP^ 


AENEIDOS  II 

aspiciam  aut  Grais  servitum  matribus  ibo, 

Dardanis  et  divae  Veneris  nurus; 

sed  me  magna  deum  genetrix  his  detinet  oris. 

iamque  vale  et  nati  serva  communis  amorem.' 

haec  ubi  dicta  dedit,  lacrimantem  et  multa  volentem    790 

dicere  deseruit,  tenuisque  recessit  in  auras. 

ter  conatus  ibi  collo  dare  bracchia  circum ; 

ter  frustra  comprensa  manus  effugit  imago, 

par  levibus  ventis  volucrique  simillima  somno. 

sic  demum  socios  consumpta  nocte  reviso.  795 

Atque  hic  ingentem  comitum  adfluxisse  novorum 
invenio  admirans  numerum,  matresque  virosque, 
coliectam  exsilio  pubem,  miserabile  vulgus. 
undique  convenere  animis  opibusque  parati 
in  quascumque  velim  pelago  deducere  terras.  800 

iamque  iugis  summae  surgebat  Lucifer  Idae 
ducebatque  diem,  Danaique  obsessa  tenebant 
limina  portarum,  nec  spes  opis  ulla  dabatur. 
cessi  et  sublato  montis  genitore  petivi. 

786-804  MP  804  montem  P^^a  {tn  rasitra)  cn  Serv. 


11 


P.  VERGILI  MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  III 

PosTQVAM  res  Asiae  Priamique  evertere  gentem 
immeritam  visum  superis,  ceciditque  superbum 
Ilium  et  omnis  humo  fumat  Neptunia  Troia, 
diversa  exsilia  et  desertas  quaerere  terras 
auguriis  agimur  divum,  classemque  sub  ipsa  5 

Antandro  et  Phrygiae  molimur  montibus  Idae,    • 
incerti  quo  fata  ferant,  ubi  sistere  detur, 
contrahimusque  viros.     vix  prima  inceperat  aestas 
et  pater  Anchises  dare  fatis  vela  iubebat, 
litora  cum  patriae  lacrimans  portusque  relinquo  10 

et  campos  ubi  Troia  fuit.     feror  exsul  in  altum 
cum  sociis  natoque  penatibus  et  magnis  dis. 

Terra  procul  vastis  colitur  Mavortia  campis 
(Thraces  arant)  acri  quondam  regnata  Lycurgo, 
hospitium  antiquum  Troiae  sociique  penates  15 

dum  fortuna  fuit.     feror  huc  et  htore  curvo 
moenia  prima  loco  fatis  ingressus  iniquis 
Aeneadasque  meo  nomen  de  nomine  fingo. 

Sacra  Dionaeae  matri  divisque  ferebam 
auspicibus  coeptorum  operum,  superoque  nitentem  20 

caelicolum  regi  mactabam  in  Htore  taurum. 

1-2 1  FMP  3  hxmdii  praecepit  Probus,  ut  fumavit  intelkgeretut 

7  ferunt  P^  10  tum  tt 

11* 


P.  VERGILI  MARONIS 

forte  fuit  iuxta  tumulus,  quo  cornea  summo 

virgulta  et  densis  hastilibus  horrida  myrtus. 

accessi  viridemque  ab  humo  convellere  silvam 

conatus,  ramis  tegerem  ut  frondentibus  aras,  25 

horrendum  et  dictu  video  mirabile  monstrum. 

nam  quae  prima  sblo  ruptis  radicibus  arbos 

vellitur,  huic  atro  liquuntur  sanguine  guttae 

et  terram  tabo  maculant.     mihi  frigidus  horror 

membra  quatit  gelidusque  coit  formidine  sanguis.  30 

rursus  et  alterius  lentum  convellere  vimen 

insequor  et  causas  penitus  temptare  latentis  : 

ater  et  alterius  sequitur  de  cortice  sanguis. 

multa  movens  animo  Nymphas  venerabar  agrestis 

Gradivumque  patrem,  Geticis  qui  praesidet  arvis,  35 

rite  secundarent  visus  omenque  levarent. 

tertia  sed  postquam  maiore  hastiHa  nisu 

adgredior  genibusque  adversae  obluctor  harenae 

(eloquar  an  sileam?)   gemitus  lacrimabilis  imo 

auditur  tumulo  et  vox  reddita  fertur  ad  auris :  40 

'quid  miserum,  Aenea,  laceras?   iam  parce  sepulto, 

parce  pias  scelerare  manus.     non  me  tibi  Troia 

externum  tulit  aut  cruor  hic  de  stipite  manat. 

heu  fuge  crudelis  terras,  fuge  litus  avarum : 

nam  Polydorus  ego.     hic  confixum  ferrea  texit  45 

telorum  seges  et  iaculis  increvit  acutis.' 

tum  vero  ancipiti  mentem  formidine  pressus 

obstipui  steteruntque  comae  et  vox  faucibus  haesit. 

Hunc  Polydorum  auri  quondam  cum  pondere  magno 
infelix  Priamus  furtim  mandarat  alendum  _^.    ,.    ,,^.^^     50 
Threicio  regi,  cum  iam  diffideret  armis      ;;ognot(I  mo-. 
Dardaniae  cingique  urbem  obsidione  videret. 
ille,  ut  opes  fractae  Teucrum  et  Fortuna  recessit, 
res  Agamemnonias  victriciaque  arma  secutus 

22-54  FMP  33  alter  Fy^  39  eloquor  P^ 


AENEIDOS  III 

fas  omne  abrumpit :    Polydorum  obtruncat,  et  auro         55 
vi  potitur.     quid  non  mortalia  pectora  cogis, 
auri  sacra  fames  !   postquam  pavor  ossa  reliquit, 
delectos  populi  ad  proceres  primumque  parentem 
monstra  deum  refero,  et  quae  sit  sententia  posco. 
omnibus  idem  animus,  scelerata  excedere  terra,  60 

linqui  poUutum  hospitium  et  dare  classibus  Austros. 
ergo  instauramus  Polydoro  funus  :    et  ingens 
aggeritur  tumulo  tellus ;   stant  manibus  arae, 
caeruleis  maestae  vittis  atraque  cupresso, 
et  circum  Iliades  crinem  de  more  solutae;  65 

inferimus  tepido  spumantia  cymbia  lacte 
sanguinis  et  sacri  pateras,  animamque  sepulcro 
condimus  et  magna  supremum  voce  ciemus. 

Inde  ubi  prima  fides  pelago,  placataque  venti 
dant  maria  et  lenis  crepitans  vocat  Auster  in  altum,       70 
deducunt  socii  navis  et  litora  complent. 
provehimur  portu  terraeque  urbesque  recedunt. 
sacra  mari  colitur  medio  gratissima  tellus 
Nereidum  matri  et  Neptuno  Aegaeo, 

quam  pius  arquitenens  oras  et  Htora  circum  75 

errantem  Mycono  e  celsa  Gyaroque  revinxit, 
immotamque  coli  dedit  et  contemnere  ventos. 
huc  feror :    haec  fessos  tuto  placidissima  portu 
accipit.     egressi  veneramur  Apollinis  urbem. 
rex  Anius,  rex  idem  hominum  Phoebique  sacerdos,        80 
vittis  et  sacra  redimitus  tempora  lauro 
occurrit;   veterem  Anchisen  agnovit  amicum. 
iungimus  hospitio  dextras  et  tecta  subimus. 

Templa  dei  saxo  venerabar  structa  vetusto : 
*  da  propriam,  Thymbraee,  domum ;    da  moenia  fessis    85 

55-78    MP;     79-85   FMP  61    linquere   deteriores  pauci 

75  prius  Bentley,  agnoscit  D.  Sefv.  76  e  om.  tt^  Serv.  in  lemm. 

Ladewig         Gyaro  celsa  Myconoque  ^  antiqui'  Pierii,  Bentley  82 

accurrit  M'^         agnoscit  Ma^at  84  veneramur  c^  Bentley 


P.  VERGILI  MARONIS 

et  genus  et  mansuram  urbem;   serva  altera  Troiae 
Pergama,  reliquias  Danaum  atque  immitis  Achilli. 
quem  sequimur?    quove  ire  iubes?   ubi  ponere  sedes? 
da,  pater,  augurium  atque  animis  inlabere  nostris.' 

Vix  ea  fatus  eram  :    tremere  omnia  visa  repente,         90 
liminaque  laurusque  dei,  totusque  moveri 
mons  circum  et  mugire  adytis  cortina  reclusis. 
summissi  petimus  terram  et  vox  fertur  ad  auris : 
'Dardanidae  duri,  quae  vos  a  stirpe  parentum 
prima  tulit  tellus,  eadem  vos  ubere  laeto  95 

accipiet  reduces.     antiquam  exquirite  matrem. 
hic  domus  Aeneae  cunctis  dominabitur  oris 
et  nati  natorum  et  qui  nascentur  ab  illis.' 
haec  Phoebus;   mixtoque  ingens  exorta  tumultu 
laetitia,  et  cuncti  quae  sint  ea  moenia  quaerunt,  loo 

quo  Phoebus  vocet  errantis  iubeatque  reverti. 
tum  genitor  veterum  volvens  monimenta  virorum 
'audite,  o  proceres,'  ait  '  et  spes  discite  vestras. 
Creta  lovis  magni  medio  iacet  insula  ponto, 
mons  Idaeus  ubi  et  gentis  cunabula  nostrae.  105 

centum  urbes  habitant  magnas,  uberrima  regna, 
maximus  unde  pater,  si  rite  audita  recordor, 
Teucrus  Rhoeteas  primum  est  advectus  in  oras, 
optavitque  locum  regno.     nondum  Ilium  et  arces 
Pergameae  steterant;    habitabant  vallibus  imis.  iio 

hinc  mater  cultrix  Cybeli  Corybantiaque  aera 
Idaeumque  nemus,  hinc  fida  silentia  sacris, 
et  iuncti  currum  dominae  subiere  leones. 
ergo  agite  et  divum  ducunt  qua  iussa  sequamur: 
placemus  ventos  et  Gnosia  regna  petamus.  115 

86-115   FMP  93   et  om.   F^P^        aureas  P^:    auras  a} 

98  nascuntur  P^  106  ipsum  Vergilium  urbes  {non  urbis)  scripsisse 

dicit  Valerius  Prohus  apudA.  Gell.  xiii.  21,  5  108  in]  ad  ^         iii 

Cybeli  d^c^  Serv.  Nonius :    Cybele  FMPybn  agnoscit  Serv.  :    Cybelae 
Heinsius 


AENEIDOS  III 

nec  longo  distant  cursu :   modo  luppiter  adsit, 

tertia  lux  classem  Cretaeis  sistet  in  oris.' 

sic  fatus  meritos  aris  mactavit  honores, 

taurum  Neptuno,  taurum  tibi,  pulcher  Apollo, 

nigram  Hiemi  pecudem,  Zephyris  felicibus  albam.         120 

Fama  volat  pulsum  regnis  cessisse  paternis 
Idomenea  ducem,  desertaque  litora  Cretae, 
hoste  vacare  domum  sedesque  astare  relictas. 
linquimus  Ortygiae  portus  pelagoque  volamus 
bacchatamque  iugis  Naxum  viridemque  Donusam,         125 
Olearum  niveamque  Parum  sparsasque  per  aequor 
Cycladas,  et  crebris  legimus  freta  consita  terris. 
nauticus  exoritur  vario  certamine  clamor : 
hortantur  socii  Cretam  proavosque  petamus. 
prosequitur  surgens  a  puppi  ventus  euntis,  130 

et  tandem  antiquis  Curetum  adlabimur  oris. 
ergo  avidus  muros  optatae  molior  urbis 
Pergameamque  voco,  et  laetam  cognomine  gentem 
hortor  amare  focos  arcemque  attollere  tectis. 

lamque  fere  sicco  subductae  litore  puppes ;  135 

conubiis  arvisque  novis  operata  iuventus; 
iura  domosque  dabam :    subito  cum  tabida  membris 
corrupto  caeli  tractu  miserandaque  venit 
arboribusque  satisque  lues  et  letifer  annus. 
linquebant  dulcis  animas  aut  aegra  trahebant  140 

corpora;   tum  sterilis  exurere  Sirius  agros, 
arebant  herbae  et  victum  seges  aegra  negabat. 
rursus  ad  oraclum  Ortygiae  Phoebumque  remenso 
hortatur  pater  ire  mari  veniamque  precari, 

1 16-144  FMP  123  domosiI/a6V     Post  hunc  versum  128-129 

transponit  Ribbeck  127  consita  deteriores  pauci,  probat  Bentley  : 

concita  FMPyabc  Nonius  Ti.  Donatus  Serv.  editores  plerique  131 

si  tandem  M'^  135  sicco  .  .  .  puppes  damnant  Peerlkamp  Ribbecky 

legit  Serv. :  siccoe  M^ :  siccae  Kloucek  142  negare  F^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

quam  fessis  finem  rebus  ferat,  unde  laborum  145 

temptare  auxilium  iubeat,  quo  vertere  cursus. 

Nox  erat  et  terris  animalia  somnus  habebat : 
effigies  sacrae  divum  Phrygiique  penates, 
quos  mecum  ab  Troia  mediisque  ex  ignibus  urbis 
extuleram,  visi  ante  oculos  astare  iacentis  150 

in  somnis  multo  manifesti  lumine,  qua  se 
plena  per  insertas  fundebat  luna  fenestras ; 
tum  sic  adfari  et  curas  his  demere  dictis : 
'quod  tibi  delato  Ortygiam  dicturus  Apollo  est, 
hic  canit  et  tua  nos  en  ultro  ad  limina  mittit.  155 

nos  te  Dardania  incensa  tuaque  arma  secuti, 
nos  tumidum  sub  te  permensi  classibus  aequor, 
idem  venturos  tollemus  in  astra  nepotes 
imperiumque  urbi  dabimus.     tu  moenia  magnis 
magna  para  longumque  fugae  ne  linque  laborem.  1.60 

mutandae  sedes.     non  haec  tibi  Htora  suasit 
Delius  aut  Cretae  iussit  considere  Apollo. 
est  locus,  Hesperiam  Grai  cognomine  dicunt, 
terra  antiqua,  potens  armis  atque  ubere  glaebae ; 
Oenotri  coluere  viri;   nunc  fama  minores  165 

Italiam  dixisse  ducis  de  nomine  gentem : 
hae  nobis  propriae  sedes,  hinc  Dardanus  ortus 
lasiusque  pater,  genus  a  quo  principe  nostrum. 
surge  age  et  haec  laetus  longaevo  dicta  parenti 
haud  dubitanda  refer  :    Corythum  terrasque  requirat      170 
Ausonias :    Dictaea  negat  tibi  luppiter  arva.' 
talibus  attonitus  visis  et  voce  deorum 
(nec  sopor  illud  erat,  sed  coram  agnoscere  vultus 
vela.tasque  comas  praesentiaque  ora  videbar ; 
tum  gehdus  toto  manabat  corpore  sudor)  175 

145-175   FMP  146  temptari   M'^   Serv.  151  multos 

insomnis  legisse  testatur  Serv.,  probat  Spitta         152  incertas  Manutius 
x^'^  in  multis  deesse  dicit  D.  Serv.  157  permesi  M^  agnoscit  D.  Serv. 

166  duxisse  i^         170  requiras  «  :  require  tt         174  videbam  M^ 


AENEIDOS  III 

corripio  e  stratis  corpus  tendoque  supinas 

ad  caelum  cum  voce  manus  et  munera  libo 

intemerata  focis.     perfecto  laetus  honore 

Anchisen  facio  certum  remque  ordine  pando. 

agnovit  prolem  ambiguam  geminosque  parentis,  i8o 

seque  novo  veterum  deceptum  errore  locorum. 

tum  memorat :    '  nate,  Iliacis  exercite  fatis, 

sola  mihi  talis  casus  Cassandra  canebat. 

nunc  repeto  haec  generi  portendere  debita  nostro 

et  saepe  Hesperiam,  saepe  Itala  regna  vocare.  185 

sed  quis  ad  Hesperiae  venturos  litora  Teucros 

crederet  ?     aut  quem  tum  vates  Cassandra  moveret  ? 

cedamus  Phoebo  et  moniti  meliora  sequamur.' 

sic  ait,  et  cuncti  dicto  paremus  ovantes. 

hanc  quoque  deserimus  sedem  paucisque  relictis  190 

vela  damus  vastumque  cava  trabe  currimus  aequor. 

Postquam  altum  tenuere  rates  nec  iam  amplius  ullae 
apparent  terrae,  caelum  undique  et  undique  pontus, 
tum  mihi  caeruleus  supra  caput  astitit  imber 
noctem  hiememque  ferens,  et  inhorruit  unda  tenebris.  195 
continuo  venti  volvunt  mare  magnaque  surgunt 
aequora,  dispersi  iactamur  gurgite  vasto; 
involvere  diem  nimbi  et  nox  umida  caelum 
abstulit,  ingeminant  abruptis  nubibus  ignes. --'^   ;cl>f: 
excutimur  cursu  et  caecis  erramus  in  undis.  200 

ipse  diem  noctemque  negat  discernere  caelo 
nec  meminisse  viae  media  Palinurus  in  unda. 
tris  adeo  incertos  caeca  cah'gine  soles 
erramus  pelago,  totidem  sine  sidere  noctes. 

1 76-190 /WP;  191-204 FGil/P         189  dictisfiicw         i^gabruptiG 

204  post  hunc  V.  tris  versus  : — 

hinc  Pelopis  gentis  Maleaeque  sonantia  saxa 
circumstant,  pariterque  undae  terraeque  minantur. 
pulsamur  saevis  et  circumsistimur  undis 

circumductos  inventos  esse  et  extra  paginam  in  mundo  dicit  D.  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

quarto  terra  die  primum  se  attollere  tandem  205 

visa,  aperire  procul  montis  ac  volvere  fumum. 

vela  cadunt,  remis  insurgimus  ;   haud  mora,  nautae 

adnixi  torquent  spumas  et  caerula  verrunt. 

servatum  ex  undis  Strophadum  me  litora  primum 

excipiunt.     Strophades  Graio  stant  nomine  dictae  210 

insulae  lonio  in  magno,  quas  dira  Celaeno 

Harpyiaeque  colunt  aliae,  Phineia  postquam 

clausa  domus  mensasque  metu  liquere  priores. 

tristius  haud  illis  monstrum,  nec  saevior  ulla 

pestis  et  ira  deum  Stygiis  sese  extulit  undis.  215 

virginei  volucrum  vultus,  foedissima  ventris 

proluvies  uncaeque  manus  et  pallida  semper 

ora  fame. 

huc  ubi  delati  portus  intravimus,  ecce 

laeta  boum  passim  campis  armenta  videmus  220 

caprigenumque  pecus  nuUo  custode  per  herbas. 

inruimus  ferro  et  divos  ipsumque  vocamus 

in  partem  praedamque  lovem ;    tum  litore  curvo 

exstruimusque  toros  dapibusque  epulamur  opimis. 

at  subitae  horrifico  lapsu  de  montibus  adsunt  225 

Harpyiae  et  magnis  quatiunt  clangoribus  alas, 

diripiuntque  dapes  contactuque  omnia  foedant 

immundo;   tum  vox  taetrum  dira  inter  odorem. 

rursum  in  secessu  longo  sub  rupe  cavata 

[arboribus  clausam  circum  atque  horrentibus  umbris]    230 

instruimus  mensas  arisque  reponimus  ignem ; 

rursum  ex  diverso  caeli  caecisque  latebris 

turba  sonans  praedam  pedibus  circumvolat  uncis, 

polluit  ore  dapes.     sociis  tunc  arma  capessant 

edico,  et  dira  bellum  cum  gente  gerendum.  235 

205-207  FGMP;  208,  209  FMP  ;  210-216  FGMP;  217-226  GMP; 
227-235  MP  209  prima  My  210  accipiunt  Mn  221 

herham  M  ^n  Serv.  PrisciaHMS  226  alas]  auras  7^a  2^0  sine  dubia 
ex  \.  311  interpolatus  clausa  y^^a^^ir^  :  clausi  in  rasura  M^l  A^c^tt^  : 
clausa  in  Nettleship 


AENEIDOS  III 

haud  secus  ac  iussi  faciunt  tectosque  per  herbam 

disponunt  ensis  et  scuta  latentia  condunt. 

ergo  ubi  delapsae  sonitum  per  curva  dedere 

litora,  dat  signum  specula  Misenus  ab  alta 

aere  cavo.     invadunt  socii  et  nova  proelia  temptant,     240 

obscenas  pelagi  ferro  foedare  volucris. 

sed  neque  vim  plumis  ullam  nec  vulnera  tergo 

accipiunt,  celerique  fuga  sub  sidera  lapsae 

semesam  praedam  et  vestigia  foeda  relinquunt. 

una  in  praecelsa  consedit  rupe  Celaeno,  245 

infelix  vates,  rumpitque  hanc  pectore  vocem : 

'bellum  etiam  pro  caede  boum  stratisque  iuvencis, 

Laomedontiadae,  bellumne  inferre  paratis 

et  patrio  Harpyias  insontis  pellere  regno  ? 

accipite  ergo  animis  atque  haec  mea  figite  dicta,  250 

quae  Phoebo  pater  omnipotens,  mihi  Phoebus  Apollo 

praedixit,  vobis  Furiarum  ego  maxima  pando. 

Italiam  cursu  petitis  ventisque  vocatis : 

ibitis  ItaHam  portusque  intrare  licebit. 

sed  non  ante  datam  cingetis  moenibus  urbem  255 

quam  vos  dira  fames  nostraeque  iniuria  caedis 

ambesas  subigat  malis  absumere  mensas.' 

dixit,  et  in  silvam  pennis  ablata  refugit. 

at  sociis  subita  gelidus  formidine  sanguis 

deriguit :    cecidere  animi,  nec  iam  amplius  armis,  260 

sed  votis  precibusque  iubent  exposcere  pacem, 

sive  deae  seu  sint  dirae  obscenaeque  volucres. 

et  pater  Anchises  passis  de  litore  palmis 

numina  magna  vocat  meritosque  indicit  honores : 

*  di,  prohibete  minas ;  di,  talem  avertite  casum  265 

et  placidi  servate  pios.'     tum  litore  funem 

236-266  MP  252  pendo  P^  :  mando  P^  253,  254  inter- 

punxit  Kvicala :  vulgo  ventisque  vocatis  ibitis  Italiam  coniungunt       262 
in  suspicionem  vocat  Ribbeck  263  at  M^^c^  266  placide  P^^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

deripere  excussosque  iubet  laxare  rudentis. 

tendunt  vela  Noti :  fugimus  spumantibus  undis 

qua  cursum  ventusque  gubernatorque  vocabat. 

iam  medio  apparet  fluctu  nemorosa  Zacynthos  270 

Dulichiumque  Sameque  et  Neritos  ardua  saxis. 

effugimus  scopulos  Ithacae,  Laertia  regna, 

et  terram  altricem  saevi  exsecramur  Vlixi.     iy  aupsr 

mox  et  Leucatae  nimbosa  cacumina  montis 

et  formidatus  nautis  aperitur  Apollo.  275 

hunc  petimus  fessi  et  parvae  succedimus  urbi; 

ancora  de  prora  iacitur,  stant  litore  puppes. 

Ergo  insperata  tandem  tellure  potiti 
lustramurque  lovi  votisque  incendimus  aras,  r;hnob9mo£v 
Actiaque  IHacis  celebramus  Htora  ludis.  •  ■    -  *  '  -  -  280 

exercent  patrias  oleo  labente  palaestras 
nudati  socii :  iuvat  evasisse  tot  urbes 
Argolicas  mediosque  fugam  tenuisse  per  hostis. 
interea  magnum  sol  circumvolvitur  annum 
et  glaciaHs  hiems  Aquilonibus  asperat  undas :  285 

aere  cavo  cHpeum,  magni  gestamen  Abantis, 
postibus  adversis  figo  et  rem  carmine  signo  : 
AENEAS   HAEC    DE    DANAIS   VICTORIBVS    ARMA. 
Hnquere  tum  portus  iubeo  et  considere  transtris. 
certatim  socii  feriunt  mare  et  aequora  verrunt.  290 

protinus  aerias  Phaeacum  abscondimus  arces 
Htoraque  Epiri  legimus  portuque  subimus 
Chaonio  et  celsam  Buthroti  accedimus  urbem. 

Hic  incredibiHs  rerum  fama  occupat  auris, 
Priamiden  Helenum  Graias  regnare  per  urbis  295 

coniugio  Aeacidae  Pyrrhi  sceptrisque  potitum, 
et  patrio  Andromachen  iterum  cessisse  marito. 
obstipui  miroque  incensum  pectus  amore 

267-298  MP  267  diripere  MUc  268  fugimus] 

ferimur  P^y         292  portus  M  293  Chaonios  M"^  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  III 

compellare  virum  et  casus  cognoscere  tantos. 

progredior  portu  classis  et  litora  linquens,  300 

soUemnis  cum  forte  dapes  et  tristia  dona 

ante  urbem  in  luco  falsi  Simoentis  ad  undam 

libabat  cineri  Andromache  manisque  vocabat 

Hectoreum  ad  tumulum,  viridi  quem  caespite  inanem 

et  geminas,  causam  lacrimis,  sacraverat  aras.  305 

ut  me  conspexit  venientem  et  Troia  circum 

arma  amens  vidit,  magnis  exterrita  monstris 

deriguit  visu  in  medio,  calor  ossa  reliquit ; 

labitur  et  longo  vix  tandem  tempore  fatur  : 

'verane  te  facies,  verus  mihi  nuntius  adfers,  310 

nate  dea?    vivisne?   aut,  si  lux  alma  recessit, 

Hector  ubi  est?'   dixit,  lacrimasque  effudit  et  omnem 

implevit  clamore  locum.     vix  pauca  furenti 

subicio  et  raris  turbatus  vocibus  hisco : 

'vivo  equidem  vitamque  extrema  per  omnia  duco;       315 

ne  dubita,  nam  vera  vides. 

heu  !  quis  te  casus  deiectam  coniuge  tanto 

excipit,  aut  quae  digna  satis  fortuna  revisit, 

Hectoris  Andromache  ?    Pyrrhin  conubia  servas  ?  ' 

deiecit  vultum  et  demissa  voce  locuta  est :  320 

'o  feUx  una  ante  aUas  Priameia  virgo, 

hostilem  ad  tumulum  Troiae  sub  moenibus  altis 

iussa  mori,  quae  sortitus  non  pertulit  uUos 

nec  victoris  heri  tetigit  captiva  cubile ! 

nos  patria  incensa  diversa  per  aequora  vectae  325 

stirpis  Achilleae  fastus  iuvenemque  superbum 

servitio  enixae  tulimus;  qui  deinde  secutus 

Ledaeam  Hermionen  Lacedaemoniosque  hymenaeos 

me  famulo  famulamque  Heleno  transmisit  habendam. 

299  MP;  300-329  FMP  310  verus]  verum  M^  312 

effundit  P  319  Andromachen  c^  deteriores,  agnoscit  Serv.      Pyrrhi 

F^P^c^        327  eni^ae  a  Donatpis  Charisii  Bobiensisj  probatKvtcala  ^  ^  ^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

ast  illum  ereptae  magno  flammatus  amore  330 

coniugis  et  scelerum  furiis  agitatus  Orestes 

excipit  incautum  patriasque  obtruncat  ad  aras. 

morte  Neoptolemi  regnorum  reddita  cessit 

pars  Heleno,  qui  Chaonios  cognomine  campos 

Chaoniamque  omnem  Troiano  a  Chaone  dixit,  335 

Pergamaque  Iliacamque  iugis  hanc  addidit  arcem. 

sed  tibi  qui  cursum  venti,  quae  fata  dedere? 

aut  quisnam  ignarum  nostris  deus  appulit  oris? 

quid  puer  Ascanius?   superatne  et  vescitur  aura? 

quem  tibi  iam  Troia —  340 

ecqua  tamen  puero  est  amissae  cura  parentis  ? 

ecquid  in  antiquam  virtutem  animosque  virilis 

et  pater  Aeneas  et  avunculus  excitat  Hector?' 

taHa  fundebat  lacrimans  longosque  ciebat 

incassum  fletus,  cum  sese  a  moenibus  heros  345 

Priamides  multis  Helenus  comitantibus  adfert, 

agnoscitque  suos  laetusque  ad  limina  ducit, 

et  multum  lacrimas  verba  inter  singula  fundit. 

procedo  et  parvam  Troiam  simulataque  magnis 

Pergama  et  arentem  Xanthi  cognomine  rivum  350 

agnosco,  Scaeaeque  amplector  Hmina  portae. 

nec  non  et  Teucri  socia  simul  urbe  fruuntur. . 

illos  porticibus  rex  accipiebat  in  ampHs  :        i  bn  nit. 

aulai  medio  Hbabant  pocula  Bacchi 

impositis  auro  dapibus,  paterasque  tenebant.  355 

lamque  dies  alterque  dies  processit,  et  aurae 
vela  vocant  tumidoque  inflatur  carbasus  austro  : 
his  vatem  adgredior  dictis  ac  taHa  quaeso : 

330-341  FMP',   342-358  MP  330  inflammatus  M-f^a^bcn 

336  Pergamiam  M :    Pergameam  P^  agnoscit  Serv.  340  '  hemi- 

stichium  nec  in  sensu  plenum '  Serv.,  post  v.  ^j6  transposuit  Madvig 
quae   Menagianus   II   Bodleianus    unus  Wagner  alii  346 

Helenus   multis  P        348  uncis  sedudit  Ribbeck        lacrimans  M'^  (ut 
videtur)  Py^  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  III 

*Troiugena,  interpres  divum,  qui  numina  Phoebi, 

qui  tripodas,  Clarii  lauros,  qui  sidera  sentis  360 

et  volucrum  linguas  et  praepetis  omina  pennae, 

fare  age  (namque  omnis  cursum  mihi  prospera  dixit 

religio,  et  cuncti  suaserunt  numine  divi 

ItaHam  petere  et  terras  temptare  repostas; 

sola  novum  dictuque  nefas  Harpyia  Celaeno  365 

prodigium  canit  et  tristis  denuntiat  iras 

obscenamque  famem)  quae  prima  pericula  vito? 

quidve  sequens  tantos  possim  superare  labores?' 

hic  Helenus  caesis  primum  de  more  iuvencis 

exorat  pacem  divum  vittasque  resolvit  370 

sacrati  capitis,  meque  ad  tua  limina,  Phoebe, 

ipse  manu  multo  suspensum  numine  ducit, 

atque  haec  deinde  canit  divino  ex  ore  sacerdos: 

*Nate  dea  (nam  te  maioribus  ire  per  altum 
auspiciis  manifesta  fides,  sic  fata  deum  rex  375 

sortitur  volvitque  vices,  is  vertitur  ordo), 
pauca  tibi  e  multis,  quo  tutior  hospita  lustres 
aequora  et  Ausonio  possis  considere  portu, 
expediam  dictis :  prohibent  nam  cetera  Parcae 
scire  Helenum  farique  vetat  Saturnia  luno.  380 

principio  ItaUam,  quam  tu  iam  rere  propinquam 
vicinosque,  ignare,  paras  invadere  portus, 
longa  procul  longis  via  dividit  invia  terris. 
ante  et  Trinacria  lentandus  remus  in  unda 
et  salis  Ausonii  lustrandum  navibus  aequor  385 

infernique  lacus  Aeaeaeque  insula  Circae, 
quam  tuta  possis  urbem  componere  terra. 
signa  tibi  dicam,  tu  condita  mente  teneto : 
cum  tibi  sollicito  secreti  ad  fluminis  undam 

359-389  MP  360  Clari  M^Py^,  c/.    Serv. :    Clarii   et   laurus 

Mediceus  Pierii,  Madvig  362  omnem  MabcirSeiv.  372  sus- 

pensum  P :  suspensus  ceteri,  utmmque  agnoscit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

litoreis  ingens  inventa  sub  ilicibus  sus  390 

triginta  capitum  fetus  enixa  iacebit, 

alba,  solo  recubans,  albi  circum  ubera  nati, 

is  locus  urbis  erit,  requies  ea  certa  laborum. 

nec  tu  mensarum  morsus  horresce  futuros : 

fata  viam  invenient  aderitque  vocatus  Apolio.  395 

has  autem  terras  ItaUque  hanc  litoris  oram, 

proxima  quae  nostri  perfunditur  aequoris  aestu, 

effuge;  cuncta  malis  habitantur  moenia  Grais. 

hic  et  Narycii  posuerunt  moenia  Locri, 

et  Sallentinos  obsedit  milite  campos  4C0 

Lyctius  Idomeneus ;  hic  illa  ducis  MeUboei 

parva  Philoctetae  subnixa  PeteUa  muro. 

quin  ubi  transmissae  steterint  trans  aequora  classes 

et  positis  aris  iam  vota  in  litore  solves, 

purpureo  velare  comas  adopertus  amictu,  405 

ne  qua  inter  sanctos  ignis  in  honore  deorum 

hostiUs  facies  occurrat  et  omina  turbet. 

hunc  socii  morem  sacrorum,  hunc  ipse  teneto; 

hac  casti  maneant  in  reHgione  nepotes. 

ast  ubi  digressum  Siculae  te  admoverit  orae  410 

ventus,  et  angusti  rarescent  claustra  Pelori, 

laeva  tibi  tellus  et  longo  laeva  petantur 

aequora  circuitu;  dextrum  fuge  litus  et  undas. 

haec  loca  vi  quondam  et  vasta  convulsa  ruina 

(tantum  aevi  longinqua  valet  mutare  vetustas)  415 

dissiluisse  ferunt,  cum  protinus  utraque  tellus 

una  foret :  venit  medio  vi  pontus  et  undis 

Hesperium  Siculo  latus  abscidit,  arvaque  et  urbes 

litore  diductas  angusto  interluit  aestu, 

dextrum  Scylla  latus,  laevum  implacata  Charybdis         420' 

obsidet,  atque  imo  barathri  ter  gurgite  vastos 

390-421  MP  407  omnia  M^  419  litore]  aequore  Seneca 

421  vasto  P^ 


AENEIDOS  III 

sorbet  in  abmptum  fluctus  rursusque  sub  auras 

erigit  alternos,  et  sidera  verberat  unda. 

at  Scyllam  caecis  cohibet  spelunca  latebris      .   ._-. 

ora  exsertantem  et  navis  in  saxa  trahentem.   7  8£t>b£  .  425 

prima  hominis  facies  et  pulchro  pectore  virgo 

pube  tenus,  postrema  immani  corpore  pistrix 

delphinum  caudas  utero  commissa  luporum. 

praestat  Trinacrii  metas  lustrare  Pachyni 

cessantem,  longos  et  circumflectere  cursus,  430 

quam  semel  informem  vasto  vidisse  sub  antro 

Scyllam  et  caeruleis  canibus  resonantia  saxa. 

praeterea,  si  qua  est  Heleno  prudentia  vati, 

si  qua  fides,  animum  si  veris  implet  Apollo,         -  iJiit^qnV; 

unum  illud  tibi,  nate  dea,  proque  omnibus  unum  435 

praedicam  et  repetens  iterumque  iterumque  monebo, 

lunonis  magnae  primum  prece  numen  adora, 

lunoni  cane  vota  libens  dominamque  potentem      ...  .  , 

supplicibus  supera  donis  :   sic  denique  victor  p3  uhbs 

Trinacria  finis  Italos  mittere  relicta.  [ut  xriui    440 

huc  ubi  delatus  Cumaeam  accesseris  urbem     '-■   •   ''■ 

divinosque  lacus  et  Averna  sonantia  silvis, 

insanam  vatem  aspicies,  quae  rupe  sub  ima 

fata  canit  foliisque  notas  et  nomina  mandat. 

quaecumque  in  foliis  descripsit  carmina  virgo  445 

digerit  in  numerum  atque  antro  seclusa  reUnquit : 

illa  manent  immota  locis  neque  ab  ordine  cedunt. 

verum  eadem,  verso  tenuis  cum  cardine  ventus 

impulit  et  teneras  turbavit  ianua  frondes, 

numquam  deinde  cavo  voHtantia  prendere  saxo  450 

nec  revocare  situs  aut  iungere  carmina  curat 

inconsulti  abeunt  sedemque  odere  Sibyllae. 

422  452   MP  433  vulgo   ante  vati   distinguitur :    sed  vide 

Henry  ad  hunc  locum  440  mittere]  misere  P^  :    miscere  P^^^ ; 

metiere  b^c^  449  teneras]  terris  P^ 

VERG.  12 


P.  VERGILI  MARONIS 

hic  tibi  ne  qua  morae  fuerint  dispendia  tanti, 

quamvis  increpitent  socii  et  vi  cursus  in  altum 

vela  vocet,  possisque  sinus  implere  secundos,  455- 

quin  adeas  vatem  precibusque  oracula  poscas, 

ipsa  canat  vocemque  volens  atque  ora  resolvat. 

illa  tibi  Italiae  populos  venturaque  bella 

et  quo  quemque  modo  fugiasque  ferasque  laborem 

expediet,  cursusque  dabit  venerata  secundos.  460 

haec  sunt  quae  nostra  liceat  te  voce  moneri. 

vade  age  et  ingentem  factis  fer  ad  aethera  Troiam.' 

Quae  postquam  vates  sic  ore  effatus  amico  est, 
dona  dehinc  auro  gravia  sectoque  elephanto 
imperat  ad  navis  ferri,  stipatque  carinis  465 

ingens  argentum  Dodonaeosque  lebetas, 
loricam  consertam  hamis  auroque  triUcem, 
et  conum  insignis  galeae  cristasque  comantis, 
arma  Neoptolemi.     sunt  et  sua  dona  parenti. 
addit  equos,  additque  duces,  470 

remigium  supplet,  socios  simul  instruit  armis. 

Interea  classem  velis  aptare  iubebat 
Anchises,  fieret  vento  mora  ne  qua  ferenti. 
quem  Phoebi  interpres  multo  compellat  honore : 
'coniugio,  Anchisa,  Veneris  dignate  superbo,  475 

cura  deum,  bis  Pergameis  erepte  ruinis, 
ecce  tibi  Ausoniae  tellus  :   hanc  arripe  veUs. 
et  tamen  hanc  pelago  praeterlabare  necesse  est : 
Ausoniae  pars  illa  procul  quam  pandit  Apollo. 
vade,'  ait  'o  felix  nati  pietate.     quid  ultra  480 

provehor  et  fando  surgentis  demoror  Austros?' 

453-456   MP;    457-481    GMP  455    vocent    M^P^yac^ 

460  secundos]  sacerdos  m  Bentley  Guthling  464  gravia  a  secto- 

que  Lachmann  :  gravia  ac  secto  Schaper         469  parentis  P^^         470 
duces]    decus   Kloucek  475  Anchisae  M^^P^^y^ :   Anchise  P^a^ 

Quintilianus  Priscianus  Arusianus  476ereptaP         478  praeter- 

labre  P^ :  praeterlabere  M^m  :  propter  labare  c^         480  ait]  age  M^ 


AENEIDOS  III 

nec  minus  Andromache  digressu  maesta  supremo 

fert  picturatas  auri  subtemine  vestis 

et  Phrygiam  Ascanio  chlamydem  (nec  cedit  honore) 

textilibusque  onerat  donis,  ac  talia  fatur'  485 

*accipe  et  haec,  manuum  tibi  quae  monimenta  mearum 

sint,  puer,  et  longum  Andromachae  testentur  amorem, 

coniugis  Hectoreae.     cape  dona  extrema  tuorum, 

o  mihi  sola  mei  super  Astyanactis  imago. 

sic  oculos,  sic  ille  manus,  sic  ora  ferebat;  490 

et  nunc  aequali  tecum  pubesceret  aevo.' 

hos  ego  digrediens  lacrimis  adfabar  obortis : 

*vivite  feUces,  quibus  est  fortuna  peracta 

iam  sua :   nos  aUa  ex  aUis  in  fata  vocamur. 

vobis  parta  quies :  nuUum  maris  aequor  arandum,         495 

arva  neque  Ausoniae  semper  cedentia  retro 

quaerenda.     effigiem  Xanthi  Troiamque  videtis 

quam  vestrae  fecere  manus,  meUoribus,  opto, 

auspiciis,  et  quae  fuerit  minus  obvia  Grais. 

si  quando  Thybrim  vicinaque  Thybridis  arva  500 

intraro  gentique  meae  data  moenia  cernam, 

cognatas  urbes  oUm  populosque  propinquos, 

Epiro  Hesperiam  (quibus  idem  Dardanus  auctor 

atque  idem  casus),  unam  faciemus  utramque 

Troiam  animis :   maneat  nostros  ea  cura  nepotes.'  505 

Provehimur  pelago  vicina  Ceraunia  iuxta, 
unde  iter  ItaUam  cursusque  brevissimus  undis. 
sol  ruit  interea  et  montes  umbrantur  opaci. 
sternimur  optatae  gremio  teUuris  ad  undam 
sortiti  remos  passimque  in  Utore  sicco  510 

corpora  curamus :  fessos  sopor  inrigat  artus. 
necdum  orbem  medium  nox  Horis  acta  subibat: 

482-512  GMP  483  subtegmine  GMy^b^  484  honore 

Py^a  Scaurus  apud  Serv.  :  honori  GMy^bar  Serv.  499  fuerint 

MPy^c^  agnoscit  Serv.  :  fueris  G^  503  Hesperia  Pb^c^  Serv. 

504  faciamus  G  510  sortiti  requiem /ro^omV  Z>^m//'c^^ 

12* 


P.  VERGILI  MARONIS 

haud  segnis  strato  surgit  Palinurus  et  omnis 

explorat  ventos  atque  auribus  aera  captat; 

sidera  cuncta  notat  tacito  labentia  caelo,  515 

Arcturum  pluviasque  Hyadas  geminosque  Triones 

armatumque  auro  circumspicit  Oriona. 

postquam  cuncta  videt  caelo  constare  sereno, 

dat  clarum  e  puppi  signum :  nos  castra  movemus 

temptamusque  viam  et  velorum  pandimus  alas.  520 

lamque  rubescebat  stellis  Aurora  fugatis 
cum  procul  obscuros  collis  humilemque  videmus 
ItaHam.     Italiam  primus  conclamat  Achates, 
Italiam  laeto  socii  clamore  salutant. 

tum  pater  Anchises  magnum  cratera  corona  525 

induit  implevitque  mero,  divosque  vocavit 
stans  celsa  in  puppi : 

*di  maris  et  terrae  tempestatumque  potentes, 
ferte  viam  vento  facilem  et  spirate  secundi.' 
crebrescunt  optatae  aurae  portusque  patescit  530 

iam  propior,  templumque  apparet  in  arce  Minervae. 
vela  legunt  socii  et  proras  ad  litora  torquent. 
portus  ab  euroo  fluctu  curvatus  in  arcum, 
obiectae  salsa  spumant  aspergine  cautes, 
ipse  latet :  gemino  dimittunt  bracchia  muro  535: 

turriti  scopuli  refugitque  ab  litore  templum. 
quattuor  hic,  primum  omen,  equos  in  gramine  vidi 
tondentis  campum  late,  candore  nivali. 
et  pater  Anchises  '  bellum,  o  terra  hospita,  portas :  . 

bello  armantur  equi,  bellum  haec  armenta  minantur.     540 
sed  tamen  idem  oHm  curru  succedere  sueti 
quadripedes  et  frena  iugo  concordia  ferre : 
spes  et  pacis '  ait.    tum  numina  sancta  precamur 

513-530  GMP',    531-543  MP  516  pluvias]   pliadas  7V 

Macrobius                 527  celsa  My  (in  textu)  abcn  Donatus :  prima  Gy 

(in  margine)  :    .ima  P^  :     -elsa   P^  535    demittunt   My  {in 
ntargine)  ab 


AENEIDOS  III 

Palladis  armisonae,  quae  prima  accepit  ovantis, 
et  capita  ante  aras  Phrygio  velamur  amictu,  545 

praeceptisque  Heleni,  dederat  quae  maxima,  rite 
lunoni  Argivae  iussos  adolemus  honores. 

Haud  mora,  continuo  perfectis  ordine  votis 
cornua  velatarum  obvertimus  antemnarum, 
Graiugenumque  domos  suspectaque  linquimus  arva.       550 
hinc  sinus  Herculei  (si  vera  est  fama)  Tarenti 
cernitur,  attollit  se  diva  Lacinia  contra, 
Caulonisque  arces  et  navifragum  Scylaceum.  •  fneloor 

tum  procul  e  fluctu  Trinacria  cernitur  Aetna, 
et  gemitum  ingentem  pelagi  pulsataque  saxa  555 

audimus  longe  fractasque  ad  litora  voces, 
exsultantque  vada  atque  aestu  miscentur  harenae. 
et  pater  Anchises  '  nimirum  hic  illa  Charybdis  : 
hos  Helenus  scopulos,  haec  saxa  horrenda  canebat. 
eripite,  o  socii,  pariterque  insurgite  remis.'  560 

haud  minus  ac  iussi  faciunt,  primusque  rudentem 
contorsit  laevas  proram  Palinurus  ad  undas ; 
laevam  cuncta  cohors  remis  ventisque  petivit. 
tollimur  in  caelum  curvato  gurgite,  et  idem 
subducta  ad  manis  imos  desedimus  unda.  565 

ter  scopuli  clamorem  inter  cava  saxa  dedere, 
ter  spumam  elisam  et  rorantia  vidimus  astra. 
interea  fessos  ventus  cum  sole  reliquit, 
ignarique  viae  Cyclopum  adlabimur  oris. 

Portus  ab  accessu  ventorum  immotus  et  ingens         570 
ipse :  sed  horrificis  iuxta  tonat  Aetna  ruinis, 
interdumque  atram  prorumpit  ad  aethera  nubem 
turbine  fumantem  piceo  et  candente  favilla, 

544-560  MP;  561-573  MPV  545  capite  P^ :  capute  deteriores 

qutdam,  ttnde  caput  Ladewig         aram  Py^ir  556  ab  litore  M^^cn 

Diomedes:    ab    litora  7  558  hic  MPb^-n  :    haec  '^^ceditores 

plerique  561   rudentem]  tridentem   Heinsius  Bentley  563 

ventis  remisque  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

attollitque  globos  flammarum  et  sidera  lambit, 
interdum  scopulos  avulsaque  viscera  montis  575 

erigit  eructans,  liquefactaque  saxa  sub  auras 
cum  gemitu  glomerat  fundoque  exaestuat  imo. 
fama  est  Enceladi  semustum  fulmine  corpus 
urgeri  mole  hac,  ingentemque  insuper  Aetnam 
impositam  ruptis  flammam  exspirare  caminis,  580 

et  fessum  quotiens  mutet  latus,  intremere  omnem 
murmure  Trinacriam  et  caelum  subtexere  fumo. 
noctem  illam  tecti  silvis  immania  monstra 
perferimus,  nec  quae  sonitum  det  causa  videmus. 
nam  neque  erant  astrorum  ignes  nec  lucidus  aethra      585 
siderea  polus,  obscuro  sed  nubila  caelo, 
et  lunam  in  nimbo  nox  intempesta  tenebat. 
Postera  iamque  dies  primo  surgebat  Eoo 
umentemque  Aurora  polo  dimoverat  umbram,  I 

cum  subito  e  silvis  macie  confecta  suprema  590 

ignoti  nova  forma  viri  miserandaque  cultu 
procedit  supplexque  manus  ad  litora  tendit. 
respicimus.     dira  inluvies  immissaque  barba, 
consertum  tegimen  spinis  :  at  cetera  Graius, 
et  quondam  patriis  ad  Troiam  missus  in  armis.  595 

isque  ubi  Dardanios  habitus  et  Troia  vidit 
arma  procul,  paulum  aspectu  conterritus  haesit 
continuitque  gradum ;  mox  sese  ad  Utora  praeceps 
cum  fletu  precibusque  tulit :  '  per  sidera  testor, 
per  superos  atque  hoc  caeli  spirabile  lumen,  600 

toUite  me,  Teucri ;  quascumque  abducite  terras  : 
hoc  sat  erit.     scio  me  Danais  e  classibus  unum 
et  bello  Iliacos  fateor  petiisse  penatis. 
pro  quo,  si  sceleris  tanta  est  iniuria  nostri, 

574-586  MPV;  587-604  MP  581  mutat  M^P^y^ir^  agnosctt 

Serv. :  motat  7^  Serv.  :  motet  a^b^c         595  om.  ir  uncis  secludit  Rtbbeck 
600  sperabile  M^         numen  M^ :  nomen  P^  6oi  adducite  M^ 


AENEIDOS  III 

spargite  me  in  fluctus  vastoque  immergite  ponto ;         605 

si  pereo,  hominum  manibus  periisse  iuvabit' 

dixerat  et  genua  amplexus  genibusque  volutans 

haerebat.     qui  sit  fari,  quo  sanguine  cretus, 

hortamur,  quae  deinde  agitet  fortuna  fateri. 

ipse  pater  dextram  Anchises  haud  multa  moratus  610 

dat  iuveni  atque  animum  praesenti  pignore  firmat. 

ille  haec  deposita  tandem  formidine  fatur  : 

'sum  patria  ex  Ithaca,  comes  infelicis  VUxi, 

nomine  Achaemenides,  Troiam  genitore  Adamasto 

paupere  (mansissetque  utinam  fortuna  !)  profectus.         615 

hic  me,  dum  trepidi  crudelia  hmina  Hnquunt, 

immemores  socii  vasto  Cyclopis  in  antro 

deseruere.     domus  sanie  dapibusque  cruentis, 

intus  opaca,  ingens.     ipse  arduus,  altaque  pulsat 

sidera  (di  talem  terris  avertite  pestem  !)  620 

nec  visu  facilis  nec  dictu  adfabiHs  ulH; 

visceribus  miserorum  et  sanguine  vescitur  atro. 

vidi  egomet  duo  de  numero  cum  corpora  nostro 

prensa  manu  magna  medio  resupinus  in  antro 

frangeret  ad  saxum,  -  sanieque  aspersa  natarent  625 

Hmina;  vidi  atro  cum  membra  fluentia  tabo 

manderet  et  tepidi  tremerent  sub  dentibus  artus — 

haud  impune  quidem,  nec  taHa  passus  VHxes 

obHtusve  sui  est  Ithacus  discrimine  tanto. 

nam  simul  expletus  dapibus  vinoque  sepultus  630 

cervicem  inflexam  posuit,  iacuitque  per  antrum 

immensus  saniem  eructans  et  frusta  cruento 

per  somnum  commixta  mero,  nos  magna  precati 

numina  sortitique  vices  una  undique  circum 

605-634  MP                   614  nomen  abc^  Bentley              621  effabilis 

Pyabc          625  expersa  6-c'-'  deteriores  quidam  Serv.  Ribbeck  627 

trepidi  M^Pa^b^n   agnoscit  Serv.             629  oblitusque  P^^  632 
immensum   Py^a^b^   Serv.               634  nomina  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

fundimur,  et  telo  lumen  terebramus  acuto  635 

ingens  quod  torva  solum  sub  fronte  latebat, 

Argolici  clipei  aut  Phoebeae  lampadis  instar,  - 

et  tandem  laeti  sociorum  ulciscimur  umbras. 

sed  fugite,  o  miseri,  fugite  atque  ab  litore  funem 

rumpite.  640 

nam  qualis  quantusque  cavo  Polyphemus  in  antro 

lanigeras  claudit  pecudes  atque  ubera  pressat, 

centum  alii  curva  haec  habitant  ad  litora  vulgo 

infandi  Cyclopes  et  altis  montibus  errant.  aoBffaA 

tertia  iam  Lunae  se  cornua  lumine  complent  645 

cum  vitam  in  silvis  inter  deserta  ferarum 

lustra  domosque  traho,  vastosque  ab  rupe  Cyclopas 

prospicio  sonitumque  pedum  vocemque  tremesco. 

victum  infehcem,  bacas  lapidosaque  corna, 

dant  rami,  et  vulsis  pascunt  radicibus  herbae.  650 

omnia  conlustrans  hanc  primum  ad  litora  classem 

conspexi  venientem.     huic  me,  quaecumque  fuisset, 

addixi  :  satis  est  gentem  effugisse  nefandam. 

vos  animam  hanc  potius  quocumque  absumite  leto.' 

Vix  ea  fatus  erat  summo  cum  monte  videmus  655 

ipsum  inter  pecudes  vasta  se  mole  moventem 
pastorem  Polyphemum  et  Htora  nota  petentem, 
monstrum  horrendum,  informe,  ingens,  cui  lumen  ademptum. 
trunca  manum  pinus  regit  et  vestigia  firmat; 
lanigerae  comitantur  oves  ;  ea  sola  voluptas  660 

solamenque  maH. 

postquam  altos  tetigit  fluctus  et  ad  aequora  venit, 
luminis  effossi  fluidum  lavit  inde  cruorem 
dentibus  infrendens  gemitu,  graditurque  per  aequor 

635-659  MP ;  660-664  FMP  635  tenebramus  ntultos  legisse 

iestatur  Serv.  652  prospexi  My^  655  cum  in  monte  P^y^a 

659  manum  M^^a^b^n  Quintilianus,  prohat  Henry :  manu  Serv.  editores 
fere  omnes  66i  de  collo  fistula  pendet  explent  F^Pyab^^CTr^ 

probat  Henry  663  effuso  M^  :  effusi  M"^  {cf.  xi.  671)  664 

gemitum  P^7^ 


AENEIDOS  III 

iam  medium,  necdum  fluctus  latera  ardua  tinxit.  665 

nos  procul  inde  fugam  trepidi  celerare  recepto 

supplice  sic  merito  tacitique  incidere  funem, 

vertimus  et  proni  certantibus  aequora  remis. 

sensit,  et  ad  sonitum  vocis  vestigia  torsit. 

verum  ubi  nulla  datur  dextra  adfectare  potestas  670 

nec  potis  lonios  fluctus  aequare  sequendo, 

clamorem  immensum  tollit,  quo  pontus  et  omnes 

contremuere  undae,  penitusque  exterrita  tellus 

Italiae  curvisque  immugiit  Aetna  cavernis. 

at  genus  e  silvis  Cyclopum  et  montibus  altis  675 

excitum  ruit  ad  portus  et  litora  complent. 

cernimus  astantis  nequiquam  lumine  torvo 

Aetnaeos  fratres  caelo  capita  alta  ferentis, 

concilium  horrendum  :  quales  cum  vertice  celso 

aeriae  quercus  aut  coniferae  cyparissi  6S0 

constiterunt,  silva  alta  lovis  lucusve  Dianae. 

praecipitis  metus  acer  agit  quocumque  rudentis 

excutere  et  ventis  intendere  vela  secundis. 

contra  iussa  monent  Heleni,  Scyllam  atque  Charybdim 

(inter  utramque  viam  leti  discrimine  parvo)  685 

ni  teneant  cursus  ;  certum  est  dare  lintea  retro. 

ecce  autem  Boreas  arigusta  ab  sede  Pelori 

missus  adest :  vivo  praetervehor  ostia  saxo 

Pantagiae  Megarosque  sinus  Thapsumque  iacentem. 

talia  monstrabat  relegens  errata  retrorsus  690 

litora  Achaemenides,  comes  infelicis  Vlixi. 

665-684   FMP',      685-689    FMPR',      690  MPR;      691    MPRV 
665  fluctu  M-^Py^  Serv.  :  fluctur  F         666  fuga  P^  668  verrimus 

F  670  dextra  M^P^  agnosctt  Serv.  :     dextram  FP^yabcir  Serv.  : 

dextrum  M^  673  intremuere  FPabcn  674  Italiae  ]Trinacriae 

Bentley  Ribbeck  682  ruentis  F  684-686  contra  ac  Madvig 

monet  P^ :  movent  /7^  Scylla  FP^  Ribbeck  Charybdis  Fa^  Ribbeck 
ni  FM^fabc"^ :  ne  P^y^c^ :  nec  P^,  de  R  non  liquet :  nxpro  T\e  positum 
testantur  Prisdanus  Donatus  Serv.  ?  :  locum  difficillimum  recte  interpre- 
tatus  est  Kvicala :  vulgo  Scyllam  atque  Charybdim  inter :  interpungitur. 
teneam  Ribbeck  transpositis  vv.  685,  686 


AENEIDOS  III 

Sicanio  praetenta  sinu  iacet  insula  contra 
Plemyrium  undosum,  nomen  dixere  priores 
Ortygiam.     Alpheum  fama  est  huc  Elidis  amnem 
occultas  egisse  vias  subter  mare,  qui  nunc  695 

ore,  Arethusa,  tuo  Siculis  confunditur  undis. 
iussi  numina  magna  loci  veneramur,  et  inde 
exsupero  praepingue  solum  stagnantis  Helori. 
hinc  altas  cautes  proiectaque  saxa  Pachyni 
radimus,  et  fatis  numquam  concessa  moveri  700 

apparet  Camerina  procul  campique  Geloi, 
immanisque  Gela  fluvii  cognomine  dicta. 
arduus  inde  Acragas  ostentat  maxima  longe 
moenia,  magnanimum  quondam  generator  equorum; 
teque  datis  Hnquo  ventis,  palmosa  Selinus,  705 

et  vada  dura  lego  saxis  Lilybeia  caecis. 
hinc  Drepani  me  portus  et  inlaetabilis  ora 
accipit.     hic  pelagi  tot  tempestatibus  actus 
heu,  genitorem,  omnis  curae  casusque  levamen, 
amitto  Anchisen.     hic  me,  pater  optime,  fessum  710 

deseris,  heu,  tantis  nequiquam  erepte  periclis  ! 
nec  vates  Helenus,  cum  multa  horrenda  moneret, 
hos  mihi  praedixit  luctus,  non  dira  Celaeno. 
hic  labor  extremus,  longarum  haec  meta  viarum. 
hinc  me  digressum  vestris  deus  appuHt  oris.'  715 

Sic  pater  Aeneas  intentis  omnibus  unus 
fata  renarrabat  divum  cursusque  docebat. 
conticuit  tandem  factoque  hic  fine  quievit. 

6g2-Ti6  MPRV;    ^i^-^iQ  MPR  ^^02  damnant  Wagner  alii 

705  ventis]  velis  Ribbeck         708  actis  PR-^b^cD.  Serv.  :  syllaba  finalis 
in  V  erasa  717  cursu  P 


P.  VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS       V^-  ' 

LIBER  IV 

At  regina  gravi  iamdudum  saucia  cura 
vulnus  alit  venis  et  caeco  carpitur  igni. 
multa  viri  virtus  animo  multusque  recursat 
gentis  honos :   haerent  infixi  pectore  vultus 
verbaque,  nec  placidam  membris  dat  cura  quietem.  5 

postera  Phoebea  lustrabat  lampade  terras 
umentemque  Aurora  polo  dimoverat  umbram, 
cum  sic  unanimam  adloquitur  male  sana  sororem : 
*  Anna  soror,  quae  me  suspensam  insomnia  terrent ! 
quis  novus  hic  nostris  successit  sedibus  hospes,  10 

quem  sese  ore  ferens,  quam  forti  pectore  et  armis ! 
credo  equidem,  nec  vana  fides,  genus  esse  deorum. 
degeneres  animos  timor  arguit.     heu,  quibus  ille 
iactatus  fatis  !  quae  bella  exhausta  canebat ! 
si  mihi  non  animo  fixum  immotumque  sederet  15 

ne  cui  me  vinclo  vellem  sociare  iugali, 
postquam  primus  amor  deceptam  morte  fefellit; 
si  non  pertaesum  thalami  taedaeque  fuisset, 
huic  uni  forsan  potui  succumbere  culpae. 
Anna,  fatebor  enim,  miseri  post  fata  Sychaei  20 

1-20  FGMPR  9  suspensa  M^  terret  c^  agnosdt  Serv, 

II  quatn]  quem  F^  iovtxs  it  deteriores         18  fuissent /'WP'^^^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

coniugis  et  sparsos  fratema  caede  penatis 

solus  hic  inflexit  sensus  animumque  labantem 

impulit.     agnosco  veteris  vestigia  flammae. 

sed  mihi  vel  tellus  optem  prius  ima  dehiscat 

vel  pater  omnipotens  abigat  me  fulmine  ad  umbras,       25 

pallentis  umbras  Erebo  noctemque  profundam, 

ante,  pudor,  quam  te  violo  aut  tua  iura  resoivo. 

ille  meos,  primus  qui  me  sibi  iunxit,  amores 

abstuht;    ille  habeat  secum  servetque  sepulcro.' 

sic  effata  sinum  lacrimis  implevit  obortis.  30 

Anna  refert :  *  o  luce  magis  dilecta  sorori, 
solane  perpetua  maerens  carpere  iuventa 
nec  dulcis  natos  Veneris  nec  praemia  noris? 
id  cinerem  aut  manis  credis  curare  sepultos? 
esto :  aegram  nulli  quondam  flexere  mariti,  35 

non  Libyae,  non  ante  Tyro  ;  despectus  larbas 
ductoresque  alii,  quos  Africa  terra  triumphis 
dives  alit :   placitone  etiam  pugnabis  amori  ? 
nec  venit  in  mentem  quorum  consederis  arvis? 
hinc  Gaetulae  urbes,  genus  insuperabile  bello,  40 

et  Numidae  infreni  cingunt  et  inhospita  Syrtis; 
hinc  deserta  siti  regio  lateque  furentes 
Barcaei.     quid  bella  Tyro  surgentia  dicam 
germanique  minas?  -i^v/  33i 

dis  equidem  auspicibus  reor  et  lunone  secunda  45 

hunc  cursum  Iliacas  vento  tenuisse  carinas. 
quam  tu  urbem,  soror,  hanc  cernes,  quae  surgere  regna 
coniugio  tali !    Teucrum  comitantibus  armis 
Punica  se  quantis  attollet  gloria  rebus  ! 
tu  modo  posce  deos  veniam,  sacrisque  litatis  50 

21-37  FGMPR  ;  38-50  FMPR         25  adgat  GMPRy^c        26  Erebi 
MP-y^bc-n  agnoscii  Serv.  27  ante]  sancte  Markland  36  Libya 

P^    Serv.  40  insuperabile]    intractabile   R  41  anie  v.    40 

conlocat  Immisch,  fortasse  recte  42  furentes]  vagantes  c  deteriores 

Isidorus        43  Barcaei]  Vaccaei  Isidorus  orig.  ix.  2,  107 


AENEIDOS  IV 

indulge  hospitio  causasque  innecte  morandi,  ■'"  <'^^*'^* 
dum  pelago  desaevit  hiems  et  aquosus  Orion, 
quassataeque  rates,  dum  non  tractabile  caelum.' 
His  dictis  impenso  animum  flammavit  amore 
spemque  dedit  dubiae  menti  solvitque  pudorem.  55 

principio  delubra  adeunt  pacemque  per  aras  —   ■  - 
exquirunt;  mactant  lectas  de  more  bidentis   'HnmL 
legiferae  Cereri  Phoeboque  patrique  Lyaeo, 
lunoni  ante  omnis,  cui  vincla  iugalia  curae. 
ipsa  tenens  dextra  pateram  pulcherrima  Dido  60 

candentis  vaccae  media  inter  cornua  fundit, 
aut  ante  ora  deum  pinguis  spatiatur  ad  aras, 
instauratque  diem  donis,  pecudumque  reclusis 
pectoribus  inhians  spirantia  consulit  exta. 
heu,  vatum  ignarae  mentes  !  quid  vota  furentem,  65 

quid  delubra  iuvant?   est  mollis  flamma  medullas 
interea  et  tacitum  vivit  sub  pectore  vulnus. 
uritur  infeUx  Dido  totaque  vagatur 
urbe  furens,  qualis  coniecta  cerva  sagitta, 
quam  procul  incautam  nemora  inter  Cresia  fixit  70 

pastor  agens  telis  Hquitque  volatile  ferrum 
nescius :   illa  fuga  silvas  saltusque  peragrat 
Dictaeos ;  haeret  lateri  letalis  harundo. 
nunc  media  Aenean  secum  per  moenia  ducit 
Sidoniasque  ostentat  opes  urbemque  paratam,  75 

incipit  effari  mediaque  in  voce  resistit; 
nunc  eadem  labente  die  convivia  quaerit, 
Iliacosque  iterum  demens  audire  labores 
exposcit  pendetque  iterum  narrantis  ab  ore. 
post  ubi  digressi,  lumenque  obscura  vicissim  80 

luna  premit  suadentque  cadentia  sidera  somnos, 

51-81   FMPR  51  hospitio  et  causas  F  53  dum  ,  .  . 

caelum  dantnat  Ribbeck  54  impenso  F^  Parisinus  7906  agnoscit 

Serv. :  penso  P^  :  incensum  F^MP^Rybcjr  Serv.       inflammavit  MP-^b 
58  frugiferae  F  Ry'' 


P.  VERGILI  MARONIS 

sola  domo  maeret  vacua  stratisque  relictis 

incubat.     illum  absens  absentem  auditque  videtque, 

aut  gremio  Ascanium  genitoris  imagine  capta 

detinet,  infandum  si  fallere  possit  amorem.  85 

non  coeptae  adsurgunt  turres,  non  arma  iuventus 

exercet  portusve  aut  propugnacula  bello 

tuta  parant :   pendent  opera  interrupta  minaeque 

murorum  ingentes  aequataque  machina  caelo. 

Quam  simul  ac  tali  persensit  peste  teneri  90 

cara  lovis  coniunx  nec  famam  obstare  furori, 
talibus  adgreditur  Venerem  Saturnia  dictis : 
'  egregiam  vero  laudem  et  spolia  ampla  refertis 
tuque  puerque  tuus  (magnum  et  memorabile  numen), 
una  dolo  divum  si  femina  victa  duorum  est.  95 

neC  me  adeo  fallit  veritam  te  moenia  nostra 
suspectas  habuisse  domos  Karthaginis  altae. 
sed  quis  erit  modus,  aut  quo  nunc  certamine  tanto? 
quin  potius  pacem  aeternam  pactosque  hymenaeos 
exercemus  ?   habes  tota  quod  mente  petisti :  100 

ardet  amans  Dido  traxitque  per  ossa  furorem. 
communem  hunc  ergo  populum  paribusque  regamus 
auspiciis;  Hceat  Phrygio  servire  marito 
dotalisque  tuae  Tyrios  permittere  dextrae.' 

Olli  (sensit  enim  simulata  mente  locutam^  105 

quo  regnum  Italiae  Libycas  averteret  oras) 
sic  contra  est  ingressa  Venus :    '  quis  taHa  demens 
abnuat  aut  tecum  malit  contendere  bello? 
si  modo  quod  memoras  factum  fortuna  sequatur. 
sed  fatis  incerta  feror,  si  luppiter  unam  iio 

esse  velit  Tyriis  urbem  Troiaque  profectis, 

82  92  FMPR;  93-111  F{recenHore  manu)  MPR  85  aman- 

tem  F        91  furori]  pudori  Rm         94  nomen  Canoniciantis  deteriores 
Ribbeck  98  certamina  tanta  Heinsius  106  Italia  Wakefield 

adverteret  w  libri  Pierii,  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  IV 

miscerive  probet  populos  aut  foedera  iungi. 

tu  coniunx,  tibi  fas  animum  temptare  precando. 

perge,  sequar.'     tum  sic  excepit  regia  luno : 

*  mecum  erit  iste  labor.     nunc  qua  ratione  quod  instat     115 

confieri  possit,  paucis  (adverte)  docebo. 

venatum  Aeneas  unaque  miserrima  Dido 

in  nemus  ire  parant,  ubi  primos  crastinus  ortus 

extulerit  Titan  radiisque  retexerit  orbem. 

his  ego  nigrantem  commixta  grandine  nimbum,  120 

dum  trepidant  alae  saltusque  indagine  cingunt, 

desuper  infundam  et  tonitru  caelum  omne  ciebo. 

diffugient  comites  et  nocte  tegentur  opaca : 

speluncam  Dido  dux  et  Troianus  eandem 

devenient.     adero  et,  tua  si  mihi  certa  voluntas,  125 

conubio  iungam  stabili  propriamque  dicabo. 

hic  hymenaeus  erit.'  non  adversata  petenti 

adnuit  atque  dolis  risit  Cytherea  repertis. 

Oceanum  interea  surgens  Aurora  reliquit. 
it  portis  iubare  exorto  delecta  iuventus,  130 

retia  rara,  plagae,  lato  venabula  ferro, 
Massylique  ruunt  equites  et  odora  canum  vis. 
reginam  thalamo  cunctantem  ad  Hmina  primi 
Poenorum  exspectant,  ostroque  insignis  et  auro 
stat  sonipes  ac  frena  ferox  spumantia  mandit.  135 

tandem  progreditur  magna  stipante  caterva 
Sidoniam  picto  chlamydem  circumdata  limbo ; 
cui  pharetra  ex  auro,  crines  nodantur  in  aurum, 
aurea  purpuream  subnectit  fibula  vestem. 
nec  non  et  Phrygii  comites  et  laetus  lulus  140 

112-115  F(^recenh'ore  manu)  MPR  ;   116  121  F {recetttiore  manu)  MR 
122-140  MR  112  foedere  deteriores   quidam,    agnoscit  Serv. 

116  confieri  PR-y^c^  (in  rasura)  Serv.  :  comfieri  M^ :  quod  fieri  ^^7^  : 
quo  fieri  Fb^tt^  118  primus  M^R  :  primum  M^  126  damnant 

Peerlkamp  Ribheck  127  aversata  R  agnoscit  Serv.  129  re- 

linquit  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

incedunt.     ipse  ante  alios  pulcherrimus  omnis 

infert  se  socium  Aeneas  atque  agmina  iungit. 

qualis  ubi  hibernam  Lyciam  Xanthique  fluenta 

deserit  ac  Delum  maternam  invisit  Apollo 

instauratque  choros,  mixtique  altaria  circum  145 

Cretesque  Dryopesque  fremunt  pictique  Agathyrsi : 

ipse  iugis  Cynthi  graditur  mollique  fluentem 

fronde  premit  crinem  fingens  atque  implicat  auro, 

tela  sonant  umeris  :    haud  illo  segnior  ibat 

Aeneas,  tantum  egregio  decus  enitet  ore.  150 

postquam  altos  ventum  in  montis  atque  invia  lustra, 

ecce  ferae  saxi  deiectae  vertice  caprae 

decurrere  iugis;  alia  de  parte  patentis 

transmittunt  cursu  campos  atque  agmina  cervi 

pulverulenta  fuga  glomerant  montisque  reUnquunt.  155 

at  puer  Ascanius  mediis  in  valHbus  acri 

gaudet  equo  iamque  hos  cursu,  iam  praeterit  illos, 

spumantemque  dari  pecora  inter  inertia  votis 

optat  aprum,  aut  fulvum  descendere  monte  leonem. 

Interea  magno  misceri  murmure  caelum  160 

incipit,  insequitur  commixta  grandine  nimbus, 
et  Tyrii  comites  passim  et  Troiana  iuventus 
Dardaniusque  nepos  Veneris  diversa  per  agros 
tecta  metu  petiere  ;   ruunt  de  montibus  amnes. 
speluncam  Dido  dux  et  Troianus  eandem  165 

deveniunt.     prima  et  Tellus  et  pronuba  luno 
dant  signum ;   fulsere  ignes  et  conscius  aether 
conubiis,  summoque  ulularunt  vertice  Nymphae. 
ille  dies  primus  leti  primusque  malorum 
causa  fuit;    neque  enim  specie  famave  movetur  170 

nec  iam  furtivum  Dido  meditatur  amorem  : 

141-14^  MR;  144-161  AIRV;  162-1^1  MPRl^  168  conubii 

P'^RVb^c''  169  malorum]  laborum  P^  Parisinus  7906  Philar- 

gyrius 


AENEIDOS  IV 

coniugium  vocat,  hoc  praetexit  nomine  culpam. 

Extemplo  Libyae  magnas  it  Fama  per  urbes, 
Fama,  malum  qua  non  aliud  velocius  ullum : 
mobilitate  viget  virisque  adquirit  eundo,  175 

parva  metu  primo,  mox  sese  attollit  in  auras 
ingrediturque  solo  et  caput  inter  nubila  condit. 
illam  Terra  parens  ira  inritata  deorum      itnTod   ■ 
extremam,  ut  perhibent,  Coeo  Enceladoque  sororem 
progenuit  pedibus  celerem  et  pernicibus  alis,  180 

monstrum  horrendum,  ingens,  cui  quot  sunt  corpore  plumae, 
tot  vigiles  oculi  subter  (mirabile  dictu), 
tot  Hnguae,  totidem  ora  sonant,  tot  subrigit  auris. 
nocte  volat  caeH  medio  terraeque  per  umbram 
stridens,  nec  dulci  decHnat  lumina  somno;  185 

luce  sedet  custos  aut  summi  culmine  tecti 
turribus  aut  altis,  et  magnas  territat  urbes, 
tam  ficti  pravique  tenax  quam  nuntia  veri. 
haec  tum  multipHci  populos  sermone  replebat 
gaudens,  et  pariter  facta  atque  infecta  canebat :  190 

venisse  Aenean  Troiano  sanguine  cretum, 
cui  se  pulchra  viro  dignetur  iungere  Dido ; 
nunc  hiemem  inter  se  luxu,  quam  longa,  fovere 
regnorum  immemores  turpique  cupidine  captos. 
haec  passim  dea  foeda  virum  diifundit  in  ora.  195 

protinus  ad  regem  cursus  detorquet  larban 
incenditque  animum  dictis  atque  aggerat  iras. 

Hic  Hammone  satus  rapta  Garamantide  nympha 
templa  lovi  centum  latis  immania  regnis, 
centum  aras  posuit  vigilemque  sacraverat  ignem,  200 

excubias  divum  aeternas,  pecudumque  cruore 
pingue  solum  et  variis  florentia  Hmina  sertis. 

172  196  MP/?F;  197-202  MPR  174  quo  PVy^bciT  Pnscia- 

nus  Serv.  179  extrema  R^  182  post  oculi  interpungit  Nauck 

187  magnas   et   M^  191  a   sanguine  R^f  196  cursu   P^ : 

cursum  7  Nonius 

VERGk  13 


P.  VERGILI  MARONIS 

isque  amens  animi  et  rumore  accensus  amaro 

dicitur  ante  aras  media  inter  numina  divum 

multa  lovem  manibus  supplex  orasse  supinis :  205 

*  luppiter  omnipotens,  cui  nunc  Maurusia  pictis 

gens  epulata  toris  Lenaeum  libat  honorem, 

aspicis  haec  ?   an  te,  genitor,  cum  fulmina  torques 

nequiquam  horremus,  caecique  in  nubibus  ignes 

terrificant  animos  et  inania  murmura  miscent?  210 

femina,  quae  nostris  errans  in  finibus  urbem 

exiguam  pretio  posuit,  cui  Htus  arandum 

cuique  loci  leges  dedimus,  conubia  nostra 

reppulit  ac  dominum  Aenean  in  regna  recepit. 

et  nunc  ille  Paris  cum  semiviro  comitatu,  215 

Maeonia  mentum  mitra  crinemque  madentem 

subnexus,  rapto  potitur :    nos  munera  templis 

quippe  tuis  ferimus  famamque  fovemus  inanem.' 

Talibus  orantem  dictis  arasque  tenentem 
audiit  Omnipotens,  oculosque  ad  moenia  torsit  220 

regia  et  oblitos  famae  melioris  amantis. 
tum  sic  Mercurium  adloquitur  ac  talia  mandat : 
'  vade  age,  nate,  voca  Zephyros  et  labere  pennis 
Dardaniumque  ducem,  Tyria  Karthagine  qui  nunc 
exspectat  fatisque  datas  non  respicit  urbes,  225 

adloquere  et  celeris  defer  mea  dicta  per  auras. 
non  illum  nobis  genetrix  pulcherrima  talem 
promisit  Graiumque  ideo  bis  vindicat  armis  ; 
sed  fore  qui  gravidam  imperiis  belloque  frementem 
ItaUam  regeret,  genus  alto  a  sanguine  Teucri  230 

proderet,  ac  totum  sub  leges  mitteret  orbem. 
si  nuUa  accendit  tantarum  gloria  rerum 
nec  super  ipse  sua  moHtur  laude  laborem, 

203-216  MPR  ;  217-233  MP  204  numina]  munera  mulios 

legisse  testatur  D.  Serv.,  commendat  Kvicala  217  subnexus 

deteriores  duo  :  subnixus  ceteri,  testantur  Nonius  Serv.  227  genetrix 

nobis  P^  deteriores  Ribbeck  233  laborum  M^P^y^ 


AENEIDOS  IV 

Ascanione  pater  Romanas  invidet  arces? 
quid  struit?  aut  qua  spe  inimica  in  gente  moratur        235 
nec  prolem  Ausoniam  et  Lavinia  respicit  arva? 
naviget !  haec  summa  est,  hic  nostri  nuntius  esto.' 

Dixerat.     ille  patris  magni  parere  parabat 
imperio  :  et  primum  pedibus  talaria  nectit 
aurea,  quae  sublimem  alis  sive  aequora  supra  240 

seu  terram  rapido  pariter  cum  flamine  portant. 
tum  virgam  capit :  hac  animas  ille  evocat  Orco 
pallentis,  alias  sub  Tartara  tristia  mittit, 
dat  somnos  adimitque,  et  lumina  morte  resignat.   ,.,.,: 
illa  fretus  agit  ventos  et  turbida  tranat  •      '    ■HB 

nubila.     iamque  volans  apicem  et  latera  ardua  cernit 
Atlantis  duri  caelum  qui  vertice  fulcit, 
Atlantis,  cinctum  adsidue  cui  nubibus  atris 
piniferum  caput  et  vento  pulsatur  et  imbri, 
nix  umeros  infusa  tegit,  tum  flumina  mento  250 

praecipitant  senis,  et  glacie  riget  horrida  barba. 
hic  primum  paribus  nitens  Cyllenius  alis 
constitit :  hinc  toto  praeceps  se  corpore  ad  undas 
misit  avi  similis,  quae  circum  litora,  circum 
piscosos  scopulos  humilis  volat  aequora  iuxta.  255 

haud  aliter  terras  inter  caelumque  volabat 
litus  harenosum  ad  Libyae,  ventosque  secabat 
materno  veniens  ab  avo  Cyllenia  proles. 
ut  primum  alatis  tetigit  magalia  plantis, 
Aenean  fundantem  arces  ac  tecta  novantem  260 

conspicit.     atque  ilH  stellatus  iaspide  fulva 
ensis  erat  Tyrioque  ardebat  murice  laena 
demissa  ex  umeris,  dives  quae  munera  Dido 
fecerat,  et  tenui  telas  discreverat  auro. 

234-2^1  FMP;  258-264  MP  236  eicit  Ribbeck  241  por- 

tent  M^         243  mittit]  ducit  P^         245  vento  se  Kvicala         256-258 
sunt  qui  hos  versus  damnant  256  volabat]  legebat  Beniley  ontisso 

ad  V.  257  257  ad  P^7^ :  at  M^  ut  videtur :  ac  M^abcir :  ao  P^ 

13* 


P.  VERGILI  MARONIS 

continuo  invadit  :    '  tu  nunc  Karthaginis  altae  265 

fundamenta  locas  pulchramque  uxorius  urbem 

exstruis  ?   heu,  regni  rerumque  oblite  tuarum  ! 

ipse  deum  tibi  me  claro  demittit  Olympo 

regnator,  caelum  ac  terras  qui  numine  torquet  : 

ipse  haec  ferre  iubet  celeris  mandata  per  auras  :  270 

quid  struis  ?   aut  qua  spe  Libycis  teris  otia  terris  ? 

si  te  nulla  movet  tantarum  gloria  rerum 

[nec  super  ipse  tua  moliris  laude  laborem,] 

Ascanium  surgentem  et  spes  heredis  luli 

respice,  cui  regnum  Italiae  Romanaque  tellus  275 

debetur.'     tali  Cyllenius  ore  locutus 

mortalis  visus  medio  sermone  reliquit 

et  procul  in  tenuem  ex  oculis  evanuit  auram. 

At  vero  Aeneas  aspectu  obmutuit  amens, 
arrectaeque  horrore  comae  et  vox  faucibus  haesit.         280 
ardet  abire  fuga  dulcisque  relinquere  terras, 
attonitus  tanto  monitu  imperioque  deorum. 
heu  quid  agat  ?   quo  nunc  reginam  ambire  furentem 
audeat  adfatu  ?   quae  prima  exordia  sumat  ? 
atque  animum  nunc  huc  celerem  nunc  dividit  illuc       285 
in  partisque  rapit  varias  perque  omnia  versat. 
haec  alternanti  potior  sententia  visa  est : 
Mnesthea  Sergestumque  vocat  fortemque  Serestum, 
classem  aptent  taciti  sociosque  ad  litora  cogant, 
arma  parent  et  quae  rebus  sit  causa  novandis  290 

dissimulent ;   sese  interea,  quando  optima  Dido 
nesciat  et  tantos  rumpi  non  speret  amores, 
temptaturum  aditus  et  quae  mollissima  fandi 

265-285   MP;     286  293   FMP  267   oblite]    ignare  P^ 

268  dimittit  Py^cir  269  ac]  et  Mbc         terram  Py  273 

om.  MPyWb^  276  debetur  M^Pyabc :  debentur  M*^  Serv.  283 

quonam  Nonms  285,  286  =  viii.  20,  21    non   interpretatur  Serv„ 

damnat  Heyne:  unum  v.  286  (ab  F  Py^  omissum)  uncis  secludit  Ribbeck 
285  atque]  utque  Heinsius,fortasse  recte  288  Serestum]  Cloan- 

thum  TT  Parisinus  7906  Donatus,  probat  Kvicala  289  -que  ont.  Pyc 


AENEIDOS  IV 

tempora,  quis  rebus  dexter  modus.     ocius  omnes 
imperio  laeti  parent  et  iussa  facessunt.  295 

At  regina  dolos  (quis  fallere  possit  amantem?) 
praesensit,  motusque  excepit  prima  futuros 
omnia  tuta  timens.     eadem  impia  Fama  furenti 
detulit  armari  classem  cursumque  parari. 
saevit  inops  animi  totamque  incensa  per  urbem  300 

bacchatur,  qualis  commotis  excita  sacris 
Thyias,  ubi  audito  stimulant  trieterica  Baccho 
orgia  noctumusque  vocat  clamore  Cithaeron. 
tandem  his  Aenean  compellat  vocibus  ultro : 
'dissimulare  etiam  sperasti,  perfide,  tantum  305 

posse  nefas  tacitusque  mea  decedere  terra? 
nec  te  noster  amor  nec  te  data  dextera  quondam 
nec  moritura  tenet  crudeU  funere  Dido? 
quia  etiam  hiberno  moliris  sidere  classem 
et  mediis  properas  Aquilonibus  ire  per  altum,  310 

crudelis  ?   quid,  si  non  arva  aUena  domosque 
ignotas  peteres,  et  Troia  antiqua  maneret, 
Troia  per  undosum  peteretur  classibus  aequor? 
mene  fugis?  per  ego  has  lacrimas  dextramque  tuam  te 
(quando  aliud  mihi  iam  miserae  nihil  ipsa  reliqui),       315 
per  conubia  nostra,  per  inceptos  hymenaeos, 
si  bene  quid  de  te  merui,  fuit  aut  tibi  quicquam 
dulce  meum,  miserere  domus  labentis  et  istam, 
oro,  si  quis  adhuc  precibus  locus,  exue  mentem. 
te  propter  Libycae  gentes  Nomadumque  tyranni  320 

odere,  infensi  Tyrii ;   te  propter  eundem 
exstinctus  pudor  et,  qua  sola  sidera  adibam, 
fama  prior.     cui  me  moribundam  deseris, — hospes 
(hoc  solum  nomen  quoniam  de  coniuge  restat)  ? 

294-301  FMP;  292y>^AFMP',  306-310  /WP;  311-324  MP 
295  et]  ac  M^b  309  moliri  FPa  312  et]  sed  P^ :  si  m  Giithling 
323  morituram  Priscianus 


P.  VERGILI  MARONIS 

quid  moror?  an  mea  Pygmalion  dum  moenia  frater     325 

destruat  aut  captam  ducat  Gaetulus  larbas  ? 

saltem  si  qua  mihi  de  te  suscepta  fuisset 

ante  fugam  suboles,  si  quis  mihi  parvulus  aula 

luderet  Aeneas,  qui  te  tamen  ore  referret, 

non  equidem  omnino  capta  ac  deserta  viderer.'  330 

Dixerat.  ille  lovis  monitis  immota  tenebat 
lumina  et  obnixus  curam  sub  corde  premebat. 
tandem  pauca  refert :    'ego  te,  quae  plurima  fando  i 

enumerare  vales,  numquam,  regina,  negabo 
promeritam,  nec  me  meminisse  pigebit  EHssae  335 

dum  memor  ipse  mei,  dum  spiritus  hos  regit  artus. 
pro  re  pauca  loquar.     neque  ego  hanc  abscondere  furto 
speravi  (ne  finge)  fugam,  nec  coniugis  umquam 
praetendi  taedas  aut  haec  in  foedera  veni. 
me  si  fata  meis  paterentur  ducere  vitam  340 

auspiciis  et  sponte  mea  componere  curas, 
urbem  Troianam  primum  dulcisque  meorum 
reliquias  colerem,  Priami  tecta  alta  manerent, 
et  recidiva  manu  posuissem  Pergama  victis. 
sed  nunc  ItaUam  magnam  Gryneus  Apollo,  345 

Italiam  Lyciae  iussere  capessere  sortis  ; 
hic  amor,  haec  patria  est.     si  te  Karthaginis  arces 
Phoenissam  Libycaeque  aspectus  detinet  urbis, 
quae  tandem  Ausonia  Teucros  considere  terra 
invidia  est  ?   et  nos  fas  extera  quaerere  regna.  350 

me  patris  Anchisae,  quotiens  umentibus  umbris 
nox  operit  terras,  quotiens  astra  ignea  surgunt, 
admonet  in  somnis  et  turbida  terret  imago; 
me  puer  Ascanius  capitisque  iniuria  cari, 
quem  regno  Hesperiae  fraudo  et  fatalibus  arvis.  355 

325-355  ^P  343  Priami  .  .  .  manerent  damnant  Peerlkamp 

Ribbeck  348  detinet]   demeret  Parisinus  7906  quod  *  in  novis  et 

emendatis  libris '  quosdam  invenisse  dicit  D.  Serv. 


AENEIDOS  lY 

nunc  etiam  interpres  divum  love  missus  ab  ipso 
(testor  utrumque  caput)  celeris  mandata  per  auras 
detulit :    ipse  deum  manifesto  in  lumine  vidi 
intrantem  muros  vocemque  his  auribus  hausi. 
desine  meque  tuis  incendere  teque  querelis;  360 

Italiam  non  sponte  sequor.' 

Talia  dicentem  iamdudum  aversa  tuetur 
huc  illuc  volvens  oculos  totumque  pererrat 
luminibus  tacitis  et  sic  accensa  profatur : 
*nec  tibi  diva  parens  generis  nec  Dardanus  auctor,       365 
perfide,  sed  duris  genuit  te  cautibus  horrens 
Caucasus  Hyrcanaeque  admorunt  ubera  tigres. 
nam  quid  dissimulo  aut  quae  me  ad  maiora  reservo? 
num  fletu  ingemuit  nostro?   num  lumina  flexit? 
num  lacrimas  victus  dedit  aut  miseratus  amantem  est?  370 
quae  quibus  anteferam  ?   iam  iam  nec  maxima  luno 
nec  Saturnius  haec  oculis  pater  aspicit  aequis. 
nusquam  tuta  fides.     eiectum  litore,  egentem 
excepi  et  regni  demens  in  parte  locavi. 
amissam  classem,  socios  a  morte  reduxi  375 

(heu  furiis  incensa  feror !)  :    nunc  augur  Apollo, 
nunc  Lyciae  sortes,  nunc  et  love  missus  ab  ipso 
interpres  divum  fert  horrida  iussa  per  auras. 
scilicet  is  superis  labor  est,  ea  cura  quietos 
sollicitat.     neque  te  teneo  neque  dicta  refello  :  380 

i,  sequere  ItaHam  ventis,  pete  regna  per  undas. 
spero  equidem  mediis,  si  quid  pia  numina  possunt, 
supplicia  hausurum  scopulis  et  nomine  Dido 
saepe  vocaturum.     sequar  atris  ignibus  absens 
et,  cum  frigida  mors  anima  seduxerit  artus,  385 

omnibus  umbra  locis  adero.     dabis,  improbe,  poenas. 
audiam  et  haec  manis  veniet  mihi  fama  sub  imos.' 

356-387    MP  374  suscepi    Priscianus  375  damnai 

Ribbeck  378  iussa]  dicta  M  381  alii  ventis  pete  coniungunt 


P.  VERGILI  MARONIS 

his  medium  dictis  sermonem  abrumpit  et  auras 

aegra  fugit  seque  ex  oculis  avertit  et  aufert, 

linquens  multa  metu  cunctantem  et  multa  parantem     390 

dicere.     suscipiunt  famulae  conlapsaque  membra 

marmoreo  referunt  thalamo  stratisque  reponunt. 

At  pius  Aeneas,  quamquam  lenire  dolentem 
solando  cupit  et  dictis  avertere  curas, 
multa  gemens  magnoque  animum  labefactus  amore       395 
iussa  tamen  divum  exsequitur  classemque  revisit. 
tum  vero  Teucri  incumbunt  et  litore  celsas 
deducunt  toto  navis.     natat  uncta  carina, 
frondentisque  ferunt  remos  et  robora  silvis 
infabricata  fugae  studio.  400 

migrantis  cernas  totaque  ex  urbe  ruentis. 
ac  velut  ingentem  formicae  farris  acervum 
cum  populant  hiemis  memores  tectoque  reponunt, 
it  nigrum  campis  agmen  praedamque  per  herbas 
convectant  calle  angusto  :    pars  grandia  trudunt  405 

obnixae  frumenta  umeris,  pars  agmina  cogunt 
castigantque  moras,  opere  omnis  semita  fervet. 
quis  tibi  tum,  Dido,  cernenti  talia  sensus, 
quosve  dabas  gemitus,  cum  Htora  fervere  late 
prospiceres  arce  ex  summa,  totumque  videres  410 

misceri  ante  oculos  tantis  clamoribus  aequor ! 
improbe  Amor,  quid  non  mortalia  pectora  cogis  ! 
ire  iterum  in  lacrimas,  iterum  temptare  precando 
cogitur  et  supplex  animos  summittere  amori, 
ne  quid  inexpertum  frustra  moritura  relinquat.  415 

*  Anna,  vides  toto  properari  litore  circum : 
undique  convenere;  vocat  iam  carbasus  auras, 
puppibus  et  laeti  nautae  imposuere  coronas. 

388-418  MP  390  parantem]  volentem  Mc        395  secludit  Rib- 

heck  402  veluti  Macn-  407  operae  il/^ :  opera  iVo«/ws          416 

post  litore  interpungxmt  Markland  alii  418  post  hunc  versum 

548,  549  inserit  Ribbeck 


AENEIDOS  IV 

hunc  ego  si  potui  tantum  sperare  dolorem, 

et  perferre,  soror,  potero.     miserae  hoc  tamen  unum        420 

exsequere,  Anna,  mihi ;   solam  nam  perfidus  ille 

te  colere,  arcanos  etiam  tibi  credere  sensus; 

sola  viri  moUis  aditus  et  tempora  noras  : 

i,  soror,  atque  hostem  supplex  adfare  superbum : 

non  ego  cum  Danais  Troianam  exscindere  gentem        425 

Aulide  iuravi  classemve  ad  Pergama  misi, 

nec  patris  Anchisae  cineres  manisve  reveUi : 

cur  mea  dicta  negat  duras  demittere  in  auris? 

quo  ruit  ?    extremum  hoc  miserae  det  munus  amanti : 

exspectet  facilemque  fugam  ventosque  ferentis.  430 

non  iam  coniugium  antiquum,  quod  prodidit,  oro, 

nec  pulchro  ut  Latio  careat  regnumque  reUnquat : 

tempus  inane  peto,  requiem  spatiumque  furori, 

dum  mea  me  victam  doceat  fortuna  dolere. 

extremam  hanc  oro  veniam  (miserere  sororis),  435 

quam  mihi  cum  dederit  cumulatam   morte  remittam.' 

Talibus  orabat,  talisque  miserrima  fletus 
fertque  refertque  soror.     sed  nullis  ille  movetur 
fletibus,  aut  voces  ullas  tractabiHs  audit; 
fata  obstant  placidasque  viri  deus  obstruit  auris.  440 

RC  velut  annoso  validam  cum  robore  quercum 
Alpihi  Boreae  nunc  hinc  nunc  flatibus  illinc 
eruere  inter  se  certant ;   it  stridor,  et  altae 
consternunt  terram  concusso  stipite  frondes ; 
ipsa  haeret  scopulis  et  quantum  vertice  ad  auras  445 

aetherias,  tantum  radice  in  Tartara  tendit : 
haud  secus  adsiduis  hinc  atque  hinc  vocibus  heros 

419-442  MP;    443-447  FMP  427  cinerem  M        revulsi 

Oblongus  Pierii,  agnoscit  Serv.  428  neget  M^P^  agnoscit  D.  Serv. 

434  dolore  il/'^^^  436  dederis  ^^^fl^CTr  S^m       cumulata  M: 

dederis  cumulatam />ro6a55^  Tuccam  et  Varium  testatur  Serv. ,  qui  etiam 
dederit  cumulata  agnoscit :  cumulatum  munere  mittam  Kloucek  443 
alte  b  Serv.  445  oras  Lachmann  446  radicem  MP^ya^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

tunditur,  et  magno  persentit  pectore  curas  ; 
mens  immota  manet,  lacrimae  volvuntur  inanes. 

Tum  vero  infelix  fatis  exterrita  Dido  450 

mortem  orat ;  taedet  caeli  convexa  tueri. 
quo  magis  inceptum  peragat  lucemque  relinquat, 
vidit,  turicremis  cum  dona  imponeret  aris 
(horrendum  dictu),  latices  nigrescere  sacros 
fusaque  in  obscenum  se  vertere  vina  cruorem.  455 

hoc  visum  nulli,  non  ipsi  effata  sorori. 
praeterea  fuit  in  tectis  de  marmore  templum 
coniugis  antiqui,  miro  quod  honore  colebat, 
velleribus  niveis  et  festa  fronde  revinctum : 
hinc  exaudiri  voces  et  verba  vocantis  460 

visa  viri,  nox  cum  terras  obscura  teneret, 
solaque  culminibus  ferali  carmine  bubo 
saepe  queri  et  longas  in  fletum  ducere  voces ; 
multaque  praeterea  vatum  praedicta  priorum 
terribili  monitu  horrificant.     agit  ipse  furentem  465 

in  somnis  ferus  Aeneas,  semperque  relinqui 
sola  sibi,  semper  longam  incomitata  videtur 
ire  viam  et  Tyrios  deserta  quaerere  terra, 
Eumenidum  veluti  demens  videt  agmina  Pentheus 
et  solem  geminum  et  duplices  se  ostendere  Thebas,     470 
aut  Agamemnonius  scaenis  agitatus  Orestes, 
armatam  facibus  matrem  et  serpentibus  atris 
cum  fugit  ultricesque  sedent  in  Hmine  Dirae. 

Ergo  ubi  concepit  furias  evicta  dolore 
decrevitque  mori,  tempus  secum  ipsa  modumque  475 

exigit,  et  maestam  dictis  adgressa  sororem 
consilium  vultu  tegit  ac  spem  fronte  serenat : 
'inveni,  germana,  viam  (gratare  sorori) 

448-478  FMP  450  exercita  Markland  456  sorori  est  F 

462  solaque]  seraque  Nonius  464  piorum  M  agnoscit  Serv.  p>vbat 

Ribheck  468  Tyrios]  Teucros  5c/frfl</^r  471  scaenis]  Poenis 

Markland  473  divae  F^P'^^  476  ac  il/ 


AENEIDOS  IV 

quae  mihi  reddat  eum  vel  eo  me  solvat  amantem. 

Oceani  finem  iuxta  solemque  cadentem  480 

ultimus  Aethiopum  locus  est,  ubi  maximus  Atlas 

axem  umero  torquet  stellis  ardentibus  aptum : 

hinc  mihi  Massylae  gentis  monstrata  sacerdos, 

Hesperidum  templi  custos,  epulasque  draconi 

quae  dabat  et  sacros  servabat  in  arbore  ramos,  485 

spargens  umida  mella  soporiferumque  papaver. 

haec  se  carminibus  promittit  solvere  mentes 

quas  velit,  ast  aliis  duras  immittere  curas, 

sistere  aquam  fluviis  et  vertere  sidera  retro, 

nocturnosque  movet  manis  :    mugire  videbis  490 

sub  pedibus  terram  et  descendere  montibus  ornos. 

testor,  cara,  deos  et  te,  germana,  tuumque 

dulce  caput,  magicas  invitam  accingier  artis. 

tu  secreta  pyram  tecto  interiore  sub  auras 

erige,  et  arma  viri  thalamo  quae  fixa  reliquit  495 

impius  exuviasque  omnis  lectumque  iugalem, 

quo  perii,  superimponas  :  abolere  nefandi 

cuncta  viri  monimenta  iuvat  monstratque  sacerdos.' 

haec  effata  silet,  pallor  simul  occupat  ora. 

non  tamen  Anna  novis  praetexere  funera  sacris  500 

germanam  credit,  nec  tantos  mente  furores 

concipit  aut  graviora  timet  quam  morte  Sychaei. 

ergo  iussa  parat. 

At  regina  pyra  penetrali  in  sede  sub  auras 
erecta  ingenti  taedis  atque  ilice  secta,  505 

intenditque  locum  sertis  et  fronde  coronat 
funerea;  super  exuvias  ensemque  relictum 
effigiemque  toro  locat  haud  ignara  futuri. 

479-508  FMP  482  attorquet  M^  485  et]  ut  Sabbadini : 

is  Regel,  cui  verba  is  .  .  .  ramos  ■napivOcais  videntur  486  eiciunt 

Schrader  Deuticke  490  movet]  ciet  F^P^-^abir  497  super- 

imponant  FM^  agnoscit  D.  Serv.         498  iuvat  FM-a^  Serv.  :  ivat  F^ : 
iubet  M^P^y^a^bcn  :  iubat  P^y^  500  protexere  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

stant  arae  circum  et  crinis  effusa  sacerdos 

ter  centum  tonat  ore  deos,  Erebumque  Chaosque         510 

tergeminamque  Hecaten,  tria  virginis  ora  Dianae. 

sparserat  et  latices  simulatos  fontis  Averni, 

falcibus  et  messae  ad  lunam  quaeruntur  aenis 

pubentes  herbae  nigri  cum  lacte  veneni; 

quaeritur  et  nascentis  equi  de  fronte  revulsus  515 

et  matri  praereptus  amor. 

ipsa  mola  manibusque  piis  altaria  iuxta 

unum  exuta  pedem  vincHs,  in  veste  recincta, 

testatur  moritura  deos  et  conscia  fati 

sidera;    tum,  si  quod  non  aequo  foedere  amantis  520 

curae  numen  habet  iustumque  memorque,  precatur. 

Nox  erat  et  placidum  carpebant  fessa  soporem 
corpora  per  terras,  silvaeque  et  saeva  quierant 
aequora,  cum  medio  volvuntur  sidera  lapsu, 
cum  tacet  omnis  ager,  pecudes  pictaeque  volucres,        525 
quaeque  lacus  late  Uquidos  quaeque  aspera  dumis 
rura  tenent,  somno  positae  sub  nocte  silenti. 
[lenibant  curas  et  corda  oblita  laborum.] 
at  non  infelix  animi  Phoenissa  neque  umquam 
solvitur  in  somnos  oculisve  aut  pectore  noctem  530 

accipit :    ingeminant  curae  rursusque  resurgens 
saevit  amor  magnoque  irarum  fluctuat  aestu. 
sic  adeo  insistit  secumque  ita  corde  volutat : 
'  en,  quid  ago  ?   rursusne  procos  inrisa  priores 
experiar,  Nomadumque  petam  conubia  supplex,  535 

quos  ego  sim  totiens  iam  dedignata  maritos  ? 
Iliacas  igitur  classis  atque  ultima  Teucrum 
iussa  sequar?    quiane  auxilio  iuvat  ante  levatos 
et  bene  apud  memores  veteris  stat  gratia  facti  ? 

509-521  FMP;  522-539  MP  517  molam  MPyh  Ribbeck,  qui 

versum  486  post  hunc  transponit,  ut  molam  e  spargens  pendeat  528 

om.  MPy^a^b^^c^m,  ignorat  Serv.  eicit  Ribbeck,  cf.  ix.  225 


AENEIDOS  IV 

quis  me  autem,  fac  velle,  sinet  ratibusque  superbis       540 

invisam  accipiet  ?   nescis  heu,  perdita,  necdum 

Laomedonteae  sentis  periuria  gentis? 

quid  tum  ?   sola  fuga  nautas  comitabor  ovantis  ? 

an  Tyriis  omnique  manu  stipata  meorum 

inferar  et,  quos  Sidonia  vix  urbe  revelli,  545 

rursus  agam  pelago  et  ventis  dare  vela  iubebo? 

quin  morere  ut  merita  es,  ferroque  averte  dolorem. 

tu  lacrimis  evicta  meis,  tu  prima  furentem 

his,  germana,  malis  oneras  atque  obicis  hosti. 

non  licuit  thalami  expertem  sine  crimine  vitam  550 

degere  more  ferae,  talis  nec  tangere  curas  ; 

non  servata  fides  cineri  promissa  Sychaeo.' 

Tantos  illa  suo  rumpebat  pectore  questus: 
Aeneas  celsa  in  puppi  iam  certus  eundi 
carpebat  somnos  rebus  iam  rite  paratis.  555 

huic  se  forma  dei  vultu  redeuntis  eodem 
obtulit  in  somnis  rursusque  ita  visa  monere  est, 
omnia  Mercurio  similis,  vocemque  coloremque 
et  crinis  flavos  et  membra  decora  iuventae : 
*  nate  dea,  potes  hoc  sub  casu  ducere  somnos,  560 

nec  quae  te  circum  stent  deinde  pericula  cernis, 
demens,  nec  Zephyros  audis  spirare  secundos? 
illa  dolos  dirumque  nefas  in  pectore  versat 
certa  mori,  variosque  irarum  concitat  aestus. 
non  fugis  hinc  praeceps,  dum  praecipitare  potestas  ?     565 
iam  mare  turbari  trabibus  saevasque  videbis 
conlucere  faces,  iam  fervere  litora  flammis, 
si  te  his  attigerit  terris  Aurora  morantem. 
heia  age,  rumpe  moras.     varium  et  mutabile  semper 
femina.'     sic  fatus  nocti  se  immiscuit  atrae.  570 

540  554  ^P;  555-570^^^  540  sinatP^  541  inrisam 

M^^Yb^Ti  552  Sychaei  M :   Sychaeies  P^  559  iuventae  P^^a 

Serv.  :  iuventa  FMU^c  564  varioque  {M^ab^ir  svarioque  il/^)  irarum 

fluctuat  {M-fabir)  aestu  {FMab^ii)  Haupt  Deuticke        565  hincj  in  F^ 


R   VERGILI  MARONIS 

Tum  vero  Aeneas  subitis  exterritus  umbris 
corripit  e  somno  corpus  sociosque  fatigat 
praecipitis  :    '  vigilate,  viri,  et  considite  transtris  ; 
solvite  vela  citi.     deus  aethere  missus  ab  alto 
festinare  fugam  tortosque  incidere  funis  575 

ecce  iterum  instimulat.     sequimur  te,  sancte  deorum, 
quisquis  es,  imperioque  iterum  paremus  ovantes. 
adsis  o  placidusque  iuves  et  sidera  caelo 
dextra  feras.'     dixit  vaginaque  eripit  ensem 
fulmineum  strictoque  ferit  retinacula  ferro.  580 

idem  omnis  simul  ardor  habet,  rapiuntque  ruuntque ; 
litora  deseruere,  latet  sub  classibus  aequor, 
adnixi  torquent  spumas  et  caerula  verrunt. 

Et  iam  prima  novo  spargebat  lumine  terras 
Tithoni  croceum  linquens  Aurora  cubile.  585 

regina  e  speculis  ut  primam  albescere  lucem 
vidit  et  aequatis  classem  procedere  velis, 
litoraque  et  vacuos  sensit  sine  remige  portus, 
terque  quaterque  manu  pectus  percussa  decorum 
flaventisque  abscissa  comas  '  pro  luppiter  !    ibit  590 

hic,'  ait  'et  nostris  inluserit  advena  regnis? 
non  arma  expedient  totaque  ex  urbe  sequentur, 
deripientque  rates  alii  navalibus?   ite, 
ferte  citi  flammas,  date  tela,  impellite  remos  ! 
quid  loquor  ?  aut  ubi  sum  ?  quae  mentem  insania  mutat  ?  595 
infelix  Dido,  nunc  te  facta  impia  tangunt? 
tum  decuit,  cum  sceptra  dabas.     en  dextra  fidesque, 
quem  secum  patrios  aiunt  portare  penatis, 
quem  subiisse  umeris  confectum  aetate  parentem  ! 

571-583  FMP-    584-599  MP  572  fatigat  praecipitis  im«§»V 

Kvicala,  '  nonnullos '  apud  D.  Serv.  secutus  :  vulgo  colon  post  fatigat 
ponunt  576  stimulat  Mab  Serv.  586  primum    Mybcn         593 

deripient  Heinsius :    diripient  codd.  596  nun  P  :    num  Probus 

Cledonius  598  portasse  M:  deServio  non  liquet,  qui  ad  v.  597  ^hic  est 
quem  dicunt  portare  deos^  ad  v.  598  '  siint  qui  aiunt  patrios  penatis 
Portasse '  interpretatur :  portarese  Parisinus  7906  599  umero  P^ 


AENEIDOS  IV 

non  potui  abreptum  divellere  corpus  et  undis  Coo 

spargere  ?   non  socios,  non  ipsum  absumere  ferro 

Ascanium  patriisque  epulandum  ponere  mensis  ? 

verum  anceps  pugnae  fuerat  fortuna.  —  fuisset : 

quem  metui  moritura  ?   faces  in  castra  tulissem 

implessemque  foros  flammis  natumque  patremque  605 

cum  genere  exstinxem,  memet  super  ipsa  dedissem. 

Sol,  qui  terrarum  flammis  opera  omnia  lustras, 

tuque  harum  interpres  curarum  et  conscia  luno, 

nocturnisque  Hecate  triviis  ululata  per  urbes 

et  Dirae  ultrices  et  di  morientis  Elissae,  610 

accipite  haec,  meritumque  malis  advertite  numen 

et  nostras  audite  preces.     si  tangere  portus 

infandum  caput  ac  terris  adnare  necesse  est, 

et  sic  fata  lovis  poscunt,  hic  terminus  haeret : 

at  bello  audacis  populi  vexatus  et  armis,  615 

finibus  extorris,  complexu  avulsus  luli 

auxilium  imploret  videatque  indigna  suorum 

funera ;   nec,  cum  se  sub  leges  pacis  iniquae 

tradiderit,  regno  aut  optata  luce  fruatur, 

sed  cadat  ante  diem  mediaque  inhumatus  harena.         620 

haec  precor,  hanc  vocem  extremam  cum  sanguine  fundo. 

tum  vos,  o  Tyrii,  stirpem  et  genus  omne  futurum 

exercete  odiis,  cinerique  haec  mittite  nostro 

munera.     nullus  amor  populis  nec  foedera  sunto. 

exoriare  aliquis  nostris  ex  ossibus  ultor  625 

qui  face  Dardanios  ferroque  sequare  colonos, 

nunc,  olim,  quocumque  dabunt  se  tempore  vires. 

litora  Utoribus  contraria,  fluctibus  undas 

imprecor,  arma  armis  :   pugnent  ipsique  nepotesque.' 

Haec  ait,  et  partis  animum  versabat  in  omnis,  630 

invisam  quaerens  quam  primum  abrumpere  lucem. 

600-631  MP  616  complexu]  conspectu  Nomus         629  nepo- 

tesque]  -que  om.  /^7«^^!» 


P.  VERGILI  MARONIS 

tum  breviter  Barcen  nutricem  adfata  Sychaei, 

namque  suam  patria  antiqua  cinis  ater  habebat : 

'  Annam,  cara  mihi  nutrix,  huc  siste  sororem : 

dic  corpus  properet  fluviaU  spargere  lympha,  635 

et  pecudes  secum  et  monstrata  piacula  ducat. 

sic  veniat,  tuque  ipsa  pia  tege  tempora  vitta. 

sacra  lovi  Stygio,  quae  rite  incepta  paravi, 

perficere  est  animus  finemque  imponere  curis 

Dardaniique  rogum  capitis  permittere  flammae.'  640 

sic  ait.     illa  gradum  studio  celebrabat  anili. 

at  trepida  et  coeptis  immanibus  efl^era  Dido 

sanguineam  volvens  aciem,  maculisque  trementis 

interfusa  genas  et  palHda  morte  futura, 

interiora  domus  inrumpit  limina  et  altos  645 

conscendit  furibunda  gradus  ensemque  recludit 

Dardanium,  non  hos  quaesitum  munus  in  usus. 

hic,  postquam  Iliacas  vestis  notumque  cubile 

conspexit,  paulum  lacrimis  et  mente  morata 

incubuitque  toro  dixitque  novissima  verba :  650 

'  dulces  exuviae,  dum  fata  deusque  sinebat, 

accipite  hanc  animam  meque  his  exsolvite  curis. 

vixi  et  quem  dederat  cursum  fortuna  peregi, 

et  nunc  magna  mei  sub  terras  ibit  imago. 

urbem  praeclaram  statui,  mea  moenia  vidi,  655 

ulta  virum  poenas  inimico  a  fratre  recepi, 

feUx,  heu  nimium  feHx,  si  litora  tantum 

numquam  Dardaniae  tetigissent  nostra  carinae.' 

dixit,  et  os  impressa  toro  '  moriemur  inultae, 

sed  moriamur '  ait.     '  sic,  sic  iuvat  ire  sub  umbras.       660 

hauriat  hunc  ocuHs  ignem  crudeHs  ab  alto 

632-650  MP;  651-661  FMP  632  Sychaei  est  Mc       640  flam- 

mis  M  641  celerabat  M^abar  D.  Serv.  anilem  '{-ah^& 

inilem  P^  646  gradus]  radus  P^ :  rogos  Mahc  editores  plenque 

651  sinebant  FP^  655,  656  transponunt  codd.  quidam  deieriores 

660  sic  ?  sic  interpunxit  Serv. 


AENEIDOS  IV 

Dardanus,  et  nostrae  secum  ferat  omina  mortis.' 

dixerat,  atque  illam  media  inter  talia  ferro 

conlapsam  aspiciunt  comites,  ensemque  cruore 

spumantem  sparsasque  manus.     it  clamor  ad  alta  665 

atria  :    concussam  bacchatur  Fama  per  urbem. 

lamentis  gemituque  et  femineo  ululatu 

tecta  fremunt,  resonat  magnis  plangoribus  aether, 

non  aUter  quam  si  immissis  ruat  hostibus  omnis 

Karthago  aut  antiqua  Tyros,  flammaeque  furentes         670 

culmina  perque  hominum  volvantur  perque  deorum. 

audiit  •  exanimis  trepidoque  exterrita  cursu 

unguibus  ora  soror  foedans  et  pectora  pugnis 

per  medios  ruit,  ac  morientem  nomine  clamat : 

*  hoc  illud,  germana,  fuit  ?   me  fraude  petebas  ?  675 

hoc  rogus  iste  mihi,  hoc  ignes  araeque  parabant? 

quid-primum  deserta  querar?   comitemne  sororem 

sprevisti  moriens  ?   eadem  me  ad  fata  vocasses  : 

idem  ambas  ferro  dolor  atque  eadem  hora  tulisset. 

his  etiam  struxi  manibus  patriosque  vocavi  680 

voce  deos,  sic  te  ut  posita,  crudelis,  abessem? 

exstinxti  te  meque,  soror,  populumque  patresque 

Sidonios  urbemque  tuam.     date,  vulnera  lymphis 

abluam  et,  extremus  si  quis  super  halitus  errat, 

ore  legam.'     sic  fata  gradus  evaserat  altos,  685 

semianimemque  sinu  germanam  amplexa  fovebat 

cum  gemitu  atque  atros  siccabat  veste  cruores. 

illa  gravis  oculos  conata  attoUere  rursus 

deficitj   infixum  stridit  sub  pectore  vulnus. 

ter  sese  attollens  cubitoque  adnixa  levavit,  690 

ter  revoluta  toro  est  oculisque  errantibus  alto 

quaesivit  caelo  lucem  ingemuitque  reperta. 

662-688   FMP ;     689-692   MP  662  secum   nostrae  M^ 

668  clangoribus  Pa  669  ruit  P^  671  volvuntur  P^y^c^  690 

attollit  P^ :  attollet  P^  692  repertam  M^ybc^ir 

VERG.  14 


AENEIDOS  IV 

Tum  luno  omnipotens  longum  miserata  dolorem 
difficilisque  obitus  Irim  demisit  Olympo 
quae  luctantem  animam  nexosque  resolveret  artus.        695 
nam  quia  nec  fato  merita  nec  morte  peribat, 
sed  misera  ante  diem  subitoque  accensa  furore, 
nondum  illi  flavum  Proserpina  vertice  crinem 
abstulerat  Stygioque  caput  damnaverat  Orco. 
ergo  Iris  croceis  per  caelum  roscida  pennis  700 

mille  trahens  varios  adverso  sole  colores 
devolat  et  supra  caput  astitit.     '  hunc  ego  Diti 
sacrum  iussa  fero  teque  isto  corpore  solvo.' 
sic  ait  et  dextra  crinem  secat :    omnis  et  una 
dilapsus  calor  atque  in  ventos  vita  recessit.  J05 

693-705  MP  698  necdum  P7 


obom  ia 
:  ?^eni)A  euiq  mul 

P.  VERGILI  MARONIS  'Jt^; 
AENEIDOS  pm.,;,, 

LIBER  V  ,  ^^ja^ 

Interea  medium  Aeneas  iam  classe  tenebat 
certus  iter  fluctusque  atros  Aquilone  secabat 
moenia  respiciens,  quae  iam  infelicis  Elissae 
conlucent  flammis.     quae  tantum  accenderit  ignem 
causa  latet ;   duri  magno  sed  amore  dolores  5 

poUuto,  notumque  furens  quid  femina  possit, 
triste  per  augurium  Teucrorum  pectora  ducunt. 
ut  pelagus  tenuere  rates  nec  iam  amplius  ulla 
occurrit  tellus,  maria  undique  et  undique  caelum, 
olli  caeruleus  supra  caput  astitit  imber  10 

noctem  hiememque  ferens  et  inhorruit  unda  tenebris. 
ipse  gubernator  puppi  Palinurus  ab  alta  : 
*  heu  quianam  tanti  cinxerunt  aethera  nimbi  ? 
quidve,  pater  Neptune,  paras?'  sic  deinde  locutus 
colligere  arma  iubet  validisque  incumbere  remis,  15 

obliquatque  sinus  in  ventum  ac  talia  fatur  : 
'magnanime  Aenea,  non,  si  mihi  luppiter  auctor 
spondeat,  hoc  sperem  Italiam  contingere  caelo. 
mutati  transversa  fremunt  et  vespere  ab  atro 
consurgunt  venti,  atque  in  nubem  cogitur  aer.  20 

nec  nos  obniti  contra  nec  tendere  tantum 

1-21  MP  6  posset  M  19  atro]  alto  M^ 

U* 


P.  VERGILI  MARONIS 

sufficimus.     superat  quoniam  Fortuna,  sequamur, 

quoque  vocat  vertamus  iter.     nec  litora  longe 

fida  reor  fraterna  Erycis  portusque  Sicanos, 

si  modo  rite  memor  servata  remetior  astra.'  25 

tum  pius  Aeneas  :   '  equidem  sic  poscere  ventos 

iamdudum  et  frustra  cerno  te  tendere  contra. 

flecte  viam  velis.     an  sit  mihi  gratior  uUa, 

quove  magis  fessas  optem  demittere  navis, 

quam  quae  Dardanium  tellus  mihi  servat  Acesten  30 

et  patris  Anchisae  gremio  complectitur  ossa?' 

haec  ubi  dicta,  petunt  portus  et  vela  secundi 

intendunt  Zephyri;   fertur  cita  gurgite  classis, 

et  tandem  laeti  notae  advertuntur  harenae. 

At  procul  ex  celso  miratus  vertice  montis  35 

adventum  sociasque  rates  occurrit  Acestes, 
horridus  in  iaculis  et  pelle  Libystidis  ursae, 
Troia  Criniso  conceptum  flumine  mater 
quem  genuit.     veterum  non  immemor  ille  parentum 
gratatur  reduces  et  gaza  laetus  agresti  40 

excipit,  ac  fessos  opibus  solatur  amicis. 

Postera  cum  primo  stellas  Oriente  fugarat 
clara  dies,  socios  in  coetum  litore  ab  omni 
advocat  Aeneas  tumuUque  ex  aggere  fatur : 
*  Dardanidae  magni,  genus  alto  a  sanguine  divum,  45 

annuus  exactis  completur  mensibus  orbis, 
ex  quo  reliquias  divinique  ossa  parentis 
condidimus  terra  maestasque  sacravimus  aras. 
iamque  dies,  nisi  fallor,  adest,  quem  semper  acerbum, 
semper  honoratum  (sic  di  voluistis)  habebo.  50 

hunc  ego  Gaetulis  agerem  si  Syrtibus  exsul, 
Argolicove  mari  deprensus  et  urbe  Mycenae, 

22-36  MP;  37-52  MPR  23  vacat  M^  29  demittere 

cv  deteriores  quidam  :  dimittere  ceteri  Serv.  38  Criniso  codd. 

Serv.  ad\.  550;  sedflumini  nomen  erat  Ctimisso,  unde  Cvimiso  GUthling 
52  urbe]  arce  P^  Mycenis  R 


AENEIDOS  V 

annua  vota  tamen  sollemnisque  ordine  pompas 

exsequerer  strueremque  suis  altaria  donis. 

nunc  ultro  ad  cineres  ipsius  et  ossa  parentis  55 

haud  equidem  sine  mente,  reor,  sine  numine  divum 

adsumus  et  portus  delati  intramus  amicos. 

ergo  agite  et  laetum  cuncti  celebremus  honorem : 

poscamus  ventos,  atque  haec  me  sacra  quotannis 

urbe  velit  posita  templis  sibi  ferre  dicatis.  60 

bina  boum  vobis  Troia  generatus  Acestes 

dat  numero  capita  in  navis ;   adhibete  penatis 

et  patrios  epulis  et  quos  colit  hospes  Acestes. 

praeterea,  si  nona  diem  mortaUbus  almum 

Aurora  extulerit  radiisque  retexerit  orbem,  65 

prima  citae  Teucris  ponam  certamina  classis; 

quique  pedum  cursu  valet,  et  qui  viribus  audax 

aut  iaculo  incedit  melior  levibusque  sagittis, 

seu  crudo  fidit  pugnam  committere  caestu, 

cuncti  adsint  meritaeque  exspectent  praemia  palmae.      70 

ore  favete  omnes  et  cingite  tempora  ramis.' 

Sic  fatus  velat  materna  tempora  myrto. 
hoc  Helymus  facit,  hoc  aevi  maturus  Acestes, 
hoc  puer  Ascanius,  sequitur  quos  cetera  pubes. 
ille  e  conciHo  multis  cum  milibus  ibat  75 

ad  tumulum  magna  medius  comitante  caterva. 
hic  duo  rite  mero  libans  carchesia  Baccho 
fundit  humi,  duo  lacte  novo,  duo  sanguine  sacro, 
purpureosque  iacit  flores  ac  taUa  fatur  : 
'salve,  sancte  parens,  iterum  salvete,  recepti  80 

nequiquam  cineres  animaeque  umbraeque  paternae. 
non  licuit  finis  Italos  fataliaque  arva 
nec  tecum  Ausonium,  quicumque  est,  quaerere  Thybrim.' 

53-72  MPR ;  73-83  MPRV  59,  60  primae  redactionis  esse 

suspicatur  Deuticke       68  levibusve  7?6  77   ^  ut  libaret  de  mero  baccho 

i.e.  puro '  Serv.,  et  sic  Guthling  80  post  iterum  distinguunt  alii 


P.  VERGILI  MARONIS 

dixerat  haec,  adytis  cum  lubricus  anguis  ab  imis 
septem  ingens  gyros,  septena  volumina  traxit  85 

amplexus  placide  tumulum  lapsusque  per  aras, 
caeruleae  cui  terga  notae  maculosus  et  auro 
squamam  incendebat  fulgor,  ceu  nubibus  arcus 
mille  iacit  varios  adverso  sole  colores. 
obstipuit  visu  Aeneas.     ille  agmine  longo  90 

tandem  inter  pateras  et  levia  pocula  serpens 
libavitque  dapes  rursusque  innoxius  imo 
successit  tumulo  et  depasta  altaria  liquit. 
hoc  magis  inceptos  genitori  instaurat  honores, 
incertus  geniumne  loci  famulumne  parentis  95 

esse  putetj   caedit  binas  de  more  bidentis 
totque  sues,  totidem  nigrantis  terga  iuvencos, 
vinaque  fundebat  pateris  animamque  vocabat 
Anchisae  magni  manisque  Acheronte  remissos. 
nec  non  et  socii,  quae  cuique  est  copia,  laeti  100 

dona  ferunt,  onerant  aras  mactantque  iuvencos ; 
ordine  aena  locant  aUi  fusique  per  herbam 
subiciunt  veribus  prunas  et  viscera  torrent 
Exspectata  dies  aderat  nonamque  serena 
Auroram  Phaethontis  equi  iam  luce  vehebant,  105 

famaque  finitimos  et  clari  nomen  Acestae 
excierat :    laeto  complerant  litora  coetu 
visuri  Aeneadas,  pars  et  certare  parati. 
munera  principio  ante  oculos  circoque  locantur 
in  medio,  sacri  tripodes  viridesque  coronae  iio 

et  palmae  pretium  victoribus,  armaque  et  ostro 
perfusae  vestes,  argenti  aurique  talentum  ; 
et  tuba  commissos  medio  canit  aggere  ludos. 

84  98  MPRV;  99-108  MPR  ;  109-113  FMPR         87  auri  Kloucek 
89  iacit]  trahit  Ry^abcn  93  linquit  M^m  96  caedit  binas  M: 

caeditque  binas  R  :    mactat  binas  D.  Serv.  ad  iv.  200  :  caedit  quinas 
PVyabcmit  Nonius  Sei-v.  ad  v.  78  97  totque]  atque  Kloucek  107 

complebant  M  112  talenta  FRbcm  Serv.  Ribbeck 


AENEIDOS  V 

Prima  pares  ineunt  gravibus  certamina  remis 
quattuor  ex  omni  delectae  classe  carinae.  115 

velocem  Mnestheus  agit  acri  remige  Pristim, 
mox  Italus  Mnestheus,  genus  a  quo  nomine  Memmi, 
ingentemque  Gyas  ingenti  mole  Chimaeram, 
urbis  opus,  triplici  pubes  quam  Dardana  versu 
impellunt,  terno  consurgunt  ordine  remi;  120 

Sergestusque,  domus  tenet  a  quo  Sergia  nomen, 
Centauro  invehitur  magna,  Scyllaque  Cloanthus 
caerulea,  genus  unde  tibi,  Romane  Cluenti. 

Est  procul  in  pelago  saxum   spumantia  contra 
litora,  quod  tumidis  summersum  tunditur  oUm  125 

fluctibus  hiberni  condunt  ubi  sidera  Cori ; 
tranquillo  silet  immotaque  attolhtur  unda 
campus  et  apricis  statio  gratissirna  mergis. 
hic  viridem  Aeneas  frondenti  ex  ilice  metam 
constituit  signum  nautis  pater,  unde  reverti  130 

scirent  et  longos  ubi  circumflectere  cursus. 
tum  loca  sorte  legunt  ipsique  in  puppibus  auro 
ductores  longe  effulgent  ostroque  decori ; 
cetera  populea  velatur  fronde  iuventus 
nudatosque  umeros  oleo  perfusa  nitescit.  135 

considunt  transtris,  intentaque  bracchia  remis ; 
intenti  exspectant  signum,  exsultantiaque  haurit 
corda  pavor  pulsans  laudumque  arrecta  cupido. 
inde  ubi  clara  dedit  sonitum  tuba,  finibus  omnes, 
haud  mora,  prosiluere  suis ;   ferit  aethera  clamor  140 

nauticus,  adductis  spumant  freta  versa  lacertis. 
infindunt  pariter  sulcos,  totumque  dehiscit 
convulsum  remis  rostrisque  tridentibus  aequor. 
non  tam  praecipites  biiugo  certamine  campum 
corripuere  ruuntque  effusi  carcere  currus,  145 

1 14-145  FMPR  120  terno  .  .  .  remi  uncis  secludit  Rihheck 

133  longe]  auro  Priscianus 


P.  VERGILI  MARONIS 

nec  sic  immissis  aurigae  undantia  lora 

concussere  iugis  pronique  in  verbera  pendent. 

tum  plausu  fremituque  virum  studiisque  faventum 

consonat  omne  nemus,  vocemque  inclusa  volutant 

litora,  pulsati  coUes  clamore  resultant.  150 

Effugit  ante  alios  primisque  elabitur  undis 
turbam  inter  fremitumque  Gyas;    quem  deinde  Cloanthus 
consequitur,  melior  remis,  sed  pondere  pinus 
tarda  tenet.     post  hos  aequo  discrimine  Pristis 
Centaurusque  locum   tendunt  superare  priorem ;  155 

et  nunc  Pristis  habet,  nunc  victam  praeterit  ingens 
Centaurus,  nunc  una  ambae  iunctisque  feruntur 
frontibus  et  longa  sulcant  vada  salsa  carina. 
iamque  propinquabant  scopulo  metamque  tenebant 
cum  princeps  medioque  Gyas  in  gurgite  victor  160 

rectorem  navis  compellat  voce  Menoeten : 
'  quo  tantum  mihi  dexter  abis  ?   huc  derige  gressum ; 
litus  ama  et  laeva  stringat  sine  palmula  cautes; 
altum  alii  teneant.'     dixit ;  sed  caeca  Menoetes 
saxa  timens  proram  pelagi  detorquet  ad  undas.  165 

*  quo  diversus  abis  ?  '   iterum  '  pete  saxa,  Menoete  ! ' 
cum  clamore  Gyas  revocabat,  et  ecce  Cloanthum 
respicit  instantem  tergo  et  propiora  tenentem. 
ille  inter  navemque  Gyae  scopulosque  sonantis 
radit  iter  laevum  interior  subitoque  priorem  170 

praeterit  et  metis  tenet  aequora  tuta  relictis. 
tum  vero  exarsit  iuveni  dolor  ossibus  ingens 
nec  lacrimis  caruere  genae,  segnemque  Menoeten 
oblitus  decorisque  sui  sociumque  salutis 
in  mare  praecipitem  puppi  deturbat  abalta;  175 

ipse  gubernaclo  rector  subit,  ipse  magister 

146-158   FMPR ;     159-176   MPR  154  aequo]  aliquo  F^ 

158  Xon^e  deteriores      carinae /"^n- :  longae  .  .  .  carinaeS^ry.  ad  ni.  495 
162  dirige  Mbcn      gressum]  cursum  M^bcn  Seneca         163  laevas  Ry^b^^c 


AENEIDOS  V 

hortaturque  viros  clavumque  ad  litora  torquet. 

at  gravis  ut  fundo  vix  tandem  redditus  imo  est 

iam  senior  madidaque  fluens  in  veste  Menoetes 

summa  petit  scopuli  siccaque  in  rupe  resedit.  i8o 

illum  et  labentem  Teucri  et  risere  natantem 

et  salsos  rident  revomentem  pectore  fluctus. 

Hic  laeta  extremis  spes  est  accensa  duobus, 
Sergesto  Mnestheique,  Gyan  superare  morantem. 
Sergestus  capit  ante  locum  scopuloque  propinquat,        185 
nec  tota  tamen  ille  prior  praeeunte  carina ; 
parte  prior,  partim  rostro  premit  aemula  Pristis. 
at  media  socios  incedens  nave  per  ipsos 
hortatur  Mnestheus :   '  nunc,  nunc  insurgite  remis, 
Hectorei  socii,  Troiae  quos  sorte  suprema  190 

delegi  comites;    nunc  illas  promite  viris, 
nunc  animos,  quibus  in  Gaetulis  Syrtibus  usi 
lonioque  mari  Maleaeque  sequacibus  undis. 
non  iam  prima  peto  Mnestheus  neque  vincere  certo 
(quamquam  o ! — sed  superent  quibus  hoc,  Neptune,  dedisti), 
extremos  pudeat  rediisse :    hoc  vincite,  cives,  196 

et  prohibete  nefas.'     olli  certamine  summo 
procumbunt :  vastis  tremit  ictibus  aerea  puppis 
subtrahiturque  solum,  tum  creber  anhelitus  artus 
aridaque  ora  quatit,  sudor  fluit  undique  rivis.  200 

attulit  ipse  viris  optatum  casus  honorem. 
namque  furens  animi  dum  proram  ad  saxa  suburget 
interior  spatioque  subit  Sergestus  iniquo, 
infelix  saxis  in  procurrentibus  haesit. 
concussae  cautes  et  acuto  in  murice  remi  205 

obnixi  crepuere  inlisaque  prora  pependit. 
consurgunt  nautae  et  magno  clamore  morantur 
ferratasque  trudes  et  acuta  cuspide  contos 

177-208  AfP/?         i8t  pa.rtim]  pa.rtem  M prvbat Deuttcke     198  aurea 
M^P'^  202  animo  Py^         prora  M  208  sudes  M 


P.  VERGILI  MARONIS 

expediunt  fractosque  legunt  in  gurgite  remos. 

at  laetus  Mnestheus  successuque  acrior  ipso  210 

agmine  remorum  celeri  ventisque  vocatis 

prona  petit  maria  et  pelago  decurrit  aperto. 

qualis  spelunca  subito  commota  columba,  ,     --1  ^ 

cui  domus  et  dulces  latte^roso  in  pumice  nidjiyi  Hoafxia  i5 

fertur  in  arva  volans  pla^tsumque  exterrita  pennis  215 

dat  tecto  ingentem,  mox  aere  lapsa  quieto 

radit  iter  liquidum  celeris  neque  commovet  alas : 

sic  Mnestheus,  sic  ipsa  fuga  secat  ultima  Pristis 

aequora,  sic  illam  fert  impetus  ipse  volantem. 

et  primum  in  scopulo  luctantem  deserit  alto  220 

Sergestum  brevibusque  vadis  frustraque  vocantem 

auxilia  et  fractis  discentem  currere  remis. 

inde  Gyan  ipsamque  ingenti  mole  Chimaeram 

consequitur;    cedit,  quoniam  spoliata  magistro  est. 

Solus  iamque  ipso  superest  in  fine  Cloanthus :  225 

quem  petit  et  summis  adnixus  viribus  urget. 
tum  vero  ingeminat  clamor  cunctique  sequentem 
instigant  studiis,  resonatque  fragoribus  aether. 
hi  proprium  decus  et  partum  indignantur  honorem 
ni  teneant,  vitamque  volunt  pro  laude  pacisci;  230 

hos  successus  alit :  possunt,  quia  posse  videntur. 
et  fors  aequatis  cepissent  praemia  rostris, 
ni  palmas  ponto  tendens  utrasque  Cloanthus 
fudissetque  preces  divosque  in  vota  vocasset : 
*  di,  quibus  imperium  est  pelagi,  quorum  aequora  curro,    235 
vobis  laetus  ego  hoc  candentem  in  litore  taurum 
constituam  ante  aras  voti  reus,  extaque  salsos 
proiciam  in  fluctus  et  vina  liquentia  fundam.' 
dixit,  eumque  imis  sub  fluctibus  audiit  omnis 

209-239  MPR  212  pelago]  caelo  Quintilianus         226  enixus 

Py  228  resonat  clamoribus  Pyir  235  pelagi  est  APRcir 

aequore  Ry  238  poriciam  M'^ :  porriciam  Macrobius,  agnoscit 

Serv.         et]  ac  Pyb 


AENEIDOS  V 

Nereidum  Phorcique  chorus  Panopeaque  virgo,  240 

et  pater  ipse  manu  magna  Portunus  euntem 
impulit :    illa  noto  citius  volucrique  sagitta 
ad  terram  fugit  et  portu  se  condidit  alto. 

Tum  satus  Anchisa  cunctis  ex  more  vocatis 
victorem  magna  praeconis  voce  Cloanthum  245 

declarat  viridique  advelat  tempora  lauro, 
muneraque  in  navis  ternos  optare  iuvencos 
vinaque  et  argenti  magnum  dat  ferre  talentum. 
ipsis  praecipuos  ductoribus  addit  honores  : 
victori  chlamydem  auratam,  quam  plurima  circum         250 
purpura  Maeandro  duplici  Meliboea  cucurrit, 
intextusque  puer  frondosa  regius  Ida 
velocis  iaculo  cervos  cursuque  fatigat 
acer,  anhelanti  similis,  quem  praepes  ab  Ida 
sublimem  pedibus  rapuit  lovis  armiger  uncis :  255 

longaevi  palmas  nequiquam  ad  sidera  tendunt 
custodes,  saevitque  canum  latratus  in  auras. 
at  qui  deinde  locum  tenuit  virtute  secundum, 
levibus  huic  hamis  consertam  auroque  trilicem 
loricam,  quam  Demoleo  detraxerat  ipse  260 

victor  apud  rapidum  Simoenta  sub  Ilio  alto, 
donat  habere,  viro  decus  et  tutamen  in  armis. 
vix  illam  famuli  Phegeus  Sagarisque  ferebant 
multiplicem  conixi  umeris;   indutus  at  olim 
Demoleos  cursu  palantis  Troas  agebat.  265 

tertia  dona  facit  geminos  ex  aere  lebetas 
cymbiaque  argento  perfecta  atque  aspera  signis. 
iamque  adeo  donati  omnes  opibusque  superbi 
puniceis  ibant  evincti  tempora  taenis, 

240  MPR  ;  z^i-zSg  MPRV  241  Neptunus  7^         247  aptare 

•^"^bcmir        249  praecipueil/ iVbwiMs         254  ab  Ida]  abalto  Burmann  : 
ab  aethra  Schmder;  sed  vide  Henry  ad  hunc  locum  257  in]  ad  P 

260  ipsi  il/\?)  262  interpunxit  Schroter,  vulgo  donat  habere  viro 

iungunt 


P.  VERGILI  MARONIS 

cum  saevo  e  scopulo  multa  vix  arte  revulsus  2fo 

amissis  remis  atque  ordine  debilis  uno 

inrisam  sine  honore  ratem  Sergestus  agebat. 

qualis  saepe  viae  deprensus  in  aggere  serpens, 

aerea  quem  obliquum  rota  transiit  aut  gravis  ictu 

seminecem  liquit  saxo  lacerumque  viator;  275 

nequiquam  longos  fugiens  dat  corpore  tortus 

parte  ferox  ardensque  oculis  et  sibila  colla 

arduus  attollens ;   pars  vulnere  clauda  retentat 

nexantem  nodis  seque  in  sua  membra  plicantem  : 

tali  remigio  navis  se  tarda  movebat;  280 

vela  facit  tamen  et  velis  subit  ostia  plenis. 

Sergestum  Aeneas  promisso  munere  donat 

servatam  ob  navem  laetus  sociosque  reductos. 

olli  serva  datur  operum  haud  ignara  Minervae, 

Cressa  genus,  Pholoe,  geminique  sub  ubere  nati.  285 

Hoc  pius  Aeneas  misso  certamine  tendit 
gramineum  in  campum,  quem  collibus  undique  curvis 
cingebant  silvae,  mediaque  in  valle  theatri 
circus  erat ;   quo  se  multis  cum  milibus  heros 
consessu  medium  tulit  exstructoque  resedit.  290 

hic,  qui  forte  velint  rapido  contendere  cursu, 
invitat  pretiis  animos,  et  praemia  ponit. 
undique  conveniunt  Teucri  mixtique  Sicani, 
Nisus  et  Euryalus  primi, 

Euryalus  forma  insignis  viridique  iuventa,  295 

Nisus  amore  pio  pueri;  quos  deinde  secutus 
regius  egregia  Priami  de  stirpe  Diores ; 
hunc  Salius  simul  et  Patron,  quorum  alter  Acarnan, 

270-292  MPRV;  293-298  MPR         270  revolsam  R  278  vul- 

nera  Py^         cauda  M^P^V  z']^  nexantem  RV  (teste  Henry)  y^bn 

Priscianus :    netentem   M  ab   ipsa  prima  manu  corredus  :    nixantem 
M^Py^c  280  ferebat  Py  281  plenis  subit  ostia   velis   M 

285  ubera  MP^Ry  290  consensu  M^ :  consessum  Gossrau  :  con- 

sessum  in  Kloucek  295  insigni  Py^  296  quem  Py^ 


AENEIDOS  V 

alter  ab  Arcadio  Tegeaeae  sanguine  gentis : 

tum  duo  Trinacrii  iuvenes,  Helymus  Panopesque,         300 

adsueti  silvis,  comites  senioris  Acestae; 

multi  praeterea,  quos  fama  obscura  recondit. 

Aeneas  quibus  in  mediis  sic  deinde  locutus  :     .o^j  ijUj^d 

'accipite  haec  animis  laetasque  advertite  mentes^    !r  !'=   ^) 

nemo  ex  hoc  numero  mihi  non  donatus  abibit.  305 

Gnosia  bina  dabo  levato  lucida  ferro  ....^0  Oo^w  x..«.. 

spicula  caelatamque  argento  ferre  bipennem";     .-■    '    ; 
omnibus  hic  erit  unus  honos.     tres  praemia  primi 
accipient  flavaque  caput  nectentur  oliva.  .^,.  ^.i.i 

primus  equum  phaleris  insignem  victor  habeto;  '   '.'     -310 
alter  Amazoniam  pharetram  plenamque  sagittis 
Threiciis,  lato  quam  circum  amplectitur  auro         ^  .c.<. 
balteus  et  tereti  subnectit  fibula  gemma ;  paun:]',:  - 

tertius  Argolica  hac  galea  contentus  abito.' 

Haec  ubi  dicta,  locum  capiunt  signoque  repente       315 
corripiunt  spatia  audito  limenque  relinquunt, 
effusi  nimbo  similes :    simul  ultima  signant 
primus  abit  longeque  ante  omnia  corpora  Nisus.     ^......  .. 

emicat  et  ventis  et  fulminis  ocior  alis ;  jLut  xnj. 

proximus  huic,  longo  sed  proximus  intervallo,  320 

insequitur  Salius ;  spatio  post  deinde  relicto 

tertius  Euryalus; 

Euryalumque  Helymus  sequitur;  quo  deinde  sub  ipso 

ecce  volat  calcemque  terit  iam  calce  Diores 

incumbens  umero,  spatia  et  si  plura  supersint  325 

transeat  elapsus  prior  ambiguumque  relinquat. 

iamque  fere  spatio  extremo  fessique  sub  ipsam 

299-327  MPR  299  Arcadia  Pybc         Tegeaeae  sanguine 

P^  Mentelianus  alter:    Tegeae  de  M^P^ycir,  utrumque  testatur  Serv., 
illud  praefert :    Tegere  de  M^ :    Tegaea  de  R  309  flava]   fulva 

invenisse  videtur  Serv.  310  equam  M^  312  circumplectitur 

M         323  quo]  quod  MR  :  quem  P^  326  ambiguumque  codd.  :  -ve 

'  codices  nostri  omnes^  Nic.  Heinsius,  sed  quales  non  liquet :    -ve  Bentley 
Ribbeck  alii        327  ipsum  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

finem  adventabant,  levi  cum  sanguine  Nisus 

labitur  infelix,  caesis  ut  forte  iuvencis 

fusus  humum  viridisque  super  madefecerat  herbas.        330 

hic  iuvenis  iam  victor  ovans  vestigia  presso 

haud  tenuit  titubata  solo,  sed  pronus  in  ipso 

concidit  immundoque  fimo  sacroque  cruore. 

non  tamen  Euryali,  non  ille  oblitus  amorum  : 

nam  sese  opposuit  Salio  per  lubrica  surgens,  335 

ille  autem  spissa  iacuit  revolutus  harena : 

emicat  Euryalus  et  munere  victor  amici 

prima  tenet,  plausuque  volat  fremituque  secundo. 

post  Helymus  subit  et  nunc  tertia  palma  Diores. 

hic  totum  caveae  consessum  ingentis  et  ora  340 

prima  patrum  magnis  Salius  clamoribus  implet, 

ereptumque  dolo  reddi  sibi  poscit  honorem. 

tutatur  favor  Euryalum  lacrimaeque  decorae, 

gratior  et  pulchro  veniens  in  corpore  virtus. 

adiuvat  et  magna  proclamat  voce  Diores,  345 

qui  subiit  palmae  frustraque  ad  praemia  venit 

ultima,  si  primi  Salio  reddentur  honores. 

tum  pater  Aeneas  'vestra'  inquit  'munera  vobis 

certa  manent,  pueri  et  palmam  movet  ordine  nemo; 

me  liceat  casus  miserari  insontis  amici.'  350 

sic  fatus  tergum  Gaetuli  immane  leonis 

dat  Salio  villis  onerosum  atque  unguibus  aureis. 

hic  Nisus  '  si  tanta '  inquit  *  sunt  praemia  victis, 

et  te  lapsorum  miseret,  quae  munera  Niso 

digna  dabis,  primam  merui  qui  laude  coronam'  355 

ni  me,  quae  Salium,  fortuna  inimica  tulisset?' 

et  simul  his  dictis  faciem  ostentabat  et  udo 

turpia  membra  fimo.     risit  pater  optimus  olli 

328-358  MPR  337  amico  M^  340  consensum  M^Ry^b^ 

347  reddantur  M^Ry^^n :  redduntur  M  {ab  ipsa  prima  manu  correctus)  bc 
349  interpunxit  Nauck,    vulgo  pueri  vocative   scribunt  350 

misereri  P^Rbc^         354  muneraj  praemia  M 


AENEIDOS  V 

et  clipeum  efferri  iussit,   Didymaonis  artis, 

Neptuni'  sacro  Danais  de  poste  refixum.  360 

hoc  iuvenem  egregium  praestanti  munere  donat. 

Post,  ubi  confecti  cursus  et  dona  peregit : 
*nunc,  si  cui  virtus  animusque  in  pectore  praesens, 
adsit  et  evinctis  attollat  bracchia  palmis.' 
sic  ait,  et  geminum  pugnae  proponit  honorem,  365 

victori  velatum  auro  vittisque  iuvencum, 
ensem  atque  insignem  galeam  solacia  victo. 
nec  mora;  continuo  vastis  cum  viribus  effert 
ora  Dares  magnoque  virum  se  murmure  tollit, 
solus  qui  Paridem  solitus  contendere  contra,  370 

idemque  ad  tumulum  quo  maximus  occubat  Hector 
victorem  Buten  immani  corpore,  qui  se 
Bebrycia  veniens  Amyci  de  gente  ferebat, 
pereulit  et  fulva  moribundum  extendit  harena. 
talis  prima  Dares  caput  altum  in  proeHa  tollit,  375 

ostenditque  umeros  latos  alternaque  iactat 
bracchia  protendens  et  verberat  ictibus  auras. 
quaeritur  huic  alius;  nec  quisquam  ex  agmine  tanto 
audet  adire  virum  manibusque  inducere  caestus. 
ergo  alacris  cunctosque  putans  excedere  palma  380 

Aeneae  stetit  ante  pedes,  nec  plura  moratus 
tum  laeva  taurum  cornu  tenet  atque  ita  fatur : 
'nate  dea,  si  nemo  audet  se  credere  pugnae, 
quae  finis  standi?  quo  me  decet  usque  teneri? 
ducere  dona  iube.'     cuncti  simul  ore  fremebant  385 

Dardanidae  reddique  viro  promissa  iubebant. 

Hic  gravis  Entellum  dictis  castigat  Acestes, 
proximus  ut  viridante  toro  consederat  herbae : 
'Entelle,  heroum  quondam  fortissime  frustra, 

359-389  MPR        359  artem  PRf        364  vinctis  ^7*6'         374  per- 
cutit  Rti^  382  laevo  Py^  384  quae]  qui  M'^  387  his 

Nonius  388  herba  Rc^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

tantane  tam  patiens  nullo  certamine  toUi  390 

dona  sines?  ubi  nunc  nobis  deus  ille  (magister 

nequiquam  memoratus)  Eryx?  ubi  fama  per  omnem 

Trinacriam  et  spolia  illa  tuis  pendentia  tectis?' 

ille  sub  haec :   '  non  laudis  amor  nec  gloria  cessit 

pulsa  metu;  sed  enim  gelidus  tardante  senecta  395 

sanguis  hebet,  frigentque  effetae  in  corpore  vires. 

si  mihi  quae  quondam  fuerat  quaque  improbus  iste 

exsultat  fidens,  si  nunc  foret  illa  iuventas, 

haud  equidem  pretio  inductus  pulchroque  iuvenco 

venissem,  nec  dona  moror.'     sic  deinde  locutus  400 

in  medium  geminos  immani  pondere  caestus 

proiecit,  quibus  acer  Eryx  in  proelia  suetus 

ferre  manum  duroque  intendere  bracchia  tergo. 

obstipuere  animi :    tantorum  ingentia  septem 

terga  boum  plumbo  insuto  ferroque  rigebant.  405 

ante  omnis  stupet  ipse  Dares  longeque  recusat, 

magnanimusque  Anchisiades  et  pondus  et  ipsa 

huc  illuc  vinclorum  immensa  volumina  versat. 

tum  senior  talis  referebat  pectore  voces : 

'  quid,  si  quis  caestus  ipsius  et  HercuHs  arma  410 

vidisset  tristemque  hoc  ipso  in  litore  pugnam  ? 

haec  germanus  Eryx  quondam  tuus  arma  gerebat 

(sanguine  cernis  adhuc  sparsoque  infecta  cerebro), 

his  magnum  Alciden  contra  stetit,  his  ego  suetus, 

dum  melior  viris  sanguis  dabat,  aemula  necdum  415 

temporibus  geminis  canebat  sparsa  senectus. 

sed  si  nostra  Dares  haec  Troius  arma  recusat 

idque  pio  sedet  Aeneae,  probat  auctor  Acestes, 

aequemus  pugnas.     Erycis  tibi  terga  remitto 

(solve  metus),  et  tu  Troianos  exue  caestus.'  420 

haec  fatus  duplicem  ex  umeris  reiecit  amictum 

S90-421  MPR  398  iuventus  P^^mn-  421   deiecit  P^ 


AENEIDOS  V 

et  magnos  membrorum  artus,  magna  ossa  lacertosque 

exuit  atque  ingens  media  consistit  harena. 

tum  satus  Anchisa  caestus  pater  extulit  aequos 

et  paribus  palmas  amborum  innexuit  armis.  425 

constitit  in  digitos  extemplo  arrectus  uterque 

bracchiaque  ad  superas  interritus  extulit  auras. 

abduxere  retro  longe  capita  ardua  ab  ictu 

immiscentque  manus  manibus  pugnamque  lacessunt, 

ille  pedum  meUor  motu  fretusque  iuventa,  430 

hic  membris  et  mole  valens  ;   sed  tarda  trementi 

genua  labant,  vastos  quatit  aeger  anhelitus  artus. 

multa  viri  nequiquam  inter  se  vulnera  iactant, 

multa  cavo  lateri  ingeminant  et  pectore  vastos 

dant  sonitus,  erratque  auris  et  tempora  circum  435 

crebra  manus,  duro  crepitant  sub  vulnere  malae. 

stat  gravis  Entellus  nisuque  immotus  eodem      '  ojf» 

corpore  tela  modo  atque  ocuHs  vigilantibus  exit. 

ille,  velut  celsam  oppugnat  qui  molibus  urbem 

aut  montana  sedet  circum  castella  sub  armis,  440 

nunc  hos,  nunc  illos  aditus,  omnemque  pererrat 

arte  locum  et  variis  adsultibus  inritus  urget. 

ostendit  dextram  insurgens  Entellus  et  alte 

extulit :    ille  ictum  venientem  a  vertice  velox 

praevidit  celerique  elapsus  corpore  cessit;  445 

Entellus  viris  in  ventum  effudit  et  ultro 

ipse  gravis  graviterque  ad  terram  pondere  vasto 

concidit,  ut  quondam  cava  concidit  aut  Erymantho 

aut  Ida  in  magna  radicibus  eruta  pinus. 

consurgunt  studiis  Teucri  et  Trinacria  pubes;  450 

it  clamor  caelo  primusque  accurrit  Acestes 

422-447  MPR  ;  448-451  MPRP  422  -que  om.  P^^m  423  exuit] 
extulit  Macrobius  425  intexuit  M^  428  redduxere  Marius 

Victorinus         434  pectora  Hamburgcnsis  alter,  probat  Schaper  435 

sonitum  P7I  446  eflfundit  P^  449  radicitus  R-fc""  tesiatm 

Priscianus,  probat  Ribbeck 

VERG.  15 


P.  VERGILI  MARONIS 

aequaevumque  ab  humo  miserans  attollit  amicum. 

at  non  tardatus  casu  neque  territus  heros 

acrior  ad  pugnam  redit  ac  vim  suscitat  ira; 

tum  pudor  incendit  viris  et  conscia  virtus,  455 

praecipitemque  Daren  ardens  agit  aequore  toto 

nunc  dextra  ingeminans  ictus,  nunc  ille  sinistra. 

nec  mora  nec  requies  :    quam  multa  grandine  nimbi 

culminibus  crepitant,  sic  densis  ictibus  heros 

creber  utraque  manu  pulsat  versatque  Dareta.  460 

Tum  pater  Aeneas  procedere  longius  iras 
et  saevire  animis  Entellum  haud  passus  acerbis, 
sed  finem  imposuit  pugnae  fessumque  Dareta 
eripuit  mulcens  dictis  ac  talia  fatur  : 

'infelix,  quae  tanta  animum  dementia  cepit?  465 

non  viris  alias  conversaque  numina  sentis  ? 
cede  deo.'     dixitque  et  proelia  voce  diremit. 
ast  illum  fidi  aequales  genua  aegra  trahentem 
iactantemque  utroque  caput  crassumque  cruorem 
ore  eiectantem  mixtosque  in  sanguine  dentes  470 

ducunt  ad  navis ;   galeamque  ensemque  vocati 
accipiunt,  palmam  Entello  taurumque  relinquunt. 
hic  victor  superans  animis  tauroque  superbus 
'  nate  dea,  vosque  haec  '  inquit  '  cognoscite,  Teucri, 
et  mihi  quae  fuerint  iuvenaU  in  corpore  vires  475 

et  qua  servetis  revocatum  a  morte  Dareta.' 
dixit,  et  adversi  contra  stetit  ora  iuvenci 
qui  donum  astabat  pugnae,  durosque  reducta 
Ubravit  dextra  media  inter  cornua  caestus 
arduus,  effractoque  inUsit  in  ossa  cerebro  :  480 

sternitur  exanimisque  tremens  procumbit  humi  bos. 
ille  super  talis  effundit  pectore  voces  : 

452-482  MPRV  457  ille]  deinde  Mm  47°  ore  eiec- 

tantem  P^y^ :  ore  iectantem  Mc^ :  ore  iactantem  R  :  ore  reiectantem  7* 
473  animo  F  477  aversi  Pyb  480  in  om.  R  Giithling 


AENEIDOS  V 

*hanc  tibi,  Eryx,  meliorem  animam  pro  morte  Daretis 
persolvo;   hic  victor  caestus  artemque  repono.' 

Protinus  Aeneas  celeri  certare  sagitta  485 

invitat  qui  forte  velint  et  praemia  dicit, 
ingentique  manu  malum  de  nave  Seresti 
erigit  et  volucrem  traiecto  in  fune  columbam, 
quo  tendant  ferrum,  malo  suspendit  ab  alto. 
convenere  viri  deiectamque  aerea  sortem  490 

accepit  galea;   et  primus  clamore  secundo 
Hyrtacidae  ante  omnis  exit  locus  Hippocoontis ; 
quem  modo  navali  Mnestheus  certamine  victor 
consequitur,  viridi  Mnestheus  evinctus  oliva. 
tertius  Eurytion,  tuus,  o  clarissime,  frater,  495 

Pandare,  qui  quondam  iussus  confundere  foedus 
in  medios  telum  torsisti  primus  Achivos. 
extremus  galeaque  ima  subsedit  Acestes, 
ausus  et  ipse  manu  iuvenum  temptare  laborem. 
tum  validis  flexos  incurvant  viribus  arcus  500 

pro  se  quisque  viri  et  depromunt  tela  pharetris, 
primaque  per  caelum  nervo  stridente  sagitta 
Hyrtacidae  iuvenis  volucris  diverberat  auras, 
et  venit  adversique  infigitur  arbore  mali. 
intremuit  malus  timuitque  exterrita  pennis  505 

ales,  et  ingenti  sonuerunt  omnia  plausu. 
post  acer  Mnestheus  adducto  constitit  arcu 
alta  petens,  pariterque  oculos  telumque  tetendit. 
ast  ipsam  miserandus  avem  contingere  ferro 
non  valuit;  nodos  et  vincula  linea  rupit  510 

quis  innexa  pedem  malo  pendebat  ab  alto; 
illa  Notos  atque  alta  volans  in  nubila  fugit. 
tum  rapidus,  iamdudum  arcu  contenta  parato 

483-499  MPRV',  5cx)-5i3  MPR         484  reponit  Rc^  Serv.         486 
dicit]  ponit  MRVbcrr  Nonius  491  primum  RV  499  manum 

V      labore  V       503  volucris  iuvenis  P^^^b       512  alta]  atra  MR^fbctt 

15* 


P.  VERGILI  MARONIS 

tela  tenens,  fratrem  Eurytion  in  vota  vocavit, 
iam  vacuo  laetam  caelo  speculatus  et  alis  515 

plaudentem  nigra  figit  sub  nube  columbam. 
decidit  exanimis  vitamque  reliquit  in  astris 
aetheriis  fixamque  refert  delapsa  sagittam. 
Amissa  solus  palma  superabat  Acestes, 
qui  tamen  aerias  telum  contorsit  in  auras  520 

ostentans  artemque  pater  arcumque  sonantem. 
hic  oculis  subitum  obicitur  magnoque  futurum 
augurio  monstrum ;   docuit  post  exitus  ingens 
seraque  terrifici  cecinerunt  omina  vates. 
namque  volans  liquidis  in  nubibus  arsit  harundo  525 

signavitque  viam  flammis  tenuisque  recessit 
consumpta  in  ventos  :    caelo  ceu  saepe  refixa 
transcurrunt  crinemque  volantia  sidera  ducunt. 
attonitis  haesere  animis  superosque  precati 
Trinacrii  Teucrique  viri,  nec  maximus  omen  530 

abnuit  Aeneas,  sed  laetum  amplexus  Acesten 
muneribus  cumulat  magnis  ac  taHa  fatur : 
'sume  pater;   nam  te  voluit  rex  magnus  Olympi 
talibus  auspiciis  exsortem  ducere  honores. 
ipsius  Anchisae  longaevi  hoc  munus  habebis,  535 

cratera  impressum  signis,  quem  Thracius  oHm 
Anchisae  genitori  in  magno  munere  Cisseus 
ferre  sui  dederat  monimentum  et  pignus  amoris.' 
sic  fatus  cingit  viridanti  tempora  lauro 
et  primum  ante  omnis  victorem  appellat  Acesten.         540 
nec  bonus  Eurytion  praelato  invidit  honori, 
quamvis  solus  avem  caelo  deiecit  ab  alto. 
proximus  ingreditur  donis  qui  vincula  rupit, 
extremus  volucri  qui  fixit  harundine  malum. 

514-544  MPR         516  figit  nigram  P^ :  figit  nigra  7         518  aeriis 
MRm  :  aereis  y^bc  520  contendit  M^R  Nonius,  probat  Bentley 

522  subitum  deteriores  pauci :  subito  ceteri         526  flammis]  lamnis  M^ 
534  honorem  M^y-bc  541  honore  P^  Ribbeck 


AENEIDOS  V 

At  pater  Aeneas  nondum  certamine  misso  545 

custodem  ad  sese  comitemque  impubis  luli 
Epytiden  vocat,  et  fidam  sic  fatur  ad  aurem : 
'vade  age  et  Ascanio,  si  iam  puerile  paratum 
agmen  habet  secum  cursusque  instruxit  equorum,  • 
ducat  avo  turmas  et  sese  ostendat  in  armis  550 

dic'  ait.     ipse  omnem  longo  discedere  circo 
infusum  populum  et  campos  iubet  esse  patentis. 
incedunt  pueri  pariterque  ante  ora  parentum 
frenatis  lucent  in  equis,  quos  omnis  euntis 
Trinacriae  mirata  fremit  Troiaeque  iuventus.  555 

omnibus  in  morem  tonsa  coma  pressa  corona; 
cornea  bina  ferunt  praefixa  hastilia  ferro, 
pars  levis  umero  pharetras ;  it  pectore  summo 
flexilis  obtorti  per  coUum  circulus  auri. 
tres  equitum  numero  turmae  ternique  vagantur  560 

ductores;  pueri  bis  seni  quemque  secuti 
agmine  partito  fulgent  paribusque  magistris. 
una  acies  iuvenum,  ducit  quam  parvus  ovantem 
nomen  avi  referens  Priamus,  tua  clara,  Polite, 
progenies,  auctura  Italos ;  quem  Thracius  albis  565 

portat  equus  bicolor  maculis,  vestigia  primi 
alba  pedis  frontemque  ostentans  arduus  albam. 
alter  Atys,  genus  unde  Atii  duxere  Latini, 
parvus  Atys  pueroque  puer  dilectus  lulo. 
extremus  formaqujs  ante  omnis  pulcher  lulus  570 

Sidonio  est  invectus  equo,  quem  candida  Dido 
esse  sui  dederat  monimentum  et  pignus  amoris. 
cetera  Trinacriis  pubes  senioris  Acestae 
fertur  equis. 
excipiunt  plausu  pavidos  gaudentque  tuentes  575 

545-575  MPR  548  paratus  P^  551  decedere  MR-fhat 

558  it  iJ/V  Serv,  :  et  M^R-y^b^ :  iet  P  {erasa  i)  :  id  7«         564  cara  P^ 
570  formam  M^  573  Trinacriis  deteriores   quidam,    editores 

plerique :  Trinacrii  P^Rb  Serv.  Ribbeck :  Trinacriae  MP^^^a^cxt 


P.  VERGILI  MARONIS 

Dardanidae,  veterumque  agnoscunt  ora  parentum. 
postquam  omnem  laeti  consessum  oculosque  suorum 
lustravere  in  equis,  signum  clamore  paratis 
Epytides  longe  dedit  insonuitque  flagello. 
oUi  discurrere  pares  atque  agmina  terni  580 

diductis  solvere  choris,  rursusque  vocati 
convertere  vias  infestaque  tela  tulere. 
inde  alios  ineunt  cursus  aliosque  recursus 
adversi  spatiis,  alternosque  orbibus  orbis 
impediunt  pugnaeque  cient  simulacra  sub  armis;  585 

et  nunc  terga  fuga  nudant,  nunc  spicula  vertunt 
infensi,  facta  pariter  nunc  pace  feruntur. 
ut  quondam  Creta  fertur  Labyrinthus  in  alta 
parietibus  textum  caecis  iter  ancipitemque 
mille  viis  habuisse  dolum,  qua  signa  sequendi  590 

frangeret  indeprensus  et  inremeabilis  error : 
haud  alio  Teucrum  nati  vestigia  cursu 
impediunt  texuntque  fugas  et  proelia  ludo, 
delphinum  similes  qui  per  maria  umida  nando 
Carpathium  Libycumque  secant  [luduntque  per  undas].     595 
hunc  morem  cursus  atque  haec  certamina  primus 
Ascanius,  Longam  muris  cum  cingeret  Albam, 
rettuHt  et  priscos  docuit  celebrare  Latinos, 
quo  puer  ipse  modo,  secum  quo  Troia  pubes ; 
Albani  docuere  suos ;  hinc  maxima  porro  600 

accepit  Roma  et  patrium  servavit  honorem ; 
Troiaque  nunc  pueri,  Troianum  dicitur  agmen. 
hac  celebrata  tenus  sancto  certamina  patri. 
Hinc  primum  Fortuna  fidem  mutata  novavit. 

576-604  MPR         577  cossensum  M^ :  concessum  Py^         580  ternis 
7^6  581  deductis  MR  584  adversis  Pybc        alternisque  R 

591  frangeret  PRybc^m  Serv.  :  falleret  Mc^  592  alioter  R^ :  aliter 
R^bmw  nati  Teucrum  Py  595  luduntque  per  undas  om.  M^Py^m 
602  ante  pueri  tnterpungunt  editores  plerique  pueri]  ludi  proponit 

Nettleship  604  hic  Mc 


AENEIDOS  V 

dum  variis  tumulo  referunt  sollemnia  ludis,  605 

Irim  de  caelo  misit  Saturnia  luno 

Iliacam  ad  classem  ventosque  aspirat  eunti, 

multa  movens  necdum  antiquum  saturata  dolorem. 

illa  viam  celerans  per  mille  coloribus  arcum 

nulli  visa  cito  decurrit  tramite  virgo.  610 

conspicit  ingentem  concursum  et  litora  lustrat 

desertosque  videt  portus  classemque  relictam. 

at  procul  in  sola  secretae  Troades  acta 

amissum  Anchisen  flebant,  cunctaeque  profundum 

pontum  aspectabant  flentes.     heu  tot  vada  fessis  615 

et  tantum  superesse  maris,  vox  omnibus  una. 

urbem  orant,  taedet  pelagi  perferre  laborem. 

ergo  inter  medias  sese  haud  ignara  nocendi 

conicit  et  faciemque  deae  vestemque  reponit; 

fit  Beroe,  Tmarii  coniunx  longaeva  Dorycli,  620 

cui  genus  et  quondam  nomen  natique  fuissent, 

ac  sic  Dardanidum  mediam  se  matribus  infert. 

*o  miserae,  quas  non  manus'  inquit  'Achaica  bello 

traxerit  ad  letum  patriae  sub  moenibus  !   o  gens 

infelix,  cui  te  exitio  Fortuna  reservat?  625 

septima  post  Troiae  excidium  iam  vertitur  aestas, 

cum  freta,  cum  terras  omnis,  tot  inhospita  saxa 

sideraque  emensae  ferimur,  dum  per  mare  magnum 

Italiam  sequimur  fugientem  et  volvimur  undis. 

hic  Erycis  fines  fraterni  atque  hospes  Acestes :  630 

quis  prohibet  muros  iacere  et  dare  civibus  urbem? 

o  patria  et  rapti  nequiquam  ex  hoste  penates, 

nullane  iam  Troiae  dicentur  moenia?  nusquam 

Hectoreos  amnis,  Xanthum  et  Simoenta,  videbopfef.srisoi;'' 

quin  agite  et  mecum  infaustas  exurite  puppis.  6.^5 

605-635  MPR  609  celebrans  M^;  cf.  iv.  641  611  consessum  il/^ 
620  Tmarii]  Ismarii  deteriores  quidam  :  Martii  Kloulek  628  sidera] 
litora  Kloucek  631  qui  M^ :  quid  Rc  Henry 


P.  VERGILI  MARONIS 

nam  mihi  Cassandrae  per  somnum  vatis  imago 

ardentis  dare  visa  faces  :  "  hic  quaerite  Troiam ; 

hic  domus  est"  inquit  "vobis."     iam  tempus  agi  res, 

nec  tantis  mora  prodigiis.     en  quattuor  arae 

Neptuno;  deus  ipse  faces  animumque  ministrat.'  640 

haec  memorans  prima  infensum  vi  corripit  ignem 

sublataque  procul  dextra  conixa  coruscat 

et  iacit.     arrectae  mentes  stupefactaque  corda 

Iliadum.     hic  una  e  multis,  quae  maxima  natu, 

Pyrgo,  tot  Priami  natorum  regia  nutrix :  645 

'  non  Beroe  vobis,  non  haec  Rhoeteia,  matres, 

est  Dorycli  coniunx;   divini  signa  decoris 

ardentisque  notate  oculos ;   qui  spiritus  illi, 

quis  vultus  vocisque  sonus  vel  gressus  eunti. 

ipsa  egomet  dudum  Beroen  digressa  reUqui  650 

aegram,  indignantem  tali  quod  sola  careret 

munere  nec  meritos  Anchisae  inferret  honores.' 

haec  effata. 

at  matres  primo  ancipites  oculisque  malignis 

ambiguae  spectare  rates  miserum  inter  amorem  655 

praesentis  terrae  fatisque  vocantia  regna : 

cum  dea  se  paribus  per  caelum  sustulit  alis 

ingentemque  fuga  secuit  sub  nubibus  arcum. 

tum  vero  attonitae  monstris  actaeque  furore 

conclamant,  rapiuntque  focis  penetralibus  ignem  660 

(pars  spoliant  aras),  frondem  ac  virgulta  facesque 

coniciunt.     furit  immissis  Volcanus  habenis 

transtra  per  et  remos  et  pictas  abiete  puppis. 

Nuntius  Anchisae  ad  tumulum  cuneosque  theatri 
incensas  perfert  navis  Eumelus,  et  ipsi  665 

respiciunt  atram  in  nimbo  voHtare  favillam. 

636-666  MPR  640  animam  Rb^  Rtbbeck  649  qui  M-^^^cit 

vel]  et  P        660,  661  interpunxit  Henry         666  atro  Kloucek,  recipit 
Schaper 


AENEIDOS  V 

primus  et  Ascanius,  cursus  ut  laetus  equestris 

ducebat,  sic  acer  equo  turbata  petivit 

castra,  nec  exanimes  possunt  retinere  magistri. 

'  quis  furor  iste  novus  ?  quo  nunc,  quo  tenditis '  inquit,    670 

'heu,  miserae  cives?    non  hostem  inimicaque  castra 

Argivum,  vestras  spes  uritis.     en,  ego  vester 

Ascanius  ! '  —  galeam  ante  pedes  proiecit  inanem, 

qua  ludo  indutus  belli  simulacra  ciebat. 

accelerat  simul  Aeneas,  simul  agmina  Teucrum.  675 

ast  illae  diversa  metu  per  litora  passim 

diffugiunt,  silvasque  et  sicubi  concava  furtim 

saxa  petunt;    piget  incepti  lucisque,  suosque 

mutatae  agnoscunt  excussaque  pectore  luno  est. 

Sed  non  idcirco  flamma  atque  incendia  viris  680 

indomitas  posuere ;    udo  sub  robore  vivit 
stuppa  vomens  tardum  fumum,  lentusque  carinas 
est  vapor  et  toto  descendit  corpore  pestis, 
nec  vires  heroum  infusaque  flumina  prosunt. 
tum  pius  Aeneas  umeris  abscindere  vestem  685 

auxilioque  vocare  deos  et  tendere  palmas : 
*Iuppiter  omnipotens,  si  nondum  exosus  ad  unum 
Troianos,  si  quid  pietas  antiqua  labores 
respicit  humanos,  da  flammam  evadere  classi 
nunc,  pater,  et  tenuis  Teucrum  res  eripe  leto.  690 

vel  tu,  quod  superest,  infesto  fulmine  morti, 
si  mereor,  demitte  tuaque  hic  obrue  dextra.' 
vix  haec  ediderat  cum  eff^usis  imbribus  atra 
tempestas  sine  more  furit  tonitruque  tremescunt 
ardua  terrarum  et  campi ;    ruit  aethere  toto  695 

turbidus  imber  aqua  densisque  nigerrimus  Austris, 
implenturque  super  puppes,  semusta  madescunt 

667-697  MPR  680  flamma  P^  :  flammam  M^P^y^ :  flammae 

M^^R-fbtT  685  excindere  M  687  exosu's  Ribbeck  695 

campis  M^P  (tn  rasura)  -y^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

robora,  restinctus  donec  vapor  omnis  et  omnes 
quattuor  amissis  servatae  a  peste  carinae. 

At  pater  Aeneas  casu  concussus  acerbo  -  700 

nunc  huc  ingentis,  nunc  illuc  pectore  curas 
mutabat  versans,  Siculisne  resideret  arvis 
oblitus  fatorum,  Italasne  capesseret  oras. 
tum  senior  Nautes,  unum  Tritonia  Pallas 
quem  docuit  multaque  insignem  reddidit  arte  705 

(haec  responsa  dabat,  vel  quae  portenderet  ira 
magna  deum  vel  quae  fatorum  posceret  ordo) — 
isque  his  Aenean  solatus  vocibus  infit : 
'  nate  dea,  quo  fata  trahunt  retrahuntque  sequamur ; 
quidquid  erit,  superanda  omnis  fortuna  ferendo  est.       710 
est  tibi  Dardanius  divinae  stirpis  Acestes  : 
hunc  cape  consiliis  socium  et  coniunge  volentem ; 
huic  trade  amissis  superant  qui  navibus  et  quos 
pertaesum  magni  incepti  rerumque  tuarum  est; 
longaevosque  senes  ac  fessas  aequore  matres  715- 

et  quidquid  tecum  invalidum  metuensque  pericli  est 
delige,  et  his  habeant  terris  sine  moenia  fessi ; 
urbem  appellabunt  permisso  nomine  Acestam.' 

Talibus  incensus  dictis  senioris  amici 
tum  vero  in  curas  animo  diducitur  omnis.  720 

et  Nox  atra ,  polum  bigis  subvecta  tenebat : 
visa  dehinc  caelo  facies  delapsa  parentis 
Anchisae  subito  talis  effundere  voces : 
'  nate,  mihi  vita  quondam,  dum  vita  manebat, 
care  magis,  nate,   Iliacis  exercite  fatis,  725 

imperio  lovis  huc  venio,   qui  classibus  ignem 
depuHt,  et  caelo  tandem  miseratus  ab  alto  est. 
consiliis  pare  quae  nunc  pulcherrima  Nautes 
dat  senior ;    lectos  iuvenes,  fortissima  corda, 

698-729  MPR  706  hac  c^  Ribbeck  alii  719  accensus  R 

720  animum  y^^^c^ir  Serv.  Bentley  722  facies  caelo  Rybar 


AENEIDOS  V 

defer  in  Italiam.     gens  dura  atque  aspera  cultu  730 

debellanda  tibi  Latio  est.     Ditis  tamen  ante 

infernas  accede  domos  et  Averna  per  alta 

congressus  pete,  nate,  meos.     non  me  impia  namque 

Tartara  habent,  tristes  umbrae,  sed  amoena  piorum 

concilia  Elysiumque  colo.     huc  casta  Sibylla  735 

nigrarum  multo  pecudum  te  sanguine  ducet. 

tum  genus  omne  tuum  et  quae  dentur  moenia  disces. 

iamque  vale;   torquet  medios  Nox  umida  cursus 

et  me  saevus  equis  Oriens  adflavit  anhelis.'        nod  201 

dixerat  et  tenuis  fugit  ceu  fumus  in  auras.  740 

Aeneas  '  quo  deinde  ruis  ?    quo  proripis  ?  '    inquit, 

*quem  fugis?   aut  quis  te  nostris  complexibus  arcet?' 

haec  memorans  cinerem  et  sopitos  suscitat  ignis, 

Pergameumque  Larem  et  canae  penetralia  Vestae 

farre  pio  et  plena  supplex  veneratur  acerra.  745 

Extemplo  socios  primumque  accersit  Acesten 
et  lovis  imperium  et  cari  praecepta  parentis 
edocet  et  quae  nunc  animo  sententia  constet. 
haud  mora  consiHis,  nec  iussa  recusat  Acestes. 
transcribunt  urbi  matres  populumque  volentem  750 

deponunt,  animos  nil  magnae  laudis  egentis. 
ipsi  transtra  novant  flammisque  ambesa  reponunt 
robora  navigiis,  aptant  remosque  rudentisque, 
exigui  numero,  sed  bello  vivida  virtus. 
interea  Aeneas  urbem  designat  aratro  755 

sortiturque  domos ;   hoc  IHum  et  haec  loca  Troiam 
esse  iubet.     gaudet  regno  Troianus  Acestes 
indicitque  forum  et  patribus  dat  iura  vocatis. 
tum  vicina  astris  Erycino  in  vertice  sedes 
fundatur  Veneri  Idaliae,  tumuloque  sacerdos  760 

730-760  MPR  731  est  Latio  P  734  tristesve  M^b^ 

739  saevus]  Foebus  Sacerdos  740  in]  ad  P :  in  ad  7^  752  -que 
om.  ir,  probat  Kvicala  commate  post  ambesa  posito :  idem  proposuerat 
Peerlkamp 


P.  VERGILI  MARONIS 

ac  lucus  late  sacer  additur  Anchiseo. 

lamque  dies  epulata  novem  gens  omnis,  et  aris 
factus  honos  :    placidi  straverunt  aequora  venti 
creber  et  aspirans  rursus  vocat  Auster  in  altum. 
exoritur  procurva  ingens  per  litora  fletus;  765 

complexi  inter  se  noctemque  diemque  morantur. 
ipsae  iam  matres,  ipsi,  quibus  aspera  quondam 
visa  maris  facies  et  non  tolerabile  numen, 
ire  volunt  omnemque  fugae  perferre  laborem. 
quos  bonus  Aeneas  dictis  solatur  amicis  770 

et  consanguineo  lacrimans  commendat  Acestae. 
tris  Eryci  vitulos  et  Tempestatibus  agnam 
caedere  deinde  iubet  solvique  ex  ordine  funem. 
ipse  caput  tonsae  foliis  evinctus  olivae 
stans  procul  in  prora  pateram  tenet,  extaque  salsos       775 
proicit  in  fluctus  ac  vina  liquentia  fundit 
prosequitur  surgens  a  puppi  ventus  euntis; 
certatim  socii  feriunt  mare  et  aequora  verrunt. 

At  Venus  interea  Neptunum  exercita  curis 
adloquitur  talisque  effundit  pectore  questus  :  780 

'  lunonis  gravis  ira  neque  exsaturabile  pectus 
cogunt  me,  Neptune,  preces  descendere  in  omnis; 
quam  nec  longa  dies  pietas  nec  mitigat  uUa, 
nec  lovis  imperio  fatisque  infracta  quiescit. 
non  media  de  gente  Phrygum  exedisse  nefandis  785 

urbem  odiis  satis  est  nec  poenam  traxe  per  omnem 
reliquias  Troiae  :    cineres  atque  ossa  peremptae 
insequitur.     causas  tanti  sciat  illa  furoris. 
ipse  mihi  nuper  Libycis  tu  testis  in  undis 

761-783  il/P/?  ;  784-789  Fil/P/?  761  additusP7^6        767  ipsi] 

ipsae   Nonius  768    nomen    M^   Nonius  Rihheck  :    caelum   R 

772  agnos  M         776  porricit  Heinsius         777,  778  inverso  ordine  P7 
Rihheck  782  in]   ad   Serv.  Giithling  784  fatisve  F-^bcin-n 

785  excidisse  F  786  traxere  F^P^ :  traxisse  F^M^-^^  omnis 

P^  :  omnes  7 


AENEIDOS  V 

quam  molem  subito  excierit :   maria  omnia  caelo  790 

miscuit  Aeoliis  nequiquam  freta  procellis, 

in  regnis  hoc  ausa  tuis. 

per  scelus  ecce  etiam  Troianis  matribus  actis 

exussit  foede  puppis  et  classe  subegit 

amissa  socios  ignotae  linquere  terrae.  795 

quod  superest,  oro,  liceat  dare  tuta  per  undas 

vela  tibi,  liceat  Laurentem  attingere  Thybrim, 

si  concessa  peto,  si  dant  ea  moenia  Parcae.' 

tum  Saturnius  haec  domitor  maris  edidit  alti : 

'fas  omne  est,  Cytherea,  meis  te  fidere  regnis,  800 

unde  genus  ducis.     merui  quoque  ;   saepe  furores 

compressi  et  rabiem  tantam  caelique  marisque. ;  iX^b  ')i  . 

nec  minor  in  terris,  Xanthum  Simoentaque  testor, 

Aeneae  mihi  cura  tui.  -  cum  Troia  Achilles 

exanimata  sequens  impingeret  agmina  muris,  805 

milia  multa  daret  leto,  gemerentque  repleti 

amnes  nec  reperire  viam  atque  evolvere  posset 

in  mare  se  Xanthus,  Pelidae  tunc  ego  forti 

congressum  Aenean  nec  dis  nec  viribus  aequis 

nube  cava  rapui,  cuperem  cum  vertere  ab  imo  810 

structa  meis  manibus  periurae  moenia  Troiae. 

nunc  quoque  mens  eadem  perstat  mihi;   pelle  timores. 

tutus,  quos  optas,  portus  accedet  Averni. 

unus  erit  tantum  amissum  quem  gurgite  quaeres; 

unum  pro  multis  dabitur  caput.'  815 

his  ubi  laeta  deae  permulsit  pectora  dictis, 

iungit  equos  auro  genitor,  spumantiaque  addit 

frena  feris  manibusque  omnis  effundit  habenas. 

790-814   FMPR;    815-818   MPR  794   excussit   M^P^y^ 

795  ignota  MPRy^      terra  MP^ :  terret  7         797  tibi]  mihi  Peerlkamp 
805  inmitteret  F^  807  atque]  neque  F :  qua.  Augustinus  810 

eripui  F-  811  periturae  FM'^  812  timorem  Mc  814 

quaeret  deteriores  quidam,  Ribheck  Deuticke  :  quaeris  M"^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

caeruleo  per  summa  levis  volat  aequora  curru ; 
subsidunt  undae  tumidumque  sub  axe  tonanti  820 

sternitur  aequor  aquis,  fugiunt  vasto  aethere  nimbi. 
tum  variae  comitum  facies,  immania  cete, 
et  senior  Glauci  chorus  Inousque  Palaemon 
Tritonesque  citi  Phorcique  exercitus  omnis; 
laeva  tenent  Thetis  et  Melite  Panopeaque  virgo,  825 

Nisaee  Spioque  ThaHaque  Cymodoceque. 

Hic  patris  Aeneae  suspensam  blanda  vicissim 
gaudia  pertemptant  mentem;  iubet  ocius  omnis 
attolli  malos,  intendi  bracchia  velis. 

una  omnes  fecere  pedem  pariterque  sinistros,  830 

nunc  dextros  solvere  sinus  ;    una  ardua  torquent 
cornua  detorquentque ;    ferunt  sua  flamina  classem. 
princeps  ante  omnis  densum  Palinurus  agebat 
agmen ;  ad  hunc  alii  cursum  contendere  iussi. 
iamque  fere  mediam  caeli  Nox  umida  metam  835 

contigerat,  placida  laxabant  membra  quiete 
sub  remis  fusi  per  dura  sedilia  nautae  : 
cum  levis  aetheriis  delapsus  Somnus  ab  astris 
aera  dimovit  tenebrosum  et  dispuHt  umbras, 
te,  Palinure,  petens,  tibi  somnia  tristia  portans  840 

insonti ;   puppique  deus  consedit  in  alta 
Phorbanti  simiHs  funditque  has  ore  loquelas  : 
'  laside  PaHnure,  ferunt  ipsa  aequora  classem, 
aequatae  spirant  aurae,  datur  hora  quieti. 
pone  caput  fessosque  oculos  furare  labori.  845 

ipse  ego  pauHsper  pro  te  tua  munera  inibo.' 
cui  vix  attoUens  PaHnurus  lumina  fatur  : 
*mene  saHs  placidi  vultum  fluctusque  quietos 
ignorare  iubes?    mene  huic  confidere  monstro? 

819-849  MPR  821  equis  M^b^       fugiuntque  ex  aethere  M^ 

825  tenet  My^ir  Serv.  :    tent  R  829  velis]  remis  MR  837 

sedilia]  silentia  P^  843  ipsa  aequora]  sua  flamina  M^ 


AENEIDOS  V 

Aenean  credam  (quid  enim?)  fallacibus  auris  850 

et  caelo,  totiens  deceptus  fraude  sereni?' 

talia  dicta  dabat,  clavumque  adfixus  et  haerens 

nusquam  amittebat  oculosque  sub  astra  tenebat. 

ecce  deus  ramum  Lethaeo  rore  madentem 

vique  soporatum  Stygia  super  utraque  quassat  855 

tempora,  cunctantique  natantia  lumina  solvit. 

vix  primos  inopina  quies  laxaverat  artus, 

et  superincumbens  cum  puppis  parte  revulsa 

cumque  gubernaclo  liquidas  proiecit  in  undas 

praecipitem  ac  socios  nequiquam  saepe  vocantem;        860 

ipse  volans  tenuis  se  sustulit  ales  ad  auras. 

currit  iter  tutum  non  setius  aequore  classis 

promissisque  patris  Neptuni  interrita  fertur. 

iamque  adeo  scopulos  Sirenum  advecta  subibat, 

difficilis  quondam  multorumque  ossibus  albos  865 

(tum  rauca  adsiduo  longe  sale  saxa  sonabant), 

cum  pater  amisso  fluitantem  errare  magistro 

sensit,  et  ipse  ratem   nocturnis  rexit  in  undis 

multa  gemens  casuque  animum  concussus  amici : 

*o  nimium  caelo  et  pelago  confise  sereno,  870 

nudus  in  ignota,   Palinure,  iacebis  harena.' 

850-871  MPR  850  fallacius  Ti.  Donatus        austris  P^-^c^-n 

Ti.  Donattis         851  caeli  MP^Ry^b^c-ir  agnoscit  D.  Setv.       sereno  7^c^ 
852  dictabat  Pc  860  saepe]  voce  M  861  ad]  in  Py 

Versus  duo  primos  sexti  libri  ineuntis  quinto  adiunxisse  Vergilium,  re- 
movisse  Tuccam  et  Varium,  narrat  Servius,  crediderunt  Probus  Ribbeck 


-)t^roiq  £: 


iXzsBh  :mim5goR.:k.' 


r>7i?.i^f<;i'jgitfihi9>  tli 


P.   VERGILI    MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  VI  ^""8=^  • 

Sic  fatur  lacrimans,  classique  immittit  habenas 
et  tandem  Euboicis  Cumarum  adlabitur  oris. 
obvertunt  pelago  proras;  tum  dente  tenaci 
ancora  fundabat  navis  et  litora  curvae 
praetexunt  puppes.     iuvenum  manus  emicat  ardens  5 

litus  in  Hesperium  ;   quaerit  pars  semina  flammae 
abstrusa  in  venis  silicis,  pars  densa  ferarum 
tecta  rapit  silvas  inventaque  flumina  monstrat. 
at  pius  Aeneas  arces  quibus  altus  Apollo 
praesidet  horrendaeque  procul  secreta  Sibyllae,  10 

antrum  immane,  petit,  magnam  cui  mentem  animumque 
Delius  inspirat  vates  aperitque  futura. 
iam  subeunt  Triviae  lucos  atque  aurea  tecta.        ^"'^^        ' 

Daedalus,  ut  fama  est,  fugiens  Minoia  regna 
praepetibus  pennis  ausus  se  credere  caelo  15 

insuetum  per  iter  gelidas  enavit  ad  Arctos, 
Chalcidicaque  levis  tandem  super  astitit  arce. 
redditus  his  primum  terris  tibi,  Phoebe,  sacravit 
remigium  alarum  posuitque  immania  templa. 
in  foribus  letum  Androgeo;   tum  pendere  poenas  ;  '.^  '20 

.     ■    ;'i:;   '  i-cn  ,' 
1-20  MPR         I,  2  vide  adv.  sub  fine         17  arcaem  M^  ut  videiur: 
arca  R  20  Androgeo  bcn  grammatici :  Androgei  MPRym  ;   vide 

ii.  392  ^      .1-  -    :: 

VERG.  16 


P.  VERGILI  MARONIS 

Cecropidae  iussi  (miserum  !)  septena  quotannis 

corpora  natorum  ;  stat  ductis  sortibus  urna. 

contra  elata  mari  respondet  Gnosia  tellus  : 

hic  crudelis  amor  tauri  suppostaque  furto 

Pasiphae  mixtumque  genus  prolesque  biformis  25 

Minotaurus  inest,  Veneris  monimenta  nefandae ; 

hic  labor  ille  domus  et  inextricabilis  error; 

magnum  reginae  sed  enim  miseratus  amorem 

Daedalus  ipse  dolos  tecti  ambagesque  resolvit, 

caeca  regens  filo  vestigia.     tu  quoque  magnam  30 

partem  opere  in  tanto,  sineret  dolor,  Icare,  haberes. 

bis  conatus  erat  casus  effingere  in  auro, 

bis  patriae  cecidere  manus.     quin  protinus  omnia 

perlegerent  oculis,  ni  iam  praemissus  Achates 

adforet  atque  una  Phoebi  Triviaeque  sacerdos,  35 

Deiphobe  Glauci,  fatur  quae  talia  regi : 

'  non  hoc  ista  sibi  tempus  spectacula  poscit ; 

nunc  grege  de  intacto  septem  mactare  iuvencos 

praestiterit,  totidem  lectas  de  more  bidentis.' 

talibus  adfata  Aenean  (nec  sacra  morantur  40 

iussa  viri)  Teucros  vocat  alta  in  templa  sacerdos. 

Excisum  Euboicae  latus  ingens  rupis  in  antrum, 
quo  lati  ducunt  aditus  centum,  ostia  centum, 
unde  ruunt  totidem  voces,  responsa  Sibyllae. 
ventum  erat  ad  Hmen,  cum  virgo  'poscere  fata  45 

tempus '  ait ;    '  deus  ecce  deus  ! '   cui  talia  fanti 
ante  fores  subito  non  vultus,  non  color  unus, 
non  comptae  mansere  comae  ;   sed  pectus  anhelum, 
et  rabie  fera  corda  tument,  maiorque  videri 
nec  mortale  sonans,  adflata  est  numine  quando  50 

iam  propiore  dei.     '  cessas  in  vota  precesque, 
Tros'  ait  'Aenea?  cessas?  neque  enim  ante  dehiscent 

21-25  MPR ;    26-50  FMPR  ;    51,  52  MPR  33  oinne  Rbm 

37  poscunt  M^R  agnoscit  Serv.  39  de]  ex  Fc 


AENEIDOS  VI 

attonitae  magna  ora  domus.'     et  talia  fata 

conticuit.     gelidus  Teucris  per  dura  cucurrit 

ossa  tremor,  funditque  preces  rex  pectore  ab  imo  :         55 

'  Phoebe,  gravis  Troiae  semper  miserate  labores, 

Dardana  qui  Paridis  derexti  tela  manusque 

corpus  in  Aeacidae,  magnas  obeuntia  terras 

tot  maria  intravi  duce  te  penitusque  repostas 

Massylum  gentis  praetentaque  Syrtibus  arva :  60 

iam  tandem  Italiae  fugientis  prendimus  oras, 

hac  Troiana  tenus  fuerit  fortuna  secuta. 

vos  quoque  Pergameae  iam  fas  est  parcere  genti, 

dique  deaeque  omnes,  quibus  obstitit  Ilium  et  ingens 

gloria  Dardaniae.     tuque,  o  sanctissima  vates,     '^fn  boijgg 

praescia  venturi,  da  (non  indebita  posco 

regna  meis  fatis)  Latio  considere  Teucros 

errantisque  deos  agitataque  numina  Troiae. 

tum  Phoebo  et  Triviae  solido  de  marmore  templum 

instituam  festosque  dies  de  nomine  Phoebi.  70 

te  quoque  magna  manent  regnis  penetralia  nostris : 

hic  ego  namque  tuas  sortis  arcanaque  fata 

dicta  meae  genti  ponam,  lectosque  sacrabo, 

alma,  viros.     foliis  tantum  ne  carmina  manda, 

ne  turbata  volent  rapidis  ludibria  ventis  :  75 

ipsa  canas  oro.'     finem  dedit  ore  loquendi.  »d  bn  f'  ■ 

At  Phoebi  nondum  patiens  immanis  in  antro 
bacchatur  vates,  magnum  si  pectore  possit 
excussisse  deum;   tanto  magis  ille  fatigat 
os  rabidum,  fera  corda  domans,  fingitque  premendo.      80 
ostia  iamque  domus  patuere  ingentia  centum 
sponte  sua  vatisque  ferunt  responsa  per  auras : 
*  o  tandem  magnis  pelagi  defuncte  periclis 
(sed  terrae  graviora  manent),  in  regna  Lavini 

53-84  MPR  57  derexti  Ribbeck  :  direxti  codd.         69  templa 

PybcTT         84  terra  Ry^bc,  utrumque  agnoscit  Serv. 

16* 


P.  VERGILI  MARONIS 

Dardanidae  venient  (mitte  hanc  de  pectore  curam),        85 

sed  non  et  venisse  volent.    bella,  horrida  bella, 

et  Thybrim  multo  spumantem  sanguine  cerno. 

non  Simois  tibi  nec  Xanthus  nec  Dorica  castra 

defuerint;   aUus  Latio  iam  partus  Achilles, 

natus  et  ipse  dea;   nec  Teucris  addita  luno  90 

usquam  aberit,  cum  tu  supplex  in  rebus  egenis 

quas  gentis  Italum  aut  quas  non  oraveris  urbes  ! 

causa  mali  tanti  coniunx  iterum  hospita  Teucris 

externique  iterum  thalami. 

tu  ne  cede  maUs,  sed  contra  audentior  ito  95 

qua  tua  te  fortuna  sinet.     via  prima  salutis, 

quod  minime  reris,  Graia  pandetur  ab  urbe.' 

TaUbus  ex  adyto  dictis  Cumaea  SibyUa 
horrendas  canit  ambages  antroque  remugit, 
obscuris  vera  involvens :    ea  frena  furenti  ico 

concutit  et  stimulos  sub  pectore  vertit  ApoUo. 
ut  primum  cessit  furor  et  rabida  ora  quierunt, 
incipit  Aeneas  heros  :    '  non  uUa  laborum, 
o  virgo,  nova  mi  facies  inopinave  surgit ; 
omnia  praecepi  atque  animo  mecum  ante  peregi.  105 

unum  oro :    quando  hic  inferni  ianua  regis 
dicitur  et  tenebrosa  palus  Acheronte  refuso, 
ire  ad  conspectum  cari  genitoris  et  ora 
contingat ;   doceas  iter  et  sacra  ostia  pandas. 
iUum  ego  per  flammas  et  miUe  sequentia  tela  iio 

eripui  his  umeris  medioque  ex  hoste  recepi ; 
iUe  meum  comitatus  iter  maria  omnia  mecum 
atque  omnis  pelagique  minas  caeUque  ferebat, 
invaUdus,  viris  uUra  sortemque  senectae. 
quin,  ut  te  supplex  peterem  et  tua  Umina  adirem,         115 

85-115  MPR  96  qua  codex  Daventriensis,  Seneca  ep.  82,  18, 

idem  coniecit  Bentley  :  quam  codd.  Serv.        saluti  Bentley  105  per- 

cepi  7^6^^  109  contingam  P7?7^  113  caelique  minas  pelagi- 

que  M  115  et  om.  P^R-fb 


AENEIDOS  VI 

idem  orans  mandata  dabat.     natique  patrisque,    Ki/il  9}  '- 

alma,  precor,  miserere  (potes  namque  omnia,  nec  te 

nequiquam  lucis  Hecate  praefecit  Avernis), 

si  potuit  manis  accersere  coniugis  Orpheus 

Threicia  fretus  cithara  fidibusque  canoris,  120 

si  fratrem  Pollux  alterna  morte  redemit 

itque  reditque  viam  totiens.     quid  Thesea,  magnum 

quid  memorem  Alciden  ?   et  mi  genus  ab  love  summo.' 

TaHbus  orabat  dictis  arasque  tenebat, 
cum  sic  orsa  loqui  vates :    'sate  sanguine  divum,  125 

Tros  Anchisiade,  faciHs  descensus  Averno  : 
noctes  atque  dies  patet  atri  ianua  Ditis ; 
sed  revocare  gradum  superasque  evadere  ad  auras, 
hoc  opus,  hic  labor  est.     pauci,  quos  aequus  amavit 
luppiter  aut  ardens  evexit  ad  aethera  virtus,  130 

dis  geniti  potuere.     tenent  media  omnia  silvae, 
Cocytusque  sinu  labens  circumvenit  atro. 
quod  si  tantus  amor  menti,  si  tanta  cupido  est 
bis  Stygios  innare  lacus,  bis  nigra  videre 
Tartara,  et  insano  iuvat  indulgere  labori,  135 

accipe  quae  peragenda  prius.     latet  arbore  opaca 
aureus  et  foHis  et  lento  vimine  ramus, 
lunoni  infernae  dictus  sacer;   hunc  tegit  omnis 
lucus  et  obscuris  claudunt  convalHbus  umbrae. 
sed  non  ante  datur  tehuris  operta  subire  140 

auricomos  quam   qui  decerpserit  arbore  fetus. 
hoc  sibi  pulchra  suum  ferri  Proserpina  munus 
instituit.     primo  avulso  non  deficit  alter 
aureus,  et  simiH  frondescit  virga  metaUo. 
ergo  alte  vestiga  ocuHs  et  rite  repertum  145 

carpe  manu;   namque  ipse  volens  faciHsque  sequetur, 

1 16-146  MPR  122  interpunxit  Serv.,  vnlgo  Thesea  magnum 

iungunt  126  Averno  est  M^ :  Averni  P^Ryb^^CTT,  utrumque  agnoscit 

Serv.  133  est  om.  M^^P  141  quis  PRybcir  144  aurea  sed 

KloHcek        similis  M 


P.  VERGILI  MARONIS 

si  te  fata  vocant ;   aliter  non  viribus  uUis 

vincere  nec  duro  poteris  convellere  ferro. 

praeterea  iacet  exanimum  tibi  corpus  amici 

(heu  nescis)  totamque  incestat  funere  classem,  150 

dum  consulta  petis  nostroque  in  limine  pendes. 

sedibus  hunc  refer  ante  suis  et  conde  sepulcro. 

duc  nigras  pecudes;   ea  prima  piacula  sunto. 

sic  demum  lucos  Stygis  et  regna  invia  vivis 

aspicies.'     dixit,  pressoque  obmutuit  ore.  155 

Aeneas  maesto  defixus  lumina  vultu 
ingreditur  linquens  antrum,  caecosque  volutat 
eventus  animo  secum.     cui  fidus  Achates 
it  comes  et  paribus  curis  vestigia  figit. 
multa  inter  sese  vario  sermone  serebant,  160 

quem  socium  exanimum  vates,  quod  corpus  humandum 
diceret.     atque  illi  Misenum  in  litore  sicco, 
ut  venere,  vident  indigna  morte  peremptum, 
Misenum  AeoHden,  quo  non  praestantior  alter 
aere  ciere  viros  Martemque  accendere  cantu.  165 

Hectoris  hic  magni  fuerat  comes,  Hectora  circum 
et  lituo  pugnas  insignis  obibat  et  hasta. 
postquam  illum  vita  victor  spoliavit  Achilles, 
Dardanio  Aeneae  sese  fortissimus  heros 
addiderat  socium,  non  inferiora  secutus.  170: 

sed  tum,  forte  cava  dum  personat  aequora  concha, 
demens,  et  cantu  vocat  in  certamina  divos, 
aemulus  exceptum  Triton,  si  credere  dignum  est, 
inter  saxa  virum  spumosa  immerserat  unda. 
ergo  omnes  magno  circum  clamore  fremebant,  175 

praecipue  pius  Aeneas.     tum  iussa  Sibyllae, 
haud  mora,  festinant  flentes  aramque  sepulcro 

147-177  MPR  147  non]  nec  R  154  Stygiis  APRy^ : 

Stygios  P^y^bcm  156  defleTius  P^  uf  videtur  177  sepulchri 

MRb^^cn  Servii  codices,  sed  ipse  dativum  legisse  videtur 


AENEIDOS  VI 

congerere  arboribus  caeloque  educere  certant. 
itur  in  antiquam  silvam,  stabula  alta  ferarum, 
procumbunt  piceae,  sonat  icta  securibus  ilex  i8o 

fraxineaeque  trabes  cuneis  et  fissile  robur 
scinditur,  advolvunt  ingentis  montibus  ornos. 
Nec  non  Aeneas  opera  inter  talia  primus 
hortatur  socios  paribusque  accingitur  armis. 
atque  haec  ipse  suo  tristi  cum  corde  volutat  185 

aspectans  silvam  immensam,  et  sic  forte  precatur : 
'si  nunc  se  nobis  ille  aureus  arbore  ramus 
ostendat  nemore  in  tanto  !    quando  omnia  vere 
heu  nimium  de  te  vates,  Misene,  locuta  est.' 
vix  ea  fatus  erat  geminae  cum  forte  columbae  190 

ipsa  sub  ora  viri  caelo  venere  volantes, 
et  viridi  sedere  solo.     tum  maximus  heros 
maternas  agnoscit  avis  laetusque  precatur : 
'este  duces,  o,  si  qua  via  est,  cursumque  per  auras 
derigite  in  lucos  ubi  pinguem  dives  opacat  195 

ramus  humum.     tuque,  o,  dubiis  ne  defice  rebus, 
diva  parens.'     sic  effatus  vestigia  pressit 
observans  quae  signa  ferant,  quo  tendere  pergant. 
pascentes  illae  tantum  prodire  volando 
quantum  acie  possent  ocuH  servare  sequentum.  200 

inde  ubi  venere  ad  fauces  grave  olentis  Avemi, 
tollunt  se  celeres  liquidumque  per  aera  lapsae 
sedibus  optatis  geminae  super  arbore  sidunt, 
discolor  unde  auri  per  ramos  aura  refulsit. 
quale  solet  silvis  brumali  frigore  viscum  205 

fronde  virere  nova,  quod  non  sua  seminat  arbos, 
et  croceo  fetu  teretis  circumdare  truncos, 
talis  erat  species  auri  frondentis  opaca 

178-208  MPR  186  forte]  voce  R  193  agnovit  M         195 

dirigite  My^bcir  200  acies  M^  sequentur  P^ :  sequentem 

Paldamus  203  geminae  R  prohat  Henry  :  gemina  ceteri 


P.  VERGILI  MARONIS 

ilice,  sic  leni  crepitabat  brattea  vento. 

corripit  Aeneas  extemplo  avidusque  refringit  210 

cunctantem,  et  vatis  portat  sub  tecta  Sibyllae. 

Nec  minus  interea  Misenum  in  litore  Teucri 
flebant  et  cineri  ingrato  suprema  ferebant. 
principio  pinguem  taedis  et  robore  secto    . 
ingentem  struxere  pyram,  cui  frondibus  atris  215 

intexunt  latera  et  feralis  ante  cupressos 
constituunt,  decorantque  super  fulgentibus  armis. 
pars  calidos  latices  et  aena  undantia  flammis 
expediunt,  corpusque  lavant  frigentis  et  unguunt. 
fit  gemitus.     tum  membra  toro  defleta  reponunt  220 

purpureasque  super  vestis,  velamina  nota, 
coniciunt.     pars  ingenti  subiere  feretro, 
triste  ministerium,  et  subiectam  more  parentum 
aversi  tenuere  facem.     congesta  cremantur 
turea  dona,  dapes,  fuso  crateres  olivo.  225 

postquam  conlapsi  cineres  et  flamma  quievit, 
reliquias  vino  et  bibulam  lavere  favillam, 
ossaque  lecta  cado  texit  Corynaeus  aeno. 
idem  ter  socios  pura  circumtulit  unda 
spargens  rore  levi  et  ramo  felicis  olivae,  230 

lustravitque  viros  dixitque  novissima  verba. 
at  pius  Aeneas  ingenti  mole  sepulcrum 
imponit  suaque  arma  viro  remumque  tubamque 
monte  sub  aerio,  qui  nunc  Misenus  ab  illo 
dicitur  aeternumque  tenet  per  saecula  nomen.  235 

His  actis  propere  exsequitur  praecepta  Sibyllae. 
spelunca  alta  fuit  vastoque  immanis  hiatu, 
scrupea,  tuta  lacu  nigro  nemorumque  tenebris, 
quam  super  haud  ullae  poterant  impune  volantes 

209-218  MPR  ;  219-239  FMPR  211  cunctantem]  haesenmt 

edttores,  nihil  non  proponentes  224  faces   Py^  225  dapes] 

ferunt  P'  :  ferent  F^  .  dape  ferunt  7  231  viros]  domos  P^R 


AENEIDOS  VI 

tendere  iter  pennis  :    talis  sese  halitus  atris  240 

faucibus  effundens  supera  ad  convexa  ferebat : 

[unde  locum  Grai  dixerunt  nomine  Aornon.] 

quattuor  hic  primum  nigrantis  terga  iuvencos 

constituit  frontique  invergit  vina  sacerdos, 

et  summas  carpens  media  inter  cornua  saetas  245 

ignibus  imponit  sacris,  libamina  prima, 

voce  vocans  Hecaten  caeloque  Ereboque  potentem. 

supponunt  alii  cultros  tepidumque  cruorem 

suscipiunt  pateris.     ipse  atri  velleris  agnam 

Aeneas  matri  Eumenidum  magnaeque  sorori  250 

ense  ferit,   sterilemque  tibi,  Proserpina,  vaccam. 

tum  Stygio  regi  nocturnas  incohat  aras 

et  soHda  imponit  taurorum  viscera  flammis, 

pingue  super  oleum  fundens  ardentibus  extis. 

ecce  autem  primi  sub  kimina  solis  et  ortus  255 

sub  pedibus  mugire  solum  et  iuga  coepta  moveri 

silvarum,  visaeque  canes  ululare  per  umbram 

adventante  dea.     'procul  o,  procul  este,  profani' 

conclamat  vates,  '  totoque  absistite  luco ; 

tuque  invade  viam  vaginaque  eripe  ferrum :  260 

nunc  animis  opus,  Aenea,  nunc  pectore  firmo.' 

tantum  effata  furens  antro  se  immisit  aperto; 

ille  ducem  haud  timidis  vadentem  passibus  aequat. 

Di,  quibus  imperium  est  animarum,  umbraeque  silentes 
et  Chaos  et  Phlegethon,  loca  nocte  tacentia  late,  265 

sit  mihi  fas  audita  loqui,  sit  numine  vestro 
pandere  res  alta  terra  et  cahgine  mersas. 

Ibant  obscuri  sola  sub  nocte  per  umbram 

240-268  FMPR  241  super  M^P^R  Ribbeck        242  ow. /7l/(m 

texlu)  Pa^cm,  habent  Ryb  et  M  tn  margine  Avernum  Rbit  254 

super  ^  antiqua  aliquot^  Pierii:  superque  nostri  omnes :  superne 
Wagner  infundens  M  oleum  super  infundens  proposuerunt  Kappes, 
Nettleship:  superfundens  oleum  candentibus  Schaper:  fundens  arden- 
tibus  testatur  Serv.  255  limina  FM  265  silentia  M  in 

margine,  Serv.  267  altas  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

perque  domos  Ditis  vacuas  et  inania  regna : 

quale  per  incertam  lunam  sub  luce  maligna  270 

est  iter  in  silvis,  ubi  caelum  condidit  umbra 

luppiter,  et  rebus  nox  abstulit  atra  colorem. 

vestibulum  ante  ipsum  primis  in  faucibus  Orci 

Luctus  et  ultrices  posuere  cubilia  Curae; 

pallentesque  habitant  Morbi  tristisque  Senectus,  275 

et  Metus  et  malesuada  Fames  ac  turpis  Egestas, 

terribiles  visu  formae,  Letumque  Labosque; 

tum  consanguineus  Leti  Sopor  et  mala  mentis 

Gaudia,  mortiferumque  adverso  in  limine  Bellum, 

ferreique  Eumenidum  thalami  et  Discordia  demens       280 

vipereum  crinem  vittis  innexa  cruentis. 

In  medio  ramos  annosaque  bracchia  pandit 
ulmus  opaca,  ingens,  quam  sedem  Somnia  vulgo 
vana  tenere  ferunt,  foliisque  sub  omnibus  haerent. 
multaque  praeterea  variarum  monstra  ferarum,  285 

Centauri  in  foribus  stabulant  Scyllaeque  biformes 
et  centumgeminus  Briareus  ac  belua  Lernae 
horrendum  stridens,  flammisque  armata  Chimaera, 
Gorgones  Harpyiaeque  et  forma  tricorporis  umbrae. 
corripit  hic  subita  trepidus  formidine  ferrum  290 

Aeneas  strictamque  aciem  venientibus  offert, 
et  ni  docta  comes  tenuis  sine  corpore  vitas 
admoneat  volitare  cava  sub  imagine  formae, 
inruat  et  frustra  ferro  diverberet  umbras. 

Hinc  via  Tartarei  quae  fert  Acherontis  ad  undas.     295 
turbidus  hic  caeno  vastaque  voragine  gurges 
aestuat  atque  omnem  Cocyto  eructat  harenam. 
portitor  has  horrendus  aquas  et  flumina  servat 
terribili  squalore  Charon,  cui  plurima  mento 

269-272  FMPR  ;  273-299  MPR  270  incertum  F^  :  incep- 

tam  6cV  Serv.,  qui  tamen  incertam  agnoscit        273  primisque  MRbit 
Macrobius  A.  Gellius  281  innixa  Rb^  293  cavae  m  Bentley 

294  umbras]  auras  Bentley 


AENEIDOS  VI 

canities  inculta  iacet,  stant  lumina  flamma,  300 

sordidus  ex  umeris  nodo  dependet  amictus. 

ipse  ratem  conto  subigit  velisque  ministrat 

et  ferruginea  subvectat  corpora  cumba, 

iam  senior,  sed  cruda  deo  viridisque  senectus. 

huc  omnis  turba  ad  ripas  effusa  ruebat,  305 

matres  atque  viri  defunctaque  corpora  vita 

magnanimum  heroum,  pueri  innuptaeque  puellae, 

impositique  rogis  iuvenes  ante  ora  parentum  : 

quam  multa  in  silvis  autumni  frigore  primo 

lapsa  cadunt  folia,  aut  ad  terram  gurgite  ab  alto  310 

quam  multae  glomerantur  aves,  ubi  frigidus  annus 

trans  pontum  fugat  et  terris  immittit  apricis. 

stabant  orantes  primi  transmittere  cursum, 

tendebantque  manus  ripae  ulterioris  amore. 

navita  sed  tristis  nunc  hos  nunc  accipit  illos,  315 

ast  alios  longe  summotos  arcet  harena. 

Aeneas  miratus  enim  motusque  tumultu 

*dic'  ait,   'o  virgo,  quid  vult  concursus  ad  amnem? 

quidve  petunt  animae?   vel  quo  discrimine  ripas 

hae  linquunt,  illae  remis  vada  livida  verrunt?'  320 

olli  sic  breviter  fata  est  longaeva  sacerdos : 

'Anchisa  generate,  deum  certissima  proles, 

Cocyti  stagna  alta  vides  Stygiamque  paludem, 

di  cuius  iurare  timent  et  fallere  numen. 

haec  omnis,  quam  cernis,  inops  inhumataque  turba  est ;  325 

portitor  ille  Charon ;   hi,  quos  vehit  unda,  sepulti. 

nec  ripas  datur  horrendas  et  rauca  fluenta 

transportare  prius  quam  sedibus  ossa  quierunt. 

centum  errant  annos  volitantque  haec  litora  circum; 

tum  demum  admissi  stagna  exoptata  revisunt.'  330 

300-330  MPR  300  flamma  M^^P^W-c  Serv.  ad  i.  646 :  flammae 

M^P^R-^h^  320  vertunt  P  325,  326  transponit  Rih- 

beck  329  haec]  hi  P^         versum  om.  m^ir^,  probat  Kvicala  ;  sed 

legit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

constitit  Anchisa  satus  et  vestigia  pressit 

multa  putans  sortemque  animo  miseratus  iniquam. 

cernit  ibi  maestos  et  mortis  honore  carentis 

Leucaspim  et  Lyciae  ductorem  classis  Oronten, 

quos  simul  a  Troia  ventosa  per  aequora  vectos  335 

obruit  Auster,  aqua  involvens  navemque  virosque. 

Ecce  gubernator  sese  Palinurus  agebat, 
qui  Libyco  nuper  cursu,  dum  sidera  servat, 
exciderat  puppi  mediis  effusus  in  undis. 
hunc  ubi  vix  multa  maestum  cognovit  in  umbra,  340 

sic  prior  adloquitur  :    '  quis  te,  Palinure,  deorum 
eripuit  nobis  medioque  sub  aequore  mersit  ? 
dic  age.     namque  mihi,  fallax  haud  ante  repertus, 
hoc  uno  responso  animum  delusit  ApoUo, 
qui  fore  te  ponto  incolumem  finisque  canebat  345 

venturum  Ausonios.     en  haec  promissa  fides  est?' 
ille  autem :   '  neque  te  Phoebi  cortina  fefellit, 
dux  Anchisiade,  nec  me  deus  aequore  mersit. 
namque  gubernaclum  multa  vi  forte  revulsum, 
cui  datus  haerebam  custos  cursusque  regebam,  350 

praecipitans  traxi  mecum.     maria  aspera  iuro 
non  ullum  pro  me  tantum  cepisse  timorem, 
quam  tua  ne  spoliata  armis,  excussa  magistro, 
deficeret  tantis  navis  surgentibus  undis. 
tris  Notus  hibernas  immensa  per  aequora  noctes  355 

vexit  me  violentus  aqua;    vix  lumine  quarto 
prospexi  ItaHam  summa  sublimis  ab  unda. 
paulatim  adnabam  terrae  ;    iam  tuta  tenebam, 
ni  gens  crudelis  madida  cum  veste  gravatum 
prensantemque  uncis  manibus  capita  aspera  montis       360 
ferro  invasisset  praedamque  ignara  putasset. 

331-361  MPR  332  animi  M^  336  virumque  P^ 

349  vi  forte]  vix   arte  P  350  gerebam  Py^  351  aspera] 

omnia  deteriores  pauci  Donatus  352  illum  M^ :    nuUum  7 

353  ni  schem.  lex.  Ribheck        358  post  adnabam  distinguunt  Serv.  alii 


AENEIDOS  VI 

nunc  me  fluctus  habet  versantque  in  litore  venti. 

quod  te  per  caeli  iucundum  lumen  et  auras, 

per  genitorem  oro,  per  spes  surgentis  luli, 

eripe  me  his,  invicte,  malis  :   aut  tu  mihi  terram  365 

inice,  namque  potes,  portusque  require  Velinos  ; 

aut  tu,  si  qua  via  est,  si  quam  tibi  diva  creatrix 

ostendit  (neque  enim,  credo,  sine  numine  divum 

flumina  tanta  paras  Stygiamque  innare  paludem), 

da  dextram  misero  et  tecum  me  toUe  per  undas,  370 

sedibus  ut  saltem  placidis  in  morte  quiescam.' 

talia  fatus  erat  coepit  cum  talia  vates  : 

'  unde  haec,  o  Palinure,  tibi  tam  dira  cupido  ? 

tu  Stygias  inhumatus  aquas  amnemque  severum 

Eumenidum  aspicies,  ripamve  iniussus  adibis?  375 

desine  fata  deum  flecti  sperare  precando. 

sed  cape  dicta  memor,  duri  solacia  casus. 

nam  tua  finitimi,  longe  lateque  per  urbes 

prodigiis  acti  caelestibus,  ossa  piabunt 

et  statuent  tumulum  et  tumulo  sollemnia  mittent,         380 

aeternumque  locus  PaUnuri  nomen  habebit.' 

his  dictis  curae  emotae  pulsusque  parumper 

corde  dolor  tristi;    gaudet  cognomine  terra. 

Ergo  iter  inceptum  peragunt  fluvioque  propinquant. 
navita  quos  iam  inde  ut  Stygia  prospexit  ab  unda         385 
per  tacitum  nemus  ire  pedemque  advertere  ripae, 
sic  prior  adgreditur  dictis  atque  increpat  ultro  : 
'  quisquis  es,  armatus  qui  nostra  ad  flumina  tendis, 
fare  age  quid  venias  iam  istinc,  et  comprime  gressum. 
umbrarum  hic  locus  est,  somni  noctisque  soporae :       390 
corpora  viva  nefas  Stygia  vectare  carina. 
nec  vero  Alciden  me  sum  laetatus  euntem 

362-392    MPR  375  abibis   c^n   deteriores   quidam   Serv. 

383  terra  deteriores  pauci  Serv, :  terrae  MPRybcm  Nonius       385  con- 
spexit  M  387  adloquitur  Rb  388  tendes  P-f  390  est] 

et /? 


P.  VERGILI  MARONIS 

accepisse  lacu,  nec  Thesea  Pirithoumque, 

dis  quamquam  geniti  atque  invicti  viribus  essent 

Tartareum  ille  manu  custodem  in  vincla  petivit  395 

ipsius  a  solio  regis  traxitque  trementem  ; 

hi  dominam  Ditis  thalamo  deducere  adorti.' 

quae  contra  breviter  fata  est  Amphrysia  vates : 

*  nullae  hic  insidiae  tales  (absiste  moveri), 

nec  vim  tela  ferunt ;  licet  ingens  ianitor  antro  400 

aeternum  latrans  exsanguis  terreat  umbras, 

casta  licet  patrui  servet  Proserpina  limen. 

Troius  Aeneas,  pietate  insignis  et  armis, 

ad  genitorem  imas  Erebi  descendit  ad  umbras. 

si  te  nulla  movet  tantae  pietatis  imago,  405 

at  ramum  hunc'  (aperit  ramum  qui  veste  latebat) 

'agnoscas.'     tumida  ex  ira  tum  corda  residunt. 

nec  plura  his.     ille  admirans  venerabile  donum 

fatalis  virgae  longo  post  tempore  visum 

caeruleam  advertit  puppim  ripaeque  propinquat.  410 

inde  alias  animas,  quae  per  iuga  longa  sedebant, 

deturbat  laxatque  foros  ;  simul  accipit  alveo 

ingentem  Aenean.     gemuit  sub  pondere  cumba 

sutilis  et  multam  accepit  rimosa  paludem. 

tandem  trans  fluvium  incolumis  vatemque  virumque      415 

informi  limo  glaucaque  exponit  in  ulva. 

Cerberus  haec  ingens  latratu  regna  trifauci 
personat  adverso  recubans  immanis  in  antro. 
cui  vates  horrere  videns  iam  colla  colubris 
melle  soporatam  et  medicatis  frugibus  offam  420 

obicit.     ille  fame  rabida  tria  guttura  pandens 
corripit  obiectam,  atque  immania  terga  resolvit 
fusus  humi  totoque  ingens  extenditur  antro. 
occupat  Aeneas  aditum  custode  sepulto 
evaditque  celer  ripam  inremeabilis  undae.  425 

393-423  FMPR ;  424,  425  MPR         420  saporatam  deteriores  pauci 


AENEIDOS  VI 

Continuo  auditae  voces  vagitus  et  ingens 
infantumque  animae  flentes,  in  limine  primo 
quos  dulcis  vitae  exsortis  et  ab  ubere  raptos 
abstulit  atra  dies  et  funere  mersit  acerbo. 
hos  iuxta  falso  damnati  crimine  mortis.  430 

nec  vero  hae  sine  sorte  datae,  sine  iudice,  sedes : 
quaesitor  Minos  urnam  movet;   ille  silentum         "  '-.   r. 
conciliumque  vocat  vitasque  et  crimina  discit. 
proxima  deinde  tenent  maesti  loca,  qui  sibi  letum 
insontes  peperere  manu  lucemque  perosi  435 

proiecere  animas.     quam  vellent  aethere  in  alto 
nunc  et  pauperiem  et  duros  perferre  labores  ! 
fas  obstat,  tristisque  palus  inamabiHs  undae 
alHgat  et  novies  Styx  interfusa  coercet. 
nec  procul  hinc  partem  fusi  monstrantur  in  omnem,     440 
lugentes  campi;   sic  iUos  nomine  dicunt.  iDcm  d 

hic  quos  durus  amor  crudeH  tabe  peredit 
secreti  celant  caUes  et  myrtea  circum 
silva  tegit ;   curae  non  ipsa  in  morte  reHnquunt. 
his  Phaedram  Procrimque  locis  maestamque  Eriphylen    445 
crudeHs  nati  monstrantem  vulnera  cernit, 
Euadnenque  et  Pasiphaen ;  his  Laodamia 
it  comes  et  iuvenis  quondam,  nunc  femina,  Caeneus 
rursus  et  in  veterem  fato  revoluta  figuram. 
inter  quas  Phoenissa  recens  a  vulnere  Dido  450 

errabat  silva  in  magna;    quam  Troius  heros 
ut  primum  iuxta  stetit  agnovitque  per  umbras 
obscuram,  qualem  primo  qui  surgere  mense 
aut  videt  aut  vidisse  putat  per  nubila  lunam, 

426-454  MPR  427  vulgo  post  primo  distinguitur,  sed  rectius 

Wakefield  428  vita  P^y^  433  consilium  Py^  436  quas 

M^  438  fata  obstant  M^^^fa^b^crmr^  Augustinus  Serv.  tristi 

l^c  Serv.  et   inamabilis   M^ :    innabilis    deteriores  pauci  unda 

M^^R^^y^bc  Serv.  442  peremit  M^  449  revocata  R 

452  umbram  Af^^^ic 


P.  VERGILI  MARONIS 

demisit  lacrimas  dulcique  adfatus  amore  est  455 

'infelix  Dido,  verus  mihi  nuntius  ergo 

venerat  exstinctam  ferroque  extrema  secutam  ? 

funeris  heu  tibi  causa  fui?   per  sidera  iuro, 

per  superos  et  si  qua  fides  tellure  sub  ima  est, 

invitus,  regina,  tuo  de  litore  cessi.  460 

sed  me  iussa  deum,  quae  nunc  has  ire  per  umbras, 

per  loca  senta  situ  cogunt  noctemque  profundam, 

imperiis  egere  suis  ;   nec  credere  quivi 

hunc  tantum  tibi  me  discessu  ferre  dolorem. 

siste  gradum  teque  aspectu  ne  subtrahe  nostro.  465 

quem  fugis  ?  extremum  fato  quod  te  adloquor  hoc  est.' 

talibus  Aeneas  ardentem  et  torva  tuentem 

lenibat  dictis  animum  lacrimasque  ciebat. 

illa  solo  fixos  oculos  aversa  tenebat 

nec  magis  incepto  vultum  sermone  movetur  470 

quam  si  dura  silex  aut  stet  Marpesia  cautes. 

tandem  corripuit  sese  atque  inimica  refugit 

in  nemus  umbriferum,  coniunx  ubi  pristinus  illi 

respondet  curis  aequatque  Sychaeus  amorem. 

nec  minus  Aeneas  casu  concussus  iniquo  475 

prosequitur  lacrimis  longe  et  miseratur  euntem. 

Inde  datum  molitur  iter.     iamque  arva  tenebant 
ultima,  quae  bello  clari  secreta  frequentant. 
hic  illi  occurrit  Tydeus,  hic  inclutus  armis 
Parthenopaeus  et  Adrasti  pallentis  imago,  480 

hic  multum  fleti  ad  superos  belloque  caduci 
Dardanidae,  quos  ille  omnis  longo  ordine  cernens 
ingemuit,  Glaucumque  Medontaque  Thersilochumque, 
tris  Antenoridas  Cererique  sacrum  Polyboeten, 

455-484  MPR  455  dimisit  M  467  ardenti  .  .  .  tuenti 

Peerlkamp  468  animam  Jortin^  probat  Deuticke   {i8gf) 

474  respondit  Rb^  475  percussus  Rcii  476  lacrimans  Wc 

477  ienehat  P  probat  Markland  481  \a  Mb  484  Poly- 

boten  P^  Ribbeck 


AENEIDOS  VI 

Idaeumque  etiam  currus,  etiam  arma  tenentem.  485 

circumstant  animae  dextra  laevaque  frequentes  : 

nec  vidisse  semel  satis  est;   iuvat  usque  morari 

et  conferre  gradum  et  veniendi  discere  causas.      jJ£cl:^DL'i. 

at  Danaum  proceres  Agamemnoniaeque  phalanges 

ut  videre  virum  fulgentiaque  arma  per  umbras,  490 

ingenti  trepidare  metu ;   pars  vertere  terga, 

ceu  quondam  petiere  rates,  pars  tollere  vocem 

exiguam  :    inceptus  clamor  frustratur  hiantis. 

Atque  hic  Priamiden  laniatum  corpore  toto 
Deiphobum  vidit,  lacerum  crudeliter  ora,  495 

ora  manusque  ambas,  populataque  tempora  raptis 
auribus  et  truncas  inhonesto  vulnere  naris.    '-'■-*  */'^ 
vix  adeo  agnovit  pavitantem  ac  dira  tegentem 
supplicia,  et  notis  compellat  vocibus  ultro : 
*  Deiphobe  armipotens,  genus  alto  a  sanguine  Teucri,  500 
quis  tam  crudelis  optavit  sumere  poenas  ? 
cui  tantum  de  te  licuit?   mihi  fama  suprema 
nocte  tuHt  fessum  vasta  te  caede  Pelasgum 
procubuisse  super  confusae  stragis  acervum. 
tunc  egomet  tumulum  Rhoeteo  Htore  inanem  505 

constitui  et  magna  manis  ter  voce  vocavi. 
nomen  et  arma  locum  servant;   te,  amice,  nequivi 
conspicere  et  patria  decedens  ponere  terra.' 
ad  quae  Priamides  :   '  nihil  o  tibi,  amice,  reHctum ; 
omnia  Deiphobo  solvisti  et  funeris  umbris.  510 

sed  me  fata  mea  et  scelus  exitiale  Lacaenae 
his  mersere  maHs ;   iUa  haec  monimenta  reHquit. 
namque  ut  supremam  falsa  inter  gaudia  noctem 
egerimus,  nosti :  et  nimium  meminisse  necesse  est. 

485-490  MPR  ;  491-514  FMPR  486  frementes  P  Ribbeck 

488  poscere/?  495  vidit F^b^^cServ. :  vidit  etM^ :  videt  F^M^PR-fb^Tr: 
videt  etHeinsius  498  ac  MP :  etFRyc  500  aom.  F^  505 

in  litore  MP^bcmn  Serv.         509  ad  quae]  atque  hic  M^y^  :  at  haec  n 

VERG.  17 


P.  VERGILI  MARONIS 

cum  fatalis  equus  saltu  super  ardua  venit  515 

Pergama  et  armatum  peditem  gravis  attulit  alvo, 

illa  chorum  simulans  euhantis  orgia  circum 

ducebat  Phrygias  ;  flammam  media  ipsa  tenebat 

ingentem  et  summa  Danaos  ex  arce  vocabat. 

tum  me  confectum  curis  somnoque  gravatum  520 

infelix  habuit  thalamus,  pressitque  iacentem 

dulcis  et  alta  quies  placidaeque  similHma  morti. 

egregia  interea  coniunx  arma  omnia  tectis 

amovet  et  fidum  capiti  subduxerat  ensem; 

intra  tecta  vocat  Menelaum  et  limina  pandit,  525 

scilicet  id  magnum  sperans  fore  munus  amanti, 

et  famam  exstingui  veterum  sic  posse  malorum. 

quid  moror?  inrumpunt  thalamo,  comes  additus  una 

hortator  scelerum  Aeolides.     di,  taHa  Grais 

instaurate,  pio  si  poenas  ore  reposco.  530 

sed  te  qui  vivum  casus,  age  fare  vicissim, 

attulerint.     pelagine  venis  erroribus  actus 

an  monitu  divum?   an  quae  te  fortuna  fatigat, 

ut  tristis  sine  sole  domos,  loca  turbida,  adires?' 

Hac  vice  sermonum  roseis  Aurora  quadrigis  535 

iam  medium  aetherio  cursu  traiecerat  axem ; 
et  fors  omne  datum  traherent  per  taHa  tempus, 
sed  comes  admonuit  breviterque  adfata  Sibylla  est : 
*  nox  ruit,  Aenea ;   nos  flendo  ducimus  horas. 
hic  locus  est  partis  ubi  se  via  findit  in  ambas  :  540 

dextera  quae  Ditis  magni  sub  moenia  tendit, 
hac  iter  Elysium  nobis ;  at  laeva  malorum 
exercet  poenas  et  ad  impia  Tartara  mittit.' 
Deiphobus  contra  :    '  ne  saevi,  magna  sacerdos  ; 
discedam,  explebo  numerum  reddarque  tenebris.  545 

515-545  FMPR  516  alveo  MR  520  curis]  coris  a'  : 

choreis  Schrader^  probat  Ribbeck         524  emovet  F^Rycmir :  et  movet 
P^  528  thalamos  R        additur  FM-^h  532  attulerit  M^ 

533  an  quae]  an  delet  Madvig 


AENEIDOS  VI 

i  decus,  i,  nostrum ;   melioribus  utere  fatis.' 
tantum  effatus,  et  in  verbo  vestigia  torsit. 

Respicit  Aeneas  subito  et  sub  rupe  sinistra 
moenia  lata  videt  triplici  circumdata  muro, 
quae  rapidus  flammis  ambit  torrentibus  amnis,  550 

Tartareus  Phlegethon,  torquetque  sonantia  saxa. 
porta  adversa  ingens  solidoque  adamante  columnae, 
vis  ut  nulla  virum,  non  ipsi  exscindere  bello 
caelicolae  valeant;   stat  ferrea  turris  ad  auras, 
Tisiphoneque  sedens  palla  succincta  cruenta  555 

vestibulum  exsomnis  servat  noctesque  diesque. 
hinc  exaudiri  gemitus  et  saeva  sonare 
verbera,  tum  stridor  ferri  tractaeque  catenae. 
constitit  Aeneas  strepitumque  exterritus  hausit. 
'  quae  scelerum  facies  ?   o  virgo,  effare  ;   quibusve  560 

urgentur  poenis  ?    quis  tantus  clangor  ad  auris  ? ' 
tum  vates  sic  orsa  loqui :    '  dux  inclute  Teucrum, 
nulli  fas  casto  sceleratum  insistere  limen; 
sed  me  cum  lucis  Hecate  praefecit  Avernis, 
ipsa  deum  poenas  docuit  perque  omnia  duxit.  565 

Gnosius  haec  Rhadamanthus  habet  durissima  regna 
castigatque  auditque  dolos  subigitque  fateri 
quae  quis  apud  superos  furto  laetatus  inani 
distulit  in  seram  commissa  piacula  mortem. 
continuo  sontis  ultrix  accincta  flagello  570 

Tisiphone  quatit  insultans,  torvosque  sinistra 
intentans  anguis  vocat  agmina  saeva  sororum. 
tum  demum  horrisono  stridentes  cardine  sacrae 
panduntur  portae.     cernis  custodia  quaHs 
vestibulo  sedeat,  facies  quae  Hmina  servet  ?  575 

546-559  FMPR  ;  560-575  MPR  547  torsit]  pressit  MR'^  {in 

margine)         553  bello]  ferro  My^a^b^cit  556  insomnis  R  559 

strepituque  MP^        haesit  F^MP^^R  561  qui  P^Rb^         plangor 

MRbcn         auris  P :  auras  MRybc  PolUo  Serv.  562  sic]  hinc  PR 

571  turtosque  P^  :  tortosque  '/«  antiquis  aliquot*  Pierii 

17* 


P.  VERGILI  MARONIS 

quinquaginta  atris  immanis  hiatibus  Hydra 

saevior  intus  habet  sedem.     tum  Tartarus  ipse 

bis  patet  in  praeceps  tantum  tenditque  sub  umbras 

quantus  ad  aetherium  caeli  suspectus  Olympum. 

hic  genus  antiquum  Terrae,  Titania  pubes,  580 

fulmine  deiecti  fundo  volvuntur  in  imo. 

hic  et  Aloidas  geminos  immania  vidi 

corpora,  qui  manibus  magnum  rescindere  caelum 

adgressi  superisque  lovem  detrudere  regnis. 

vidi  et  crudelis  dantem  Salmonea  poenas,  585 

dum  flammam  lovis  et  sonitus  imitatur  Olympi. 

quattuor  hic  invectus  equis  et  lampada  quassans 

per  Graium  populos  mediaeque  per  EHdis  urbem 

ibat  ovans,  divumque  sibi  poscebat  honorem, 

demens,  qui  nimbos  et  non  imitabile  fulmen  59(3 

aere  et  cornipedum  pulsu  simularet  equorum. 

at  pater  omnipotens  densa  inter  nubila  telum 

contorsit,  non  ille  faces  nec  fumea  taedis 

lumina,  praecipitemque  immani  turbine  adegit. 

nec  non  et  Tityon,  Terrae  omniparentis  alumnum,        595 

cernere  erat,  per  tota  novem  cui  iugera  corpus 

porrigitur,  rostroque  immanis  vultur  obunco 

immortale  iecur  tondens  fecundaque  poenis 

viscera  rimaturque  epulis  habitatque  sub  alto 

pectore,  nec  fibris  requies  datur  ulla  renatis.  600 

quid  memorem  Lapithas,  Ixiona  Pirithoumque  ? 

quo  super  atra  silex  iam  iam  lapsura  cadentique 

576-588  MPR  ;  589-602  FMPR  580  proles  Rc"         586  flam- 

mas  MRbcit         versum  damnat  Ribbeck  591  cursu  P^M^Ry^^bcir 

simularat  F^crT"^         595  omnipotentis  FW^  Nonius  597  abunco 

FRcm  :  adunco    P76  601  sq.    textum  turbatum  esse  coniecerunt 

Ribbeck  alii\    608-615  post  624    conlocat  Deuticke,  616-620  post   601 
L.  Havet         Pirithoumque  et  Madvig  602  quo  R  probant  Ribbeck 

Ladewig   Nettleshipy  qui    mentionem    Tantali   excidisse  putant :    quos 
F^^MPybcK  Probus  Macrobius  :  quod  F^         -que  om.  Ry 


AENEIDOS  VI 

imminet  adsimilis;   lucent  genialibus  altis 

aurea  fulcra  toris,  epulaeque  ante  ora  paratae 

regifico  luxu;   furiarum  maxima  iuxta  605 

accubat  et  manibus  prohibet  contingere  mensas, 

exsurgitque  facem  attollens  atque  intonat  ore. 

hic,  quibus  invisi  fratres,  dum  vita  manebat,       ....,>... 

pulsatusve  parens  aut  fraus  innexa  cHenti,     ^o  :»iii  lojaiii 

aut  qui  divitiis  soli  incubuere  repertis  610 

nec  partem  posuere  suis  (quae  maxima  turba  est), 

quique  ob  adulterium  caesi,  quique  arma  secuti 

impia  nec  veriti  dominorum  fallere  dextras, 

inclusi  poenam  exspectant.     ne  quaere  doceri 

quam  poenam,  aut  quae  forma  viros  fortunave  mersit.      615 

saxum  ingens  volvunt  alii,  radiisque  rotarum 

districti  pendent;   sedet  aeternumque  sedebit 

infelix  Theseus,  Phlegyasque  miserrimus  omnis 

admonet  et  magna  testatur  voce  per  umbras : 

"discite  iustitiam  moniti  et  non  temnere  divos."  620 

vendidit  hic  auro  patriam  dominumque  potentem 

imposuit ;    fixit  leges  pretio  atque  refixit ; 

hic  thalamum  invasit  natae  vetitosque  hymenaeos  : 

ausi  omnes  immane  nefas  ausoque  potiti. 

non,  mihi  si  Unguae  centum  sint  oraque  centum,  625 

ferrea  vox,  omnis  scelerum  comprendere  formas, 

omnia  poenarum  percurrere  nomina  possim.' 

Haec  ubi  dicta  dedit  Phoebi  longaeva  sacerdos, 
'sed  iam  age,  carpe  viam  et  susceptum  perfice  munus; 
acceleremus  '  ait ;  '  Cyclopum  educta  caminis  630 

moenia  conspicio  atque  adverso  fornice  portas, 
haec  ubi  nos  praecepta  iubent  deponere  dona.' 
dixerat  et  pariter  gressi  per  opaca  viarum 

603-633  FMPR  607  increpat  P^  609  aut  c  Nonius 

Serv. :  et  FMPRyb  615  merset  Madvig  617  districte  P^  : 

distrincti  c^ :  destricti  FMP^R^yb  629  et  iam  M,  unde  eia  coniecit 

Heinsius  630  ducta  FPRy^b^m 


P.  VERGILI  MARONIS 

corripiunt  spatium  medium  foribusque  propinquant. 
occupat  Aeneas  aditum  corpusque  recenti  635 

spargit  aqua  ramumque  adverso  in  limine  figit. 

His  demum  exactis,  perfecto  munere  divae, 
devenere  locos  laetos  et  amoena  virecta 
fortunatorum  nemorum  sedesque  beatas. 
largior  hic  campos  aether  et  lumine  vestit  640 

purpureo,  solemque  suum,  sua  sidera  norunt. 
pars  in  gramineis  exercent  membra  palaestris, 
contendunt  ludo  et  fulva  luctantur  harena; 
pars  pedibus  plaudunt  choreas  et  carmina  dicunt. 
nec  non  Threicius  longa  cum  veste  sacerdos  645 

obloquitur  numeris  septem  discrimina  vocum, 
iamque  eadem  digitis,  iam  pectine  pulsat  eburno. 
hic  genus  antiquum  Teucri,  pulcherrima  proles, 
magnanimi  heroes,  nati  meUoribus  annis, 
Ilusque  Assaracusque  et  Troiae  Dardanus  auctor.  650 

arma  procul  currusque  virum  miratur  inanis. 
stant  terra  defixae  hastae  passimque  soluti 
per  campum  pascuntur  equi.     quae  gratia  currum 
armorumque  fuit  vivis,  quae  cura  nitentis 
pascere  equos,  eadem  sequitur  tellure  repostos.  655 

conspicit,  ecce,  alios  dextra  laevaque  per  herbam 
vescentis  laetumque  choro  paeana  canentis 
inter  odoratum  lauri  nemus,  unde  superne 
plurimus  Eridani  per  silvam  volvitur  amnis. 
hic  manus  ob  patriam  pugnando  vulnera  passi,  660 

quique  sacerdotes  casti,  dum  vita  manebat, 
quique  pii  vates  et  Phoebo  digna  locuti, 
inventas  aut  qui  vitam  excoluere  per  artis, 
quique  sui  memores  aUos  fecere  merendo : 

634-664  FMPR  640  campus  F^Ry^b^  -.  campis  P^       647  eadem] 

fidem  Markland  651   mirantur   FMyWc^  652  terrae   Fbc 

653  curruum  F^P^y"^  661  maneret  Nonius  664  aliquos 

F^MPRyb^c^  Serv.  :  reliquos  Scrinerius 


AENEIDOS  VI 

omnibus  his  nivea  cinguntur  tempora  vitta.  665 

quos  circumfusos  sic  est  adfata  Sibylla, 

Musaeum  ante  omnis  (medium  nam  plurima  turba 

hunc  habet  atque  umeris  exstantem  suspicit  altis) : 

*dicite,  felices  animae,  tuque,  optime  vates, 

quae  regio  Anchisen,  quis  habet  locus?   illius  ergo       670 

venimus  et  magnos  Erebi  tranavimus  amnis.' 

atque  huic  responsum  paucis  ita  reddidit  heros : 

'nulli  certa  domus;   lucis  habitamus  opacis, 

riparumque  toros  et  prata  recentia  rivis 

incolimus.     sed  vos,  si  fert  ita  corde  voluntas,  675 

hoc  superate  iugum,  et  facili  iam  tramite  sistam.' 

dixit,  et  ante  tuHt  gressum  camposque  nitentis 

desuper  ostentat;    dehinc  summa  cacumina  linquunt. 

At  pater  Anchises  penitus  convalle  virenti 
inclusas  animas  superumque  ad  lumen  ituras  680 

lustrabat  studio  recolens,  omnemque  suorum 
forte  recensebat  numerum,  carosque  nepotes 
fataque  fortunasque  virum  moresque  manusque. 
isque  ubi  tendentem  adversum  per  gramina  vidit 
Aenean,  alacris  palmas  utrasque  tetendit,  685 

effusaeque  genis  lacrimae  et  vox  excidit  ore : 
'venisti  tandem,  tuaque  exspectata  parenti 
vicit  iter  durum  pietas?   datur  ora  tueri, 
nate,  tua  et  notas  audire  et  reddere  voces  ? 
sic  equidem  ducebam  animo  rebarque  futurum  690 

tempora  dinumerans,  nec  me  mea  cura  fefelHt. 
quas  ego  te  terras  et  quanta  per  aequora  vectum 
accipio !   quantis  iactatum,  nate,  pericHs  ! 
quam  metui  ne  quid  Libyae  tibi  regna  nocerent ! ' 
iUe  autem :  '  tua  me,  genitor,  tua  tristis  imago  695 

saepius  occurrens  haec  Hmina  tendere  adegit; 

665-687  FMPR ;  688-696  FGMPR  685  alacris]  lacrimans 


P.  VERGILI  MARONIS 

stant  sale  Tyrrheno  classes.     da  iungere  dextram, 

da,  genitor,  teque  amplexu  ne  subtrahe  nostro.' 

sic  memorans  largo  fletu  simul  ora  rigabat. 

ter  conatus  ibi  collo  dare  bracchia  circum;  700 

ter  frustra  comprensa  manus  effugit  imago, 

par  levibus  ventis  volucrique  simillima  somno. 

Interea  videt  Aeneas  in  valle  reducta 
seclusum  nemus  et  virgulta  sonantia  silvae, 
Lethaeumque  domos  placidas  qui  praenatat  amnem.     705 
hunc  circum  innumerae  gentes  populique  volabant, 
ac  velut  in  pratis  ubi  apes  aestate  serena 
floribus  insidunt  variis  et  candida  circum 
Ulia  funduntur,  strepit  omnis  murmure  campus. 
horrescit  visu  subito  causasque  requirit  710 

inscius  Aeneas,  quae  sint  ea  flumina  porro, 
quive  viri  tanto  complerint  agmine  ripas. 
tum  pater  Anchises :    '  animae,  quibus  altera  fato 
corpora  debentur,  Lethaei  ad  fluminis  undam 
securos  latices  et  longa  obHvia  potant.  715 

has  equidem  memorare  tibi  atque  ostendere  coram, 
iampridem  hanc  prolem  cupio  enumerare  meorum, 
quo  magis  ItaHa  mecum  laetere  reperta.' 
'o  pater,  anne  aHquas  ad  caelum  hinc  ire  putandum  est 
subHmis  animas  iterumque  ad  tarda  reverti  720 

corpora?   quae  lucis  miseris  tam  dira  cupido?' 
'dicam  equidem  nec  te  suspensum,  nate,  tenebo' 
suscipit  Anchises  atque  ordine  singula  pandit. 

'  Principio  caelum  ac  terram  camposque  Hquentis 
lucentemque  globum  lunae  Titaniaque  astra  725 

697-724  FGMPR ;    725  FMPR  699  rigabant  P^ .    rigae- 

bant /'^  702  om.  intextuPb,  uncis  includit  Rihbeck  704  silvis 

FM^y  {in  margine)  c  'jiS  dittographiamesse  statuit  Ribbeck         717 

annumerare  Henty         718  Italiam  . . .  repertam  F^i?         719  est  ow. 
FG^  721  cupido  est  F^  723  suspicit  F^MPy^n  724  terras 

F^GMcir         725  lucentem]  ingentem  M^        luna  F^  :  lunam  Ribbeck 


AENEIDOS  VI 

spiritus  intus  alit,  totamque  infusa  per  artus 
mens  agitat  molem  et  magno  se  corpore  miscet. 
inde  hominum  pecudumque  genus  vitaeque  volantum 
et  quae  marmoreo  fert  monstra  sub  aequore  pontus. 
igneus  est  ollis  vigor  et  caelestis  origo  730 

seminibus,  quantum  non  corpora  noxia  tardant 
terrenique  hebetant  artus  moribundaque  membra. 
hinc  metuunt  cupiuntque,  dolent  gaudentque,  neque  auras 
dispiciunt  clausae  tenebris  et  carcere  caeco. 
quin  et  supremo  cum  lumine  vita  reUquit,  735 

non  tamen  omne  malum  miseris  nec  funditus  omnes 
corporeae  excedunt  pestes,  penitusque  necesse  est 
multa  diu  concreta  modis  inolescere  miris. 
ergo  exercentur  poenis  veterumque  malorum 
suppHcia  expendunt :   aHae  panduntur  inanes  740 

suspensae  ad  ventos,  aliis  sub  gurgite  vastol  3o  svc; 
infectum  eluitur  scelus  aut  exuritur  igni — 
quisque  suos  patimur  manis ;   exinde  per  amplum 
mittimur  Elysium  et  pauci  laeta  arva  tenemus — 
donec  longa  dies  perfecto  temporis  orbe  745 

concretam  exemit  labem,  purumque  relinquit 
aetherium  sensum  atque  aurai  simplicis  ignem. 
has  omnis,  ubi  mille  rotam  volvere  per  annos, 
Lethaeum  ad  fluvium  deus  evocat  agmine  magno, 
scilicet  immemores  supera  ut  convexa  revisant  750 

rursus,  et  incipiant  in  corpora  velle  reverti.' 
Dixerat  Anchises  natumque  unaque  Sibyllam 

726-752  FMPR  731  noxia    corpora  FMP^R-y^^bt  733 

hic  M^b^c^  734  despiciunt    FMPR-fc^m  :    respiciunt   a^b^c^ir'^ 

deteriores   quidam    Serv.  :    suspiciunt  Augustinus  735  relin- 

quit  F^bir  742  aut]  adque  F  743-747  ordinem  vulgatum 

frustra  turbaverunt  editores,  vel  vv.  745-747  post^^s  conlocando  {Ribbeck 
alii)j  vel  vv.  743,  744  eiciendo  {Giithling);  vide  Henry  ad  hunc  locmn 
746  tabem  R  reliquit  F^PR-^b^^cir  747  aurai  'fb^^cir^  Donatns 

Serv.  grammatici:  aurae  FMPR-n^  750  superant  P:    supera   aut 

F^ :  super  ut  M^  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

conventus  trahit  in  medios  turbamque  sonantem, 
et  tumulum  capit  unde  omnis  longo  ordine  posset 
adversos  legere  et  venientum  discere  vultus.  755 

*Nunc  age,  Dardaniam  prolem  quae  deinde  sequatur 
gloria,  qui  maneant  Itala  de  gente  nepotes, 
inlustris  animas  nostrumque  in  nomen  ituras, 
expediam  dictis,  et  te  tua  fata  docebo. 
ille,  vides,  pura  iuvenis  qui  nititur  hasta,  760 

proxima  sorte  tenet  lucis  loca,  primus  ad  auras 
aetherias  Italo  commixtus  sanguine  surget, 
Silvius,  Albanum  nomen,  tua  postuma  proles, 
quem  tibi  longaevo  serum  Lavinia  coniunx 
educet  silvis  regem  regumque  parentem,  765 

unde  genus  Longa  nostrum  dominabitur  Alba. 
proximus  ille  Procas,  Troianae  gloria  gentis, 
et  Capys  et  Numitor  et  qui  te  nomine  reddet 
Silvius  Aeneas,  pariter  pietate  vel  armis 
egregius,  si  umquam  regnandam  acceperit  Albam.  770 

qui  iuvenes  !   quantas  ostentant,  aspice,  viris 
atque  umbrata  gerunt  civili  tempora  quercu ! 
hi  tibi  Nomentum  et  Gabios  urbemque  Fidenam, 
hi  Collatinas  imponent  montibus  arces, 
Pometios  Castrumque  Inui  Bolamque  Coramque.  775 

haec  tum  nomina  erunt,  nunc  sunt  sine  nomine  terrae. 
quin  et  avo  comitem  sese  Mavortius  addet 
Romulus,  Assaraci  quem  sanguinis  Ilia  mater 
educet.     viden,  ut  geminae  stant  vertice  cristae 
et  pater  ipse  suo  superum  iam  signat  honore?  780 

en  huius,  nate,  auspiciis  illa  incluta  Roma 
imperium  terris,  animos  aequabit  Olympo, 
septemque  una  sibi  muro  circumdabit  arces, 

753-755  FMPR ;  756-783  MPR  754  possit  Fy  763 

aerias  Lachmann         surgit  M  765  educit  M^  766  nostrum 

Longa  M'^  772  utque  conicii  Ribbeck         776  terrae]  gentes  M^ 


AENEIDOS  VI 

felix  prole  virum  :    qualis  Berecyntia  mater 

invehitur  curru  Phrygias  turrita  per  urbes  785 

laeta  deum  partu,  centum  complexa  nepotes, 

omnis  caelicolas,  omnis  supera  alta  tenentis. 

huc  geminas  nunc  flecte  acies,  hanc  aspice  gentem 

Romanosque  tuos.     hic  Caesar  et  omnis  luli 

progenies  magnum  caeli  ventura  sub  axem.  790 

hic  vir,  hic  est,  tibi  quem  promitti  saepius  audis, 

Augustus  Caesar,  divi  genus,  aurea  condet 

saecula  qui  rursus  Latio  regnata  per  arva 

Saturno  quondam,  super  et  Garamantas  et  Indos 

proferet  imperium  ;   iacet  extra  sidera  tellus,  795 

extra  anni  solisque  vias,  ubi  caelifer  Atlas 

axem  umero  torquet  stellis  ardentibus  aptum. 

huius  in  adventum  iam  nunc  et  Caspia  regna 

responsis  horrent  divum  et  Maeotia  tellus, 

et  septemgemini  turbant  trepida  ostia  Nili.  800 

nec  vero  Alcides  tantum  telluris  obivit, 

fixerit  aeripedem  cervam  licet,  aut  Erymanthi 

pacarit  nemora  et  Lernam  tremefecerit  arcu  ; 

nec  qui  pampineis  victor  iuga  flectit  habenis 

Liber,  agens  celso  Nysae  de  vertice  tigris.  805 

et  dubitamus  adhuc  virtutem  extendere  factis, 

aut  metus  Ausonia  prohibet  consistere  terra  ? 

quis  procul  ille  autem  ramis  insignis  olivae 

sacra  ferens?   nosco  crinis  incanaque  menta 

regis  Romani  primam  qui  legibus  urbem  810 

fundabit  Curibus  parvis  et  paupere  terra, 

missus  in  imperium  magnum.     cui  deinde  subibit 

otia  qui  rumpet  patriae  residesque  movebit 

784-813   MPR  787  sn^er  bMq.  AP^PRb^  Ribbeck  :  superata^^ 

793  arva]  annos  R  803  pacaret  M^R  :    placarit  fi^or  806 

virtutem  .  .  .  factis  M^^^b-n  Setv.  :   virtute  ,  .  .  vires  PRcm  :    virtutem 
.  .  .  vires  7^  Diomedes  807  post  hunc  v.  826-835  i^tserit  Ribbeck 

810  primus  Gothanus  prior^  probant  Burmann  Giithling 


P.  VERGILI  MARONIS 

Tullus  in  arma  viros  et  iam  desueta  triumphis 

agmina.     quem  iuxta  sequitur  iactantior  Ancus  815 

nunc  quoque  iam  nimium  gaudens  popularibus  auris. 

vis  et  Tarquinios  reges  animamque  superbam 

ultoris  Bruti,  fascisque  videre  receptos  ? 

consulis  imperium  hic  primus  saevasque  securis 

accipiet,  natosque  pater  nova  bella  moventis  820 

ad  poenam  pulchra  pro  libertate  vocabit. 

infelix !    utcumque  ferent  ea  facta  minores : 

vincet  amor  patriae  laudumque  immensa  cupido. 

quin  Decios  Drusosque  procul  saevumque  securi 

aspice  Torquatum  et  referentem  signa  Camillum.  825 

illae  autem  paribus  quas  fulgere  cernis  in  armis, 

concordes  animae  nunc  et  dum  nocte  premuntur, 

heu  quantum  inter  se  bellum,  si  lumina  vitae 

attigerint,  quantas  acies  stragemque  ciebunt, 

aggeribus  socer  Alpinis  atque  arce  Monoeci  830 

descendens,  gener  adversis  instructus  Eois  ! 

ne,  pueri,  ne  tanta  animis  adsuescite  bella 

neu  patriae  vaHdas  in  viscera  vertite  viris; 

tuque  prior,  tu  parce,  genus  qui  ducis  Olympo, 

proice  tela  manu,  sanguis  meus  ! —  835 

ille  triumphata  Capitolia  ad  alta  Corintho 

victor  aget  currum  caesis  insignis  Achivis. 

eruet  ille  Argos  Agamemnoniasque  Mycenas 

ipsumque  Aeaciden,  genus  armipotentis  Achilli, 

ultus  avos  Troiae  templa  et  temerata  Minervae.  840 

quis  te,  magne  Cato,  tacitum  aut  te,  Cosse,  reHnquat  ? 

quis  Gracchi  genus  aut  geminos,  duo  fulmina  beUi, 

Scipiadas,  cladem  Libyae,  parvoque  potentem 

Fabricium  vel  te  sulco,   Serrane,  serentem? 

quo  fessum  rapitis,   Fabii?   tu  Maximus  ille  es,  845 

814-845  MPR  819  primum  M  824  Drusos]  Brutos  R 

827  prementur  P^Rb^  probat  Bentley         828  limina  deteriores  845 

tun  P'  Ribbeck 


AENEIDOS  VI 

unus  qui  nobis  cunctando  restituis  rem. 

excudent  alii  spirantia  mollius  aera 

(credo  equidem),  vivos  ducent  de  marmore  vultus, 

orabunt  causas  melius,  caelique  meatus 

describent  radio  et  surgentia  sidera  dicent :  850 

tu  regere  imperio  populos,  Romane,  memento 

(hae  tibi  erunt  artes),  pacisque  imponere  morem, 

parcere  subiectis  et  debellare  superbos.' 

Sic  pater  Anchises  atque  haec  mirantibus  addit : 
*aspice,  ut  insignis  spoliis  Marcellus  opimis  855 

ingreditur  victorque  viros  supereminet  omnis. 
hic  rem  Romanam  magno  turbante  tumultu 
sistet,  eques  sternet  Poenos  Gallumque  rebellem, 
tertiaque  arma  patri  suspendet  capta  Quirino.' 
atque  hic  Aeneas  (una  namque  ire  videbat  860 

egregium  forma  iuvenem  et  fulgentibus  armis, 
sed  frons  laeta  parum  et  deiecto  lumina  vultu) 
*quis,  pater,  ille,  virum  qui  sic  comitatur  euntem  ? 
filius,  anne  aliquis  magna  de  stirpe  nepotum  ?      p  jBsrnc 
qui  strepitus  circa  comitum  !   quantum  instar  in  ipso !  865 
sed  nox  atra  caput  tristi  circumvolat  umbra.' 
tum  pater  Anchises  lacrimis  ingressus  obortis  : 
'o  nate,  ingentem  luctum  ne  quaere  tuorum; 
ostendent  terris  hunc  tantum  fata  neque  ultra 
esse  sinent.     nimium  vobis  Romana  propago  870 

visa  potens,  superi,  propria  haec  si  dona  fuissent. 
quantos  ille  virum  magnam  Mavortis  ad  urbem 
campus  aget  gemitus  !  vel  quae,  Tiberine,  videbis 
funera,  cum  tumulum  praeterlabere  recentem ! 
nec  puer  Ihaca  quisquam  de  gente  Latmos    ,X.^nf"i'     875 


846-857  il/P/?;   8s8  8^2  FMPR;  8is-8j 5  MPR  846  restitues 

Rb^c^  probat  Bentley  848  cedo  P^y^y   tdem   coniecit   Markland 

852  pacis  TT^  Mentelianus  II  deteriores  quidam  Serv. :  paci  ceteri^  probai 
Bentley  859  rapta  Markland  862  lumina]  nubila  Bentley  865 
quis  F^MR-f-tt^ 


AENEIDOS  VI 

in  tantum  spe  toUet  avos,  nec  Romula  quondam 

uUo  se  tantum  tellus  iactabit  alumno. 

heu  pietas,  heu  prisca  fides  invictaque  bello 

dextera !    non  illi  se  quisquam  impune  tulisset 

obvius  armato,  seu  cum  pedes  iret  in  hostem  880 

seu  spumantis  equi  foderet  calcaribus  armos. 

heu,  miserande  puer,  si  qua  fata  aspera  rumpas, 

tu  Marcellus  eris.     manibus  date  lilia  plenis, 

purpureos  spargam  flores  animamque  nepotis 

his  saltem  accumulem  donis,  et  fungar  inani  885 

munere.'     sic  tota  passim  regione  vagantur 

aeris  in  campis  latis  atque  omnia  lustrant. 

quae  postquam  Anchises  natum  per  singula  duxit 

incenditque  animum  famae  venientis  amore, 

exim  bella  viro  memorat  quae  deinde  gerenda,  890 

Laurentisque  docet  populos  urbemque  Latini, 

et  quo  quemque  modo  fugiatque  feratque  taborem. 

Sunt  geminae  Somni  portae,  quarum  altera  fertur 
cornea,  qua  veris  facilis  datur  exitus  umbris, 
altera  candenti  perfecta  nitens  elephanto,  895 

sed  falsa  ad  caelum  mittunt  insomnia  manes. 
his  ibi  tum  natum  Anchises  unaque  Sibyllam 
prosequitur  dictis  portaque  emittit  eburna, 
ille  viam  secat  ad  navis  sociosque  revisit. 

Tum  se  ad  Caietae  recto  fert  litore  portum.  900 

ancora  de  prora  iacitur ;   stant  litore  puppes. 

876-878  MPR;  S^g-goi  FMPR  882  rumpas  !   Wagiter  alii 

883  (date)  Deuticke         885  inanis  F^M^         889  venientis]  melioris  M 
ut  iv.  221  893-896  uncis  includit  Ribbeck  897  hibi  P^  :  hisubi 

Mb^c^  898  eburna]  Avorna  Nauck  :    averiia  Ribbeck  900 

litore]  limite  it  deteriores  Bentley,  probat  Henry        901  =iii.  277  eiciunt 
Bentley  Ribbeck 


P.  VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  VII 


Tv  quoque  litonbus  nostris,  Aeneia  nutnx,  . 
aeternam  monens  famam,  Caieta,  aeaisti; 
et  nunc  servat  honos  sedem  tuus,  ossaque  nomen 
Hesperia  in  magna,  si  qua  est  ea  gloria,  signat. 

At  pius  exsequiis  Aeneas  rite  solutis,  5 

aggere  composito  tumuli,  postquam  alta  quierunt  ^''^'    ". 

...  ,.  !•        •         -i/^J-  ?.n-  ' 

aequora,  tendit  iter  velis  portumque  relinquit. 

aspirant  aurae  in  noctem  nec  candida  cursus 

luna  negat,  splendet  tremulo  sub  lumine  pontus.   " 

proxima  Circaeae  raduntur  litora  terrae,  10 

dives  inaccessos  ubi  Solis  filia  lucos 

adsiduo  resonat  cantu,  tectisque  superbis  .  \ 

urit  odoratam  nocturna  in  lumina  cedrum  ^ .  '  ~ 

arguto  tenuis  percurrens  pectine  telas. 

hinc  exaudiri  gemitus  iraeque  leonum  15 

vincla  recusantum  et  sera  sub  nocte  rudentum, 

saetigerique  sues  atque  in  praesepibus  ursi 

saevire  ac  formae  magnorum  ululare  luporum, 

quos  hominum  ex  facie  dea  saeva  potentibus  herbis 

induerat  Circe  in  vultus  ac  terga  ferarum.  " '  '  '"'ao 

1-4  MPR  ;  5-20  FMPR  2  famam  moriens  P'7^         4  signant 

MPy^n       7  portusPY  Scursumi^r         13  nocturno  in  lumdne  A? 

16  sera]  saeva  P  -     -  ^siK^ii;':  . 


P.  VERGILI  MARONIS 

quae  ne  monstra  pii  paterentur  talia  Troes 
delati  in  portus  neu  litora  dira  subirent, 
Neptunus  ventis  implevit  vela  secundis, 
atque  fugam  dedit  et  praeter  vada  fervida  vexit. 

lamque  rubescebat  radiis  mare  et  aethere  ab  alto       25 
Aurora  in  roseis  fulgebat  lutea  bigis, 
cum  venti  posuere  omnisque  repente  resedit' 
flatus,  et  in  lento  luctantur  marmore  tonsae. 
atque  hic  Aeneas  ingentem  ex  aequore  lucum 
prospicit.     hunc  inter  fluvio  Tiberinus  amoeno  30 

verticibus  rapidis  et  multa  flavus  harena 
in  mare  prorumpit.     variae  circumque  supraque 
adsuetae  ripis  volucres  et  fluminis  alveo 
aethera  mulcebant  cantu  lucoque  volabant. 
flectere  iter  sociis  terraeque  advertere  proras  35 

imperat  et  laetus  fluvio  succedit  opaco. 

Nunc  age,  qui  reges,  Erato,  quae  tempora,  rerum 
quis  Latio  antiquo  fuerit  status,  advena  classem 
cum  primum  Ausoniis  exercitus  appulit  oris, 
expediam,  et  primae  revocabo  exordia  pugnae.  40 

tu  vatem,  tu,  diva,  mone.     dicam  horrida  bella, 
dicam  acies  actosque  animis  in  funera  reges, 
Tyrrhenamque  manum  totamque  sub  arma  coactam 
Hesperiam.     maior  rerum  mihi  nascitur  ordo, 
maius  opus  moveo. 

Rex  arva  Latinus  et  urbes  45 

iam  senior  longa  placidas  in  pace  regebat. 
hunc  Fauno  et  nympha  genitum  Laurente  Marica 
accipimus ;    Fauno  Picus  pater,  isque  parentem 
te,  Saturne,  refert,  tu  sanguinis  ultimus  auctor. 
filius  huic  fato  divum  prolesque  viriHs  50 

21-50   FMPR  26  *  inroseis   i.e.    non   ruhicundis'    multos 

legisse   testatur  Serv.  :    in   croceis   Bentley  34  a€ra    Wakefield 

37  post  tempora  recte  interpunxit  Peerlkamp,  vulgo  quae  tempora  rerum 
iungunt 


AENEIDOS  VII 

nulla  fuit,  primaque  oriens  erepta  iuventa  est. 
sola  domum  et  tantas  servabat  filia  sedes 
iam  matura  viro,  iam  plenis  nubilis  annis. 
multi  illam  magno  e  Latio  totaque  petebant 
Ausonia;   petit  ante  alios  pulcherrimus  omnis  55 

Turnus,  avis  atavisque  potens,  quem  regia  coniunx 
adiungi  generum  miro  properabat  amore; 
sed  variis  portenta  deum  terroribus  obstant. 
laurus  erat  tecti  medio  in  penetralibus  altis 
sacra  comam  multosque  metu  servata  per  annos,  60 

quam  pater  inventam,  primas  cum  conderet  arces, 
ipse  ferebatur  Phoebo  sacrasse  Latinus, 
Laurentisque  ab  ea  nomen  posuisse  colonis. 
huius  apes  summum  densae  (mirabile  dictu) 
stridore  ingenti  Hquidum  trans  aethera  vectae  65 

obsedere  apicem,  et  pedibus  per  mutua  nexis 
examen  subitum  ramo  frondente  pependit. 
continuo  vates  'externum  cernimus'  inquit 
'adventare  virum  et  partis  petere  agmen  easdem 
partibus  ex  isdem  et  summa  dominarier  arce.'  70 

praeterea,  castis  adolet  dum  altaria  taedis, 
et  iuxta  genitorem  astat  Lavinia  virgo, 
visa,  nefas,  longis  comprendere  crinibus  ignem 
atque  omnem  ornatum  flamma  crepitante  cremari, 
regalisque  accensa  comas,  accensa  coronam  75 

insignem  gemmis ;  tum  fumida  lumine  fulvo 
involvi  ac  totis  Volcanum  spargere  tectis. 
id  vero  horrendum  ac  visu  mirabile  ferri : 
namque  fore  inlustrem  fama  fatisque  canebant 
ipsam,  sed  populo  magnum  portendere  bellum.  80 

At  rex  sollicitus  monstris  oracula  Fauni, 

51-58  FMPR ;    59-81   MPR  51  prima   moriens   Bentley 

53  in  plenis  P  71  dum]  cum  Nonins  p.  247  et  440  72  ut  & 

deteriores  quidam,  probant  Heyne  alii 

VERG.  .       Cia^lJUUA  J8 


P.  VERGILI  MARONIS 

fatidici  genitoris,  adit  lucosque  sub  alta 
consulit  Albunea,  nemorum  quae  maxima  sacro 
fonte  sonat  saevamque  exhalat  opaca  mephitim. 
hinc  Italae  gentes  omnisque  Oenotria  tellus  85 

iri  dubiis  responsa  petunt ;  huc  dona  sacerdos 
cum  tulit  et  caesarum  ovium  sub  nocte  silenti 
pellibus  incubuit  stratis  somnosque  petivit, 
multa  modis  simulacra  videt  voUtantia  miris 
et  varias  audit  voces  fruiturque  deorum  90 

conloquio  atque  imis  Acheronta  adfatur  Avernis. 
hic  et  tum  pater  ipse  petens  responsa  Latinus 
centum  lanigeras  mactabat  rite  bidentis, 
atque  harum  effultus  tergo  stratisque  iacebat 
velleribus  :    subita  ex  alto  vox  reddita  luco  est :  95 

'  ne  pete  conubiis  natam  sociare  Latinis, 
o  mea  progenies,  thalamis  neu  crede  paratis ; 
externi  venient  generi,  qui  sanguine  nostrum 
nomen  in  astra  ferant,  quorumque  a  stirpe  nepotes 
omnia  sub  pedibus,  qua  Sol  utrumque  recurrens  100 

aspicit  Oceanum,  vertique  regique  videbunt.' 
haec  responsa  patris  Fauni  monitusque  silenti 
nocte  datos  non  ipse  suo  premit  ore  Latinus, 
sed  circum  late  voHtans  iam  Fama  per  urbes 
Ausonias  tulerat,  cum  Laomedontia  pubes  105 

gramineo  ripae  reHgavit  ab  aggere  classem. 
Aeneas  primique  duces  et  pulcher  lulus 
corpora  sub  ramis  deponunt  arboris  altae, 
instituuntque  dapes  et  adorea  Hba  per  herbam 
subiciunt  epuHs  (sic  luppiter  ipse  monebat)  iio 

et  Cereale  solum  pomis  agrestibus  augent. 
consumptis  hic  forte  aUis,  ut  vertere  morsus 

82-112  MPR  84  saevumque  il/6^         92  hmc  Beniley,  probat 

Giithling        95  subito  M        98  veniunt  aV  deteriores  quidain,  praefert 
Serv.  II o  ipse  il/'P/?76c :    ille  M^v  deteriores  quidam,  testantur 

Priscianus  Serv.,  probat  Bentley 


AENEIDOS  VII 

exiguam  in  Cererem  penuria  adegit  edendi, 

et  violare  manu  malisque  audacibus  orbem 

fatalis  crusti  patulis  nec  parcere  quadris :  115 

*  heus,  etiam  mensas  consumimus '  inquit  lulus, 

nec  plura,  adludens.     ea  vox  audita  laborum 

prima  tulit  finem,  primamque  loquentis  ab  ore 

eripuit  pater  ac  stupefactus  numine  pressit. 

continuo  *  salve  fatis  mihi  debita  tellus  120 

vosque'  ait  '  o  fidi  Troiae  salvete  penates  : 

hic  domus,  haec  patria  est.     genitor  mihi  talia  namque 

(nunc  repeto)  Anchises  fatorum  arcana  reliquit : 

"cum  te,  nate,  fames  ignota  ad  litora  vectum 

accisis  coget  dapibus  consumere  mensas,  125 

tum  sperare  domos  defessus,  ibique  memento 

prima  locare  manu  molirique  aggere  tecta." 

haec  erat  illa  fames,  haec  nos  suprema  manebat 

exitiis  positura  modum. 

quare  agite  et  primo  laeti  cum  lumine  solis  130 

quae  loca,  quive  habeant  homines,  ubi  moenia  gentis, 

vestigemus  et  a  portu  diversa  petamus. 

nunc  pateras  libate  lovi  precibusque  vocate 

Anchisen  genitorem,  et  vina  reponite  mensis.' 

Sic  deinde  effatus  frondenti  tempora  ramo  135 

implicat  et  geniumque  loci  primamque  deorum    a?aiffjvl 
Tellurem  Nymphasque  et  adhuc  ignota  precatur 
flumina,  tum  Noctem  Noctisque  orientia  signa 
Idaeumque  lovem  Phrygiamque  ex  ordine  matrem 
invocat,  et  duplicis  caeloque  Ereboque  parentis.  140 

hic  pater  omnipotens  ter  caelo  clarus  ab  alto 
intonuit,  radiisque  ardentem  lucis  et  auro 
ipse  manu  quatiens  ostendit  ab  aethere  nubem. 
diditur  hic  subito  Troiana  per  agmina  rumor 

1 13-144  MPT?  125  ambesis  7?  :  ancisis  Ladewtg         129  ex- 

iliis  codex  Gothanus,  probant  Burtnann  Ribbeck  143  manum  M^ 

18* 


P.  VERGILI  MARONIS 

advenisse  diem  quo  debita  moenia  condant.  145 

certatim  instaurant  epulas  atque  omine  magno 
crateras  laeti  statuunt  et  vina  coronant. 

Postera  cum  prima  lustrabat  lampade  terras 
orta  dies,  urbem  et  finis  et  litora  gentis 
diversi  explorant :    haec  fontis  stagna  Numici,  150 

hunc  Thybrim  fluvium,  hic  fortis  habitare  Latinos. 
tum  satus  Anchisa  delectos  ordine  ab  omni 
centum  oratores  augusta  ad  moenia  regis 
ire  iubet,  ramis  velatos  Palladis  omnis, 
donaque  ferre  viro  pacemque  exposcere  Teucris.  155 

haud  mora,  festinant  iussi  rapidisque  feruntur 
passibus.     ipse  humili  designat  moenia  fossa 
moliturque  locum,  primasque  in  litore  sedes 
castrorum  in  morem  pinnis  atque  aggere  cingit. 
iamque  iter  emensi  turris  ac  tecta  Latinorum  160 

ardua  cernebant  iuvenes  muroque  subibant. 
ante  urbem  pueri  et  primaevo  flore  iuventus 
exercentur  equis  domitantque  in  pulvere  currus, 
aut  acris  tendunt  arcus  aut  lenta  lacertis 
spicula  contorquent,  cursuque  ictuque  lacessunt :  165 

cum  praevectus  equo  longaevi  regis  ad  auris 
nuntius  ingentis  ignota  in  veste  reportat 
advenisse  viros.     ille  intra  tecta  vocari 
imperat  et  solio  medius  consedit  avito. 

Tectum  augustum,  ingens,  centum  sublime  columnis    170 
urbe  fuit  summa,  Laurentis  regia  Pici, 
horrendum  silvis  et  religione  parentum.  .  .j   jJ) 

hic  sceptra  accipere  et  primos  attollere  fascisr  >  i^Ie 
regibus  omen  erat;   hoc  illis  curia  templum, 
hae  sacris  sedes  epulis  ;   hic  ariete  caeso  1 75 

145-175  MPR  160  et  M^yb       Latini  M^  Ladewig  Guthling^ 

qui  ceteros  Aeneidos  versus  hypermetros  in  -qu.e  praecedente  syllaba  longa 
exire  monet  163  e^^jergetur  jPy^  173  hinc  'fbcmjf-  deteriores 


AENEIDOS  VII 

perpetuis  soliti  patres  considere  mensis. 

quin  etiam  veterum  effigies  ex  ordine  avorum 

antiqua  e  cedro,  Italusque  paterque  Sabinus 

vitisator  curvam  servans  sub  imagine  falcem, 

Saturnusque  senex  lanique  bifrontis  imago  i8o 

vestibulo  astabant,  aliique  ab  origine  reges, 

Martiaque  ob  patriam  pugnando  vulnera  passi. 

multaque  praeterea  sacris  in  postibus  arma, 

captivi  pendent  currus  curvaeque  secures 

et  cristae  capitum  et  portarum  ingentia  claustra  185 

spiculaque  clipeique  ereptaque  rostra  carinis. 

ipse  Quirinali  lituo  parvaque  sedebat 

succinctus  trabea  laevaque  ancile  gerebat 

Picus,  equum  domitor,  quem  capta  cupidine  coniunx 

aurea  percussum  virga  versumque  venenis  ^        190 

fecit  avem  Circe  sparsitque  coloribus  alas. 

Tali  intus  templo  divum  patriaque  Latinus 
sede  sedens  Teucros  ad  sese  in  tecta  vocavit, 
atque  haec  ingressis  placido  prior  edidit  ore  : 
'dicite,  Dardanidae  (neque  enim  nescimus  et  urbem     195 
et  genus,  auditique  advertitis  aequore  cursum), 
quid  petitis?   quae  causa  rates  aut  cuius  egentis 
litus  ad  Ausonium  tot  per  vada  caerula  vexit? 
sive  errore  viae  seu  tempestatibus  acti, 
qualia  multa  mari  nautae  patiuntur  in  alto,  200 

fluminis  intrastis  ripas  portuque  sedetis, 
ne  fugite  hospitium,  neve  ignorate  Latinos 
Saturni  gentem  haud  vinclo  nec  legibus  aequam, 
sponte  sua  veterisque  dei  se  more  tenentem. 
atque  equidem  memini  (fama  est  obscurior  annis)         205 
Auruncos  ita  ferre  senes,  his  ortus  ut  agris 
Dardanus  Idaeas  Phrygiae  penetrarit  ad  urbes 

176-179  MPR  ;  180-207  FMPR  182  Martia  qui  F^Mb^ai 

207  penetrarit  R  prohat  Bentley  :  penetravit  ceten 


P.  VERGILI  MARONIS 

Threiciamque  Samum,  quae  nunc  Samothracia  fertur. 
hinc  illum  Corythi  Tyrrhena  ab  sede  profectum 
aurea  nunc  solio  stellantis  regia  caeli  210 

accipit  et  numerum  divorum  altaribus  auget.' 
Dixerat,  et  dicta  Ilioneus  sic  voce  secutus  : 
'  rex,  genus  egregium  Fauni,  nec  fluctibus  actos 
atra  subegit  hiems  vestris  succedere  terris, 
nec  sidus  regione  viae  Htusve  fefeUit :  215 

consilio  hanc  omnes  animisque  volentibus  urbem 
adferimur  pulsi  regnis,  quae  maxima  quondam 
extremo  veniens  sol  aspiciebat  Olympo. 
ab  love  principium  generis,  love  Dardana  pubes 
gaudet  avo,  rex  ipse  lovis  de  gente  suprema  :  220 

Troius  Aeneas  tua  nos  ad  limina  misit. 
quanta  per  Idaeos  saevis  effusa  Mycenis 
tempestas  ierit  campos,  quibus  actus  uterque 
Europae  atque  Asiae  fatis  concurrerit  orbis, 
audiit  et  si  quem  tellus  extrema  refuso  225 

summovet  Oceano  et  si  quem  extenta  plagarum 
quattuor  in  medio  dirimit  plaga  soUs  iniqui. 
diluvio  ex  iUo  tot  vasta  per  aequora  vecti 
dis  sedem  exiguam  patrns  Utusque  rogamus 
innocuum  et  cunctis  undamque  auramque  patentem.     230 
non  erimus  regno  indecores,  nec  vestra  feretur 
fama  levis  tantique  abolescet  gratia  facti, 
nec  Troiam  Ausonios  gremio  excepisse  pigebit. 
fata  per  Aeneae  iuro  dextramque  potentem, 
sive  fide  seu  quis  beUo  est  expertus  et  armis  :  235 

multi  nos  popuU,  multae  (ne  temne,  quod  ultro 
praeferimus  manibus  vittas  ac  verba  precantia) 

208-237 /WP/?  211  numerom  P^ :  numero  P^7^         addit 

'fbc:    numen  .  .  .  3idd\\.  Jasper,  probat  Guthling:    numerum  .  .  .  addit 
editores  plerique  212  dictum  M^  221  mittit  F  224  con- 

curreret  R :  concurritur  Py^  232  tantive  Rc  237  verba 

precantum  R(^  :  vittasque  precantia  verba  F^ 


AENEIDOS  VII 

et  petiere  sibi  et  voluere  adiungere  gentes ; 

sed  nos  fata  deum  vestras  exquirere  terras 

imperiis  egere  suis.     hinc  Dardanus  ortus,  240 

huc  repetit  iussisque  ingentibus  urget  Apollo 

Tyrrhenum  ad  Thybrim  et  fontis  vada  sacra  Numici. 

dat  tibi  praeterea  fortunae  parva  prioris 

munera,  reliquias  Troia  ex  ardente  receptas. 

hoc  pater  Anchises  auro  libabat  ad  aras,  245 

hoc  Priami  gestamen  erat  cum  iura  vocatis 

more  daret  populis,  sceptrumque  sacerque  tiaras 

Iliadumque  labor  vestes.' 

Talibus  Ilionei  dictis  defixa  Latinus 
obtutu  tenet  ora  soloque  immobilis  haeret,  250 

intentos  volvens  oculos.     nec  purpura  regem 
picta  movet  nec  sceptra  movent  Priameia  tantum 
quantum  in  conubio  natae  thalamoque  moratur, 
et  veteris  Fauni  volvit  sub  pectore  sortem  : 
hunc  illum  fatis  externa  ab  sede  profectum  255 

portendi  generum  paribusque  in  regna  vocari 
auspiciis,  huic  progeniem  virtute  futuram 
egregiam  et  totum  quae  viribus  occupet  orbem. 
tandem  laetus  ait :  *  di  nostra  incepta  secundent 
auguriumque  suum  !    dabitur,  Troiane,  quod  optas.        260 
munera  nec  sperno :    non  vobis  rege  Latino 
divitis  uber  agri  Troiaeve  opulentia  deerit. 
ipse  modo  Aeneas,  nostri  si  tanta  cupido  est, 
si  iungi  hospitio  properat  sociusque  vocari, 
adveniat,  vultus  neve  exhorrescat  amicos  :  265 

pars  mihi  pacis  erit  dextram  tetigisse  tyranni. 
vos  contra  regi  mea  nunc  mandata  referte. 
est  mihi  nafca,  viro  gentis  quam  iungere  nostrae 
non  patrio  ex  adyto  sortes,  non  plurima  caelo 

238-247   FMPR',    248-269  FMPRV  254  volvens  F' 

262  Troiaeque  P^^ybn^  264  sociusve  FRVa^bcn 


P.  VERGILI  MARONIS 

tam  saevae  facies,  tot  pullulat  atra  colubris. 

quam  luno  his  acuit  verbis  ac  talia  fatur :  330 

*  hunc  mihi  da  proprium,  virgo  sata  Nocte,  laborem, 

hanc  operam,  ne  noster  honos  infractave  cedat 

fama  loco,  neu  conubiis  ambire  Latinum 

Aeneadae  possint  Italosve  obsidere  finis. 

tu  potes  unanimos  armare  in  proelia  fratres  335 

atque  odiis  versare  domos,  tu  verbera  tectis 

funereasque  inferre  faces,  tibi  nomina  mille, 

mille  nocendi  artes.     fecundum  concute  pectus, 

disice  compositam  pacem,  sere  crimina  belli ; 

arma  velit  poscatque  simul  rapiatque  iuventus.'  340 

Exim  Gorgoneis  AUecto  infecta  venenis 
principio  Latium  et  Laurentis  tecta  tyranni 
celsa  petit,  tacitumque  obsedit  Hmen  Amatae, 
quam  super  adventu  Teucrum  Turnique  hymenaeis 
femineae  ardentem  curaeque  iraeque  coquebant.  345 

huic  dea  caeruleis  unum  de  crinibus  anguem 
conicit,  inque  sinum  praecordia  ad  intima  subdit, 
quo  furibunda  domum  monstro  permisceat  omnem. 
ille  inter  vestis  et  levia  pectora  lapsus 
volvitur  attactu  nullo,  fallitque  furentem  350 

vipeream  inspirans  animam ;    fit  tortile  collo 
aurum  ingens  coluber,  fit  longae  taenia  vittae 
innectitque  comas  et  membris  lubricus  errat. 
ac  dum  prima  lues  udo  sublapsa  veneno 
pertemptat  sensus  atque  ossibus  implicat  ignem  355 

necdum  animus  toto  percepit  pectore  flammam, 
moUius  et  solito  matrum  de  more  locuta  est, 
multa  super  natae  lacrimans  Phrygiisque  hymenaeis : 
'exsuUbusne  datur  ducenda  Lavinia  Teucris, 

329  FMRV;  330-351  MRV;  352-359  MR  330  verbis]  dictis 

■^7  333  riec  Nonius  337  -que  om.  Vm  tibi]  cui  Nonius 

351  spirans   MV  357  est  om.  My^  358  nata  Ry^^b 


AENEIDOS  VII 

o  genitor,  nec  te  miseret  nataeque  tuique?  360 

nec  matris  miseret,  quam  primo  aquilone  relinquet 

perfidus  alta  petens  abducta  virgine  praedo? 

at  non  sic  Phrygius  penetrat  Lacedaemona  pastor, 

Ledaeamque  Helenam  Troianas  vexit  ad  urbes  ? 

quid  tua  sancta  fides?   quid  cura  antiqua  tuorum  365 

et  consanguineo  totiens  data  dextera  Turno? 

si  gener  externa  petitur  de  gente  Latinis, 

idque  sedet,  Faunique  premunt  te  iussa  parentis, 

omnem  equidem  sceptris  terram  quae  libera  nostris 

dissidet  externam  reor  et  sic  dicere  divos.  370 

et  Turno,  si  prima  domus  repetatur  origo, 

Inachus  Acrisiusque  patres  mediaeque  Mycenae.' 

His  ubi  nequiquam  dictis  experta  Latinum 
contra  stare  videt,  penitusque  in  viscera  lapsum 
serpentis  furiale  malum  totamque  pererrat,  375 

tum  vero  infelix  ingentibus  excita  monstris 
immensam  sine  more  furit  lymphata  per  urbem. 
ceu  quondam  torto  volitans  sub  verbere  turbo, 
quem  pueri  magno  in  gyro  vacua  atria  circum 
intenti  ludo  exercent — ille  actus  habena  380 

curvatis  fertur  spatiis ;   stupet  inscia  supra 
impubesque  manus  mirata  volubile  buxum ; 
dant  animos  plagae — non  cursu  segnior  illo 
per  medias  urbes  agitur  populosque  ferocis. 
quin  etiam  in  silvas  simulato  numine  Bacchi  385 

maius  adorta  nefas  maioremque  orsa  furorem 
evolat  et  natam  frondosis  montibus  abdit, 
quo  thalamum  eripiat  Teucris  taedasque  moretur, 
euhoe  Bacche  fremens,  solum  te  virgine  dignum 
vociferans :   etenim  mollis  tibi  sumere  thyrsos,  390 

360-390  MR         361  miserae  codex  Venetus,  Bentley  363  an  non 

Mb^  Diomedes,  agnoscit  Serv.^probat  Ribbeck  370  dicere]  pcscere 

M^^fa?  377  immensum  Heyne,  probat  Ribbeck         385  silvis  M^(^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

te  lustrare  choro,  sacrum  tibi  pascere  crinem. 

fama  volat,  furiisque  accensas  pectore  matres 

idem  omnis  simul  ardor  agit  nova  quaerere  tecta ; 

deseruere  domos,  ventis  dant  colla  coinasque; 

ast  aliae  tremulis  ululatibus  aethera  complent  395 

pampineasque  gerunt  incinctae  pellibus  hastas. 

ipsa  inter  medias  flagrantem  fervida  pinum 

sustinet  ac  natae  Turnique  canit  hymenaeos 

sanguineam  torquens  aciem,  torvumque  repente 

clamat :    '  io  matres,  audite,  ubi  quaeque,  Latinae  :        400 

si  qua  piis  animis  manet  infelicis  Amatae 

gratia,  si  iuris  materni  cura  remordet, 

solvite  crinalis  vittas,  capite  orgia  mecum.' 

talem  inter  silvas,  inter  deserta  ferarum 

reginam  Allecto  stimulis  agit  undique  Bacchi.  405 

Postquam  visa  satis  primos  acuisse  furores 
consiliumque  omnemque  domum  vertisse  Latini, 
protinus  hinc  fuscis  tristis  dea  tollitur  alis 
audacis  Rutuli  ad  muros,  quam  dicitur  urbem 
Acrisioneis  Danae  fundasse  colonis  410 

praecipiti  delata  Noto.     locus  Ardea  quondam 
dictus  avis,  et  nunc  magnum  manet  Ardea  nomen, 
sed  fortuna  fuit.     tectis  hic  Turnus  in  altis 
iam  mediam  nigra  carpebat  nocte  quietem. 
Allecto  torvam  faciem  et  furialia  membra  415 

exuit,  in  vultus  sese  transformat  anilis 
et  frontem  obscenam  rugis  arat,  induit  albos 
cum  vitta  crinis,  tum  ramum  innectit  olivae ; 
fit  Calybe  lunonis  anus  templique  sacerdos, 

391-403  MR ;  404-419  MRV        391  choros   M^Ry-bc         pascere] 
pandere  proponit  DeuUcke  392  pectora  h^c^  deteriores  quidam, 

probat  Bentley  395  aliae]  illae  M'^  411  Ardua  Mediceus  et 

aliquot  antiqui  Pierii  412  manet]  tenet  Af^i?  S^m  413  hic 

tectis  V  416  vultus]  cultus  Amsianus 


AENEIDOS  VII 

et  iuveni  ante  oculos  his  se  cum  vocibus  offert  :  420 

*Turne,  tot  incassum  fusos  patiere  labores, 

et  tua  Dardaniis  transcribi  sceptra  colonis  ? 

rex  tibi  coniugium  et  quaesitas  sanguine  dotes 

abnegat,  externusque  in  regnum  quaeritur  heres. 

i  nunc,  ingratis  offer  te,  inrise,  periclis ;  425 

Tyrrhenas,  i,  sterne  acies,  tege  pace  Latinos. 

haec  adeo  tibi  me,  placida  cum  nocte  iaceres, 

ipsa  palam  fari  omnipotens  Saturnia  iussit. 

quare  age  et  armari  pubem  portisque  moveri 

laetus  in  arma  para,  et  Phrygios  qui  flumine  pulchro     430 

consedere  duces  pictasque  exure  carinas. 

caelestum  vis  magna  iubet.     rex  ipse  Latinus, 

ni  dare  coniugium  et  dicto  parere  fatetur, 

sentiat  et  tandem  Turnum  experiatur  in  armis.' 

Hic  iuvenis  vatem  inridens  sic  orsa  vicissim  435 

ore  refert :    '  classis  invectas  Thybridis  undam 
non,  ut  rere,  meas  effugit  nuntius  auris ; 
ne  tantos  mihi  finge  metus.     nec  regia  luno 
immemor  est  nostri. 

sed  te  victa  situ  verique  effeta  senectus,  440 

o  mater,  curis  nequiquam  exercet,  et  arma 
regum  inter  falsa  vatem  formidine  ludit. 
cura  tibi  divum  effigies  et  templa  tueri ; 
bella  viri  pacemque  gerent  quis  bella  gerenda.' 

Talibus  Allecto  dictis  exarsit  in  iras.  445 

at  iuveni  oranti  subitus  tremor  occupat  artus, 
deriguere  oculi :    tot  Erinys  sibilat  hydris 
tantaque  se  facies  aperit ;   tum  flammea  torquens 
lumina  cunctantem  et  quaerentem  dicere  plura 
reppulit,  et  geminos  erexit  crinibus  anguis,  450 

420-427  MRV ;  428,  ^2g  FMRV;  430-450 /W7?  430  arva 

Peerlkamp  Ribbeck  para]  iube  M  Ribbeck  436  undam  iI/^7* : 

undasTr:  alveo    M^Ry^^b'^    Canonicianus  444  gerant   M  schol. 

Veroncnsia 


P.  VERGILI  MARONIS 

verberaque  insonuit  rabidoque  haec  addidit  ore : 

*en  ego  victa  situ,  quam  veri  effeta  senectus 

arma  inter  regum  falsa  formidine  ludit ; 

respice  ad  haec :    adsum  dirarum  ab  sede  sororum, 

bella  manu  letumque  gero.'  455 

sic  effata  facem  iuveni  coniecit  et  atro 

lumine  fumantis  fixit  sub  pectore  taedas. 

olli  somnum  ingens  rumpit  pavor,  ossaque  et  artus 

perfundit  toto  proruptus  corpore  sudor. 

arma  amens  fremit,  arma  toro  tectisque  requirit:  460 

saevit  amor  ferri  et  scelerata  insania  belli, 

ira  super :  magno  veluti  cum  flamma  sonore 

virgea  suggeritur  costis  undantis  aeni 

exsultantque  aestu  latices,  furit  intus  aquai 

fumidus  atque  alte  spumis  exuberat  amnis,  465 

nec  iam  se  capit  unda,  volat  vapor  ater  ad  auras. 

ergo  iter  ad  regem  polluta  pace  Latinum 

indicit  primis  iuvenum  et  iubet  arma  parari, 

tutari  Italiam,  detrudere  finibus  hostem ; 

se  satis  ambobus  Teucrisque  venire  Latinisque.  470 

haec  ubi  dicta  dedit  divosque  in  vota  vocavit, 

certatim  sese  Rutuli  exhortantur  in  arma. 

hunc  decus  egregium  formae  movet  atque  iuventae, 

hunc  atavi  reges,  hunc  claris  dextera  factis. 

Dum  Turnus  Rutulos  animis  audacibus  implet,  475 

Allecto  in  Teucros  Stygiis  se  concitat  aHs, 
arte  nova  speculata  locum,   quo  litore  pulcher 
insidiis  cursuque  feras  agitabat  lulus. 
hic  subitam  canibus  rabiem  Cocytia  virgo 
obicit  et  noto  naris   contingit  odore,  480 

ut  cervum  ardentes  agerent ;   quae  prima  laborum 

451-469  FMR  ;  470-481  MR  451  rapidoque  Fy^c        459  per- 

fudit  Ma^       praeruptus  Fy^         464  aquae  vis  FRy^^a^c^mn^  Macrobius  : 
aquae  amnis  Vergilium  reliquisse  dicit  Serv.  481  laborum] 

malorum  M^^v 


AENEIDOS  VH 

causa  fuit  belloque  animos  accendit  agrestis. 

cervus  erat  forma  praestanti  et  cornibus  ingens, 

Tyrrhidae  pueri  quem  matris  ab  ubere  raptum 

nutribant  Tyrrhusque  pater,  cui  regia  parent  485 

armenta  et  late  custodia  credita  campi. 

adsuetum  imperiis  soror  omni  Silvia  cura 

mollibus  intexens  ornabat  cornua  sertis, 

pectebatque  ferum  puroque  in  fonte  lavabat. 

ille  manum  patiens  mensaeque  adsuetus  erili  490 

errabat  silvis  rursusque  ad  limina  nota 

ipse  domum  sera  quamvis  se  nocte  ferebat. 

hunc  procul  errantem  rabidae  venantis  luli 

commovere  canes,  fluvio  cum  forte  secundo 

deflueret  ripaque  aestus  viridante  levaret.  495 

ipse  etiam  eximiae  laudis  succensus  amore 

Ascanius  curvo  derexit  spicula  cornu ; 

nec  dextrae  erranti  deus  afuit,  actaque  multo 

perque  uterum  sonitu  perque  ilia  venit  harundo. 

saucius  at  quadripes  nota  intra  tecta  refugit  500 

successitque  gemens  stabulis,  questuque  cruentus 

atque  imploranti  similis  tectum  omne  replebat. 

Silvia  prima  soror  palmis  percussa  lacertos 

auxihum  vocat  et  duros  conclamat  agrestis. 

olli  (pestis  enim  tacitis  latet  aspera  silvis)  505 

improvisi  adsunt,  hic  torre  armatus  obusto, 

stipitis  hic  gravidi  nodis  ;    quod  cuique  repertum 

rimanti  telum  ira  facit.     vocat  agmina  Tyrrhus, 

quadrifidam  quercum  cuneis  ut  forte  coactis 

scindebat  rapta  spirans  immane  securi.  510 

At  saeva  e  specuHs  tempus  dea  nacta  nocendi 
ardua  tecta  petit  stabuli  et  de  culmine  summo 

482-485  MRV;    486-507  FMRV;    508,  509  FMR ;   510-512  MR 

486  lati  F^M^RVy^^ir            490  manu  FM^  497  direxit  FWy^c 

498  dextra  M             502  replevit  RV^fbcn  510  scindebant  M^ 
Nonius 


P.  VERGILI  MARONIS 

pastorale  canit  signum  cornuque  recurvo 

Tartaream  intendit  vocem,  qua  protinus  omne 

contremuit  nemus  et  silvae  insonuere  profundae;  515 

audiit  et  Triviae  longe  lacus,  audiit  amnis 

sulpurea  Nar  albus  aqua  fontesque  Velini, 

et  trepidae  matres  pressere  ad  pectora  natos. 

tum  vero  ad  vocem  celeres,  qua  bucina  signum 

dira  dedit,  raptis  concurrunt  undique  telis  520 

indomiti  agricolae,  nec  non  et  Troia  pubes 

Ascanio  auxilium  castris  effundit  apertis. 

derexere  acies.     non  iam  certamine  agresti 

stipitibus  duris  agitur  sudibusve  praeustis, 

sed  ferro  ancipiti  decernunt  atraque  late  525 

horrescit  strictis  seges  ensibus,  aeraque  fulgent 

sole  lacessita  et  lucem  sub  nubila  iactant  : 

fluctus  uti  primo  coepit  cum  albescere  vento, 

paulatim  sese  tollit  mare  et  altius  undas 

erigit,  inde  imo  consurgit  ad  aethera  fundo.  530 

hic  iuvenis  primam  ante  aciem  stridente  sagitta, 

natorum  Tyrrhi  fuerat  qui  maximus,  Almo, 

sternitur ;   haesit  enim  sub  gutture  vulnus  et  udae 

vocis  iter  tenuemque  inclusit  sanguine  vitam. 

corpora  multa  virum  circa  seniorque  Galaesus,  535 

dum  paci  medium  se  offert,  iustissimus  unus 

qui  fuit  Ausoniisque  oHm  ditissimus  arvis  : 

quinque  greges  illi  balantum,  quina  redibant 

armenta,  et  terram  centum  vertebat  aratris. 

Atque  ea  per  campos  aequo  dum  Marte  geruntur,    540 
promissi  dea  facta  potens,  ubi  sanguine  bellum 
imbuit  et  primae  commisit  funera  pugnae, 

513-542  MR  514  incendit  M^R  iin  rasura)  528  vento] 

ponto  MRy"^  Canonictanus  Macrobius,  commendat  Kvicala  540 

aequo]  saevo  Markland  542  funera]  munera  Markland 


AENEIDOS  VII 

deserit  Hesperiam  et  caeli  tconvexa  per  aurast 

lunonem  victrix  adfatur  voce  superba  : 

*en,  perfecta  tibi  bello  discordia  tristi ;  545 

dic  in  amicitiam  coeant  et  foedera  iungant. 

quandoquidem  Ausonio  respersi  sanguine  Teucros, 

hoc  etiam  his  addam,  tua  si  mihi  certa  voluntas  : 

finitimas  in  bella  feram  rumoribus  urbes, 

accendamque  animos  insani  Martis  amore  550 

undique  ut  auxilio  veniant ;   spargam  arma  per  agros.' 

tum  contra  luno  :    '  terrorum  et  fraudis  abunde  est : 

stant  belli  causae,  pugnatur  comminus  armis, 

quae  fors  prima  dedit  sanguis  novus  imbuit  arma. 

talia  coniugia  et  talis  celebrent  hymenaeos    juljnxjlm     555 

egregium  Veneris  genus  et  rex  ipse  Latinus.  ^ 

te  super  aetherias  errare  licentius  auras 

haud  pater  ille  velit,  summi  regnator  Olympi. 

cede  locis.     ego,  si  qua  super  fortuna  laborum  est, 

ipsa  regam.'     talis  dederat  Saturnia  voces,       „1  ^Jlf»     560 

illa  autem  attoUit  stridentis  anguibus  alas 

Cocytique  petit  sedem  supera  ardua  Hnquens. 

est  locus  Italiae  medio  sub  montibus  altis, 

nobiHs  et  fama  multis  memoratus  in  oris, 

Amsancti  valles ;    densis  hunc  frondibus  atrum  565 

urget  utrimque  latus  nemoris,  medioque  fragosus 

dat  sonitum  saxis  et  torto  vertice  torrens. 

hic  specus  horrendum  et  saevi  spiracula  Ditis 

monstrantur,  ruptoque  ingens  Acheronte  vorago     jioHciQL'' 

pestiferas  aperit  fauces,  quis  condita  Erinys,  570 

543-570  M^  543  locus  corriiptus  :  convexa  M^^R^^bcm  Probus 

Asper  Donatus  Serv. :  caeli  convexa  pererrans  vel  peragrans  Canter: 
conversa  M^  probat  Henry  :  caelo  conversa  Schaper,  probat  Deuticke : 
'  dicit  qitidam  commentarius  Firmiani  convecta  legendum  '  Serv.,  probat 
Guthling         546  dic]  sic  Treuber,  probat  Deuticke  557  oras  Lach- 

mann  558  ille]  ipse  7^  deteriores  quidam  562  supera  -^b^^cir : 

super  MRb^  Ribbeck  568  antiquos  codices  horrendus  habuisse  dtcit 

Serv.  570  condit  Myb^c  agnoscit  Serv. 

VERG.  19 


P.  VERGILI  MARONIS 

invisum  numen,  terras  caelumque  levabat. 

Nec  minus  interea  extremam  Saturnia  bello 
imponit  regina  manum.     ruit  omnis  in  urbem 
pastorum  ex  acie  numerus,  caesosque  reportant 
Almonem  puerum  foedatique  ora  Galaesi,  575 

implorantque  deos  obtestanturque  Latinum. 
Turnus  adest  medioque  in  crimine  caedis  et  igni 
terrorem  ingeminat :    Teucros  in  regna  vocari, 
stirpem  admisceri  Phrygiam,  se  limine  pelli. 
tum  quorum  attonitae  Baccho  nemora  avia  matres        580 
insultant  thiasis  (neque  enim  leve  nomen  Amatae) 
undique  collecti  coeunt  Martemque  fatigant. 
ilicet  infandum  cuncti  contra  omina  bellum, 
contra  fata  deum  perverso  numine  poscunt. 
certatim  regis  circumstant  tecta  Latini ;  585 

ille  velut  pelagi  rupes  immota  resistit, 
ut  pelagi  rupes  magno  veniente  fragore, 
quae  sese  multis  circum  latrantibus  undis 
mole  tenet ;    scopuli  nequiquam  et  spumea  circum 
saxa  fremunt  laterique  inlisa  refunditur  alga.  590 

verum  ubi  nulla  datur  caecum  exsuperare  potestas 
consilium,   et  saevae  nutu  lunonis  eunt  res, 
multa  deos  aurasque  pater  testatus  inanis  : 
*  frangimur  heu  fatis '  inquit  '  ferimurque  procella  ! 
ipsi  has  sacrilego  pendetis  sanguine  poenas,  595 

o  miseri.     te,  Turne,  nefas,  te  triste  manebit 
supplicium,  votisque  deos  venerabere  seris. 
nam  mihi  parta  quies,  omnisque  in  limine  portus 
funere  felici  spolior.'     nec  plura  locutus 
saepsit  se  tectis  rerumque  reliquit  habenas.  600 

Mos  erat  Hesperio  in  Latio,  quem  protinus  urbes 

571-585  MR  ;  586-593  MRV',  594-601  FMRV  571  levavit  R 

vv.  581-615  aliena  ntanu,  sed  antiqua,  scriptos  exhibet  M        589  &t  om. 
M'^V  592  consilio  M^  593  testatur  MRyar        598  nam]  non 

m^Ladewig         omnisque]  mortisque  Burmann 


AENEIDOS  VII 

Albanae  coluere  sacrum,  nunc  maxima  rerum 

Roma  colit,  cum  prima  movent  in  proelia  Martem, 

sive  Getis  inferre  manu  lacrimabile  bellum 

Hyrcanisve  Arabisve  parant,  seu  tendere  ad  Indos        605 

Auroramque  sequi  Parthosque  reposcere  signa  : 

sunt  geminae  Belli  portae  (sic  nomine  dicunt) 

religione  sacrae  et  saevi  formidine  Martis ; 

centum  aerei  claudunt  vectes  aeternaque  ferri 

robora,  nec  custos  absistit  limine  lanus :  „610 

has,  ubi  certa  sedet  patribus  sententia  pugnae,     ollod  i; 

ipse  Quirinali  trabea  cinctuque  Gabino  ..^^iHi^a 

insignis  reserat  stridentia  limina  consul,     /: 

ipse  vocat  pugnas;   sequitur  tum  cetera  pubes, 

aereaque  adsensu  conspirant  cornua  rauco.  615 

iioc  et  tum  Aeneadis  indicere  bella  Latinus 

more  iubebatur  tristisque  recludere  portas". 

abstinuit  tactu  pater  aversusque  refugit 

foeda  ministeria,   et  caecis  se  condidit  umbris. 

tum  regina  deum  caelo  delapsa  morantis  620 

impulit  ipsa  manu  portas,  et  cardine  verso 

belli  ferratos  rumpit  Saturnia  postis. 

ardet  inexcita  Ausonia  atque  immobilis  ante ; 

pars  pedes  ire  parat  campis,  pars  arduus  altis 

pulverulentus  equis  furit ;   omnes  arma  requirunt.  625 

pars  levis  clipeos  et  spicula  lucida  tergent 

arvina  pingui  subiguntque  in  cote  securis; 

signaque  ferre  iuvat  sonitusque  audire  tubarum. 

quinque  adeo  magnae  positis  incudibus  urbes 

tela  novant,  Atina  potens  Tiburque  superbum,  630 

Ardea  Crustumerique  et  turrigerae  Antemnae. 

tegmina  tuta  cavant  capitum  flectuntque  salignas 

602-611  FMRV;    612-632   FMR  605  Hyrcaniisque   F 

611  haec  M'^  622  rupit  FRb^ir  Ribbeck  624-637  ordinem  turbai 

Ribbeck  vv.  628-637  post  623  positis  628  iubet  M  :  lubet  Heimius^ 

19* 


P.  VERGILI  MARONIS 

umbonum  cratis;   alii  thoracas  aenos 

aut  levis  ocreas  lento  ducunt  argento; 

vomeris  huc  et  falcis  honos,  huc  omnis  aratri  635 

cessit  amor;   recoquunt  patrios  fornacibus  ensis. 

classica  iamque  sonant,  it  bello  tessera  signum. 

hic  galeam  tectis  trepidus  rapit,  ille  frementis 

ad  iuga  cogit  equos,  clipeumque  auroque  trilicem 

loricam  induitur  fidoque  accingitur  ense.  640 

Pandite  nunc  Helicona,  deae,  cantusque  movete, 
qui  bello  exciti  reges,  quae  quemque  secutae 
complerint  campos  acies,  quibus  Itala  iam  tum 
floruerit  terra  alma  viris,  quibus  arserit  armis  ; 
et  meministis  enim,  divae,  et  memorare  potestis ;  645 

ad  nos  vix  tenuis  famae  perlabitur  aura. 

Primus  init  bellum  Tyrrhenis  asper  ab  oris 
contemptor  divum  Mezentius  agminaque  armat. 
filius  huic  iuxta  Lausus,  quo  pulchrior  alter 
non  fuit  excepto  Laurentis  corpore  Turni;  650 

Lausus,  equum  domitor  debellatorque  ferarum, 
ducit  AgyUina  nequiquam  ex  urbe  secutos 
mille  viros,  dignus  patriis  qui  laetior  esset 
imperiis  et  cui  pater  haud  Mezentius  esset. 

Post  hos  insignem  palma  per  gramina  currum  655 

victoresque  ostentat  equos  satus  Hercule  pulchro 
pulcher  Aventinus,  clipeoque  insigne  paternum 
centum  anguis  cinctamque  gerit  serpentibus  Hydram ; 
collis  Aventini  silva  quem  Rhea  sacerdos 
furtivum  partu  sub  luminis  edidit  oras,  660 

raixta  deo  mulier,  postquam  Laurentia  victor 
Geryone  exstincto  Tirynthius  attigit  arva, 
Tyrrhenoque  boves  in  flumine  lavit  Hiberas. 

633-644  FMR  ;  645,  646  FMPR  ;  647-663  MPR  638  rapidus 

M^         trementis  FM^Ry^         641   monete  F^y^  agnoscit  Serv.         642 
acciti  M  649  hunc  M^ 


AENEIDOS  VII 

pila  manu  saevosque  gerunt  in  bella  dolones, 

et  tereti  pugnant  mucrone  veruque  Sabello.  665 

ipse  pedes,  tegimen  torquens  immane  leonis, 

terribili  impexum  saeta  cum  dentibus  albis 

indutus  capiti,  sic  regia  tecta  subibat, 

horridus  Herculeoque  umeros  innexus  amictu.      ff.  -y  ■ 

Tum  gemini  fratres  Tiburtia  moenia  linquunti!r>r'o  5,5^0 
fratris  Tiburti  dictam  cognomine  gentem, 
Catillusque  acerque  Coras,  Argiva  iuventus, 
et  primam  ante  aciem  densa  inter  tela  feruntur  : 
ceu  duo  nubigenae  cum  vertice  montis  ab  alto 
descendunt  Centauri  Homolen  Othrymque  nivalem       675 
linquentes  cursu  rapido ;   dat  euntibus  ingens 
silva  locum  et  magno  cedunt  virgulta  fragore. 

Nec  Praenestinae  fundator  defuit  urbis, 
Volcano  genitum  pecora  inter  agrestia  regem 
inventumque  focis  omnis  quem  credidit  aetas,  680 

Caeculus.     hunc  legio  late  comitatur  agrestis : 
quique  altum  Praeneste  viri  quique  arva  Gabinae 
lunonis  gelidumque  Anienem  et  roscida  rivis 
Hernica  saxa  colunt,  quos  dives  Anagnia  pascit, 
quos,  Amasene  pater.     non  illis  omnibus  arma  685 

nec  cHpei  currusve  sonant ;   pars  maxima  glandes 
liventis  plumbi  spargit,  pars  spicula  gestat 
bina  manu,  fulvosque  lupi  de  pelle  galeros  -sjs^  sj 
tegmen  habent  capiti ;   vestigia  nuda  sinistri' 
instituere  pedis,  crudus  tegit  altera  pero.  690 

At  Messapus,  equum  domitor,  Neptunia  proles, 
quem  neque  fas  igni  cuiquam  nec  sternere  ferro, 

664-689  MPRV;  690-692  MPR  666  torquens]  tergusque 

coniat  Schaper,  ne  dtto  participia  offendant  6(i-]  inpexum  os 

Ribbeck  qui  ante  hunc  v.  669  transponit  669  innixus  PR 

671  de  nomine  P  681  late  legio  M  Ribbeck  684  pascis 

nonnulli  Pieriani  Heinsius  Bentley,  fortasse  recte  689  tegmina 

i^Y^  capitis  M"^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

iam  pridem  resides  populos  desuetaque  bello 

agmina  in  arma  vocat  subito  ferrumque  retractat. 

hi  Fescenninas  acies  aequosque  Faliscos,  695 

hi  Soractis  habent  arces  Flaviniaque  arva 

et  Cimini  cum  monte  lacum  lucosque  Capenos. 

ibant  aequati  numero  regemque  canebant : 

ceu  quondam  nivei  liquida  inter  nubila  cycni 

cum  sese  e  pastu  referunt  et  longa  canoros  700 

dant  per  colla  modos,  sonat  amnis  et  Asia  longe 

pulsa  palus. 

nec  quisquam  aeratas  acies  ex  agmine  tanto 

misceri  putet,  aeriam  sed  gurgite  ab  alto 

urgeri  volucrum  raucarum  ad  litora  nubem.  705 

Ecce  Sabinorum  prisco  de  sanguine  magnum 
agmen  agens  Clausus  magnique  ipse  agminis  instar, 
Claudia  nunc  a  quo  diffunditur  et  tribus  et  gens 
per  Latium,  postquam  in  partem  data  Roma  Sabinis. 
una  ingens  Amiterna  cohors  priscique  Quirites,  710 

Ereti  manus  omnis  oliviferaeque  Mutuscae ; 
qui  Nomentum  urbem,  qui  Rosea  rura  Velini, 
qui  Tetricae  horrentis  rupes  montemque  Severum 
Casperiamque  colunt  Forulosque  et  flumen  Himellae, 
qui  Tiberim  Fabarimque  bibunt,  quos  frigida  misit       715 
Nursia,  et  Ortinae  classes  populique  Latini, 
quosque  secans  infaustum  interluit  Allia  nomen : 
quam  multi  Libyco  volvuntur  marmore  fluctus 
saevus  ubi  Orion  hibernis  conditur  undis, 
vel  cum  sole  novo  densae  torrentur  aristae  720 

aut  Hermi  campo  aut  Lyciae  flaventibus  arvis. 

693-721  MPR  695  acies  multis  corruptum  videttir      Aequos- 

que  Heinsius  post  697  vv.  703-705   transponit  Ribbeck  699 

nubila]  flumina  Py^  703  examine  Hamburgensis  alter  et  Leidensis, 

probat  Mdhly  708  e  quo  M^         712  Rosea  Rn  Serv.  :  Rosa  M : 

Roscia  P^7  :   roscida  6V  713  montem]  amnem  P^^         severum 

Henry 


AENEIDOS  VII 

scuta  sonant  pulsuque  pedum  conterrita  tellus. 

Hinc  Agamemnonius,  Troiani  nominis  hostis, 
curru  iungit  Halaesus  equos  Turnoque  ferocis 
mille  rapit  populos,  vertunt  felicia  Baccho  725 

Massica  qui  rastris,  et  quos  de  collibus  altis 
Aurunci  misere  patres  Sidicinaque  iuxta 
aequora,  quique  Cales  linquunt  amnisque  vadosi 
accola  Volturni,  pariterque  Saticulus  asper 
Oscorumque  manus.     teretes  sunt  aclydes  illis  730 

tela,  sed  haec  lento  mos  est  aptare  flagello. 
laevas  caetra  tegit,  falcati  comminus  enses. 

Nec  tu  carminibus  nostris  indictus  abibis, 
Oebale,  quem  generasse  Telon  Sebethide  nympha 
fertur,  Teleboum  Capreas  cum  regna  teneret,  735 

iam  senior ;   patriis  sed  non  et  filius  arvis 
contentus  late  iam  tum  dicione  tenebat 
Sarrastis  populos  et  quae  rigat  aequora  Sarnus, 
quique  Rufras  Batulumque  tenent  atque  arva  Celemnae, 
et  quos  maliferae  despectant  moenia  Abellae,  740 

Teutonico  ritu  soliti  torquere  cateias ; 
tegmina  quis  capitum  raptus  de  subere  cortex 
aerataeque  micant  peltae,  micat  aereus  ensis. 

Et  te  montosae  misere  in  proelia  Nersae, 
Vfens,  insignem  fama  et  felicibus  armis,  745 

horrida  praecipue  cui  gens  adsuetaque  multo  obriu 

venatu  nemorum,  duris  Aequicula  glaebis. 
armati  terram  exercent  semperque  recentis 
convectare  iuvat  praedas  et  vivere  rapto. 

Quin  et  Marruvia  venit  de  gente  sacerdos  750 

fronde  super  galeam  et  felici  comptus  oHva 
Archippi  regis  missu,  fortissimus  Vmbro, 
vipereo  generi  et  graviter  spirantibus  hydris 

722-753  MPR  722  pulsu]  cursu  M  727  patres]  senes 

M'^  728  amnis]  omnis  Bentley  737  premebat  R-f  Rihbeck 

738  qua  i?7^c^       740  Abellae  agnoscit  Serv.  :  Bellae  codd,  Serv.  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

spargere  qui  somnos  cantuque  manuque  solebat, 

mulcebatque  iras  et  morsus  arte  levabat.  755 

sed  non  Dardaniae  medicari  cuspidis  ictum 

evaluit  neque  eum  iuvere  in  vulnera  cantus 

somniferi  et  Marsis  quaesitae  montibus  herbae. 

te  nemus  Angitiae,  vitrea  te  Fucinus  unda, 

te  liquidi  flevere  lacus.  760 

Ibat  et  Hippolyti  proles  pulcherrima  bello, 
Virbius,  insignem  quem  mater  Aricia  misit, 
eductum  Egeriae  lucis  umentia  circum 
litora,  pinguis  ubi  et  placabilis  ara  Dianae. 
namque  ferunt  fama  Hippolytum,  postquam  arte  novercae  "-^6^ 
occiderit  patriasque  explerit  sanguine  poenas 
turbatis  distractus  equis,  ad  sidera  rursus 
aetheria  et  superas  caeli  venisse  sub  auras, 
Paeoniis  revocatum  herbis  et  amore  Dianae. 
tum  pater  omnipotens  aliquem  indignatus  ab  umbris    770 
mortalem  infernis  ad  lumina  surgere  vitae, 
ipse  repertorem  medicinae  talis  et  artis 
fulmine  Phoebigenam  Stygias  detrusit  ad  undas. 
at  Trivia  Hippolytum  secretis  alma  recondit 
sedibus  et  nymphae  Egeriae  nemorique  relegat,  775 

solus  ubi  in  silvis  Italis  ignobilis  aevum 
exigeret  versoque  ubi  nomine  Virbius  esset. 
unde  etiam  templo  Triviae  lucisque  sacratis 
cornipedes  arcentur  equi,  quod  litore  currum 
et  iuvenem  monstris  pavidi  effudere  marinis.  780 

filius  ardentis  haud  setius  aequore  campi 
exercebat  equos  curruque  in  bella  ruebat. 

Ipse  inter  primos  praestanti  corpore  Turnus 
vertitur  arma  tenens  et  toto  vertice  supra  est. 

754-784  MPR  755  iras]    feras   P              757  in]    ad   M^ 

vulnere  M^Rc^  758  in  montibus  M^bir              769  Paeonis  M^ 

773  Phoebigenam  P^^   Prohus   teste  Servio :    Poenigenam    MR^fbc^ 

Serv.  adj  in  y^cmir  undis  P^ 


AENEIDOS  VII 

cui  triplici  crinita  iuba  galea  alta  Chimaeram  785 

sustinet  Aetnaeos  efflantem  faucibus  ignis  ; 

tam  magis  illa  fremens  et  tristibus  effera  flammis 

quam  magis  effuso  crudescunt  sanguine  pugnae. 

at  levem  clipeum  sublatis  cornibus  lo 

auro  insignibat,  iam  saetis  obsita,  iam  bos,  790 

argumentum  ingens,  et  custos  virginis  Argus, 

caelataque  amnem  fundens  pater  Inachus  uma. 

insequitur  nimbus  peditum  clipeataque  totis 

agmina  densentur  campis,  Argivaque  pubes 

Auruncaeque  manus,  Rutuli  veteresque  Sicani,  795 

et  Sacranae  acies  et  picti  scuta  Labici; 

qui  saltus,  Tiberine,  tuos  sacrumque  Numici 

litus  arant  Rutulosque  exercent  vomere  coUis 

Circaeumque  iugum,  quis  luppiter  Anxurus  arvis 

praesidet  et  viridi  gaudens  Feronia  luco  ;  800 

qua  Saturae  iacet  atra  palus  gelidusque  per  imas 

quaerit  iter  vallis  atque  in  mare  conditur  Vfens. 

Hos  super  advenit  Volsca  de  gente  Camilla 
agmen  agens  equitum  et  florentis  aere  catervas, 
bellatrix,  non  illa  colo  calathisve  Minervae  805 

femineas  adsueta  manus,  sed  proeHa  virgo 
dura  pati  cursuque  pedum  praevertere  ventos. 
illa  vel  intactae  segetis  per  summa  volaret 
gramina  nec  teneras  cursu  laesisset  aristas, 
vel  mare  per  medium  fluctu  suspensa  tumenti  810 

ferret  iter  celeris  nec  tingeret  aequore  plantas. 
illam  omnis  tectis  agrisque  effusa  iuventus 
turbaque  miratur  matrum  et  prospectat  euntem, 
attonitis  inhians  animis  ut  regius  ostro 
velet  honos  levis  umeros,  ut  fibula  crinem  815 

auro  internectat,  Lyciam  ut  gerat  ipsa  pharetram 
et  pastoralem  praefixa  cuspide  myrtum. 

785-817  AfP/?         801  hstnva.e  alios  legisse  testaittrSei-v.         814  in- 
hians]  haesereP7',  cf.  v.  529       815  crinem]  vestem  deieriores  quidam 


P.  VERGILI  MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  VIII 

Vt  belli  signum  Laurenti  Turnus  ab  arce 
extulit  et  rauco  strepuerunt  cornua  cantu, 
utque  acris  concussit  equos  utque  impulit  arma, 
extemplo  turbati  animi,  simul  omne  tumultu 
coniurat  trepido  Latium  saevitque  iuventus  5 

effera.     ductores  primi  Messapus  et  Vfens 
contemptorque  deum  Mezentius  undique  cogunt 
auxilia  et  latos  vastant  cultoribus  agros. 
mittitur  et  magni  A^enulus  Diomedis  ad  urbem 
qui  petat  auxilium,   et  Latio  consistere  Teucros,  10 

advectum  Aenean  classi  victosque  penatis 
inferre  et  fatis  regem  se  dicere  posci, 
edoceat,  multasque  viro  se  adiungere  gentis 
Dardanio  et  late  Latio  increbrescere  nomen :        rool  o'u 
quid  struat  his  coeptis,  quem,  si  fortuna  sequatur,  15 

eventum  pugnae  cupiat,  manifestius  ipsi 
quam  Tumo  regi  aut  regi  apparere  Latino. 

Talia  per  Latium.     quae  Laomedontius  heros 
cuncta  videns  magno  curarum  fluctuat  aestu, 
atque  animum  nunc  huc  celerem  nunc  dividit  illuc         20 
in  partisque  rapit  varias  perque  omnia  versat, 

1-14  MPR;  15-21  MPRV  2  sonuerunt  P^  10  con- 

sidere  P^7 


P.  VERGILI  MARONIS 

sicut  aquae  tremulum  labris  ubi  lumen  aenis 

sole  repercussum  aut  radiantis  imagine  lunae 

omnia  pervolitat  late  loca,  iamque  sub  auras 

erigitur  summique  ferit  laquearia  tecti.  25 

nox  erat  et  terras  animalia  fessa  per  omnis 

alituum  pecudumque  genus  sopor  altus  habebat, 

cum  pater  in  ripa  gelidique  sub  aetheris  axe 

Aeneas,  tristi  turbatus  pectora  bello, 

procubuit  seramque  dedit  per  membra  quietem.  30 

huic  deus  ipse  loci  fluvio  Tiberinus  amoeno 

populeas  inter  senior  se  attollere  frondes 

visus  (eum  tenuis  glauco  velabat  amictu 

carbasus,  et  crinis  umbrosa  tegebat  harundo), 

tum  sic  adfari  et  curas  his  demere  dictis  :  35 

'O  sate  gente  deum,  Troianam  ex  hostibus  urbem 
qui  revehis  nobis  aeternaque  Pergama  servas, 
exspectate  solo  Laurenti  arvisque  Latinis, 
hic  tibi  certa  domus,  certi  (ne  absiste)  penates  ; 
neu  belli  terrere  minis ;   tumor  omnis  et  irae  40 

concessere  deum. 

iamque  tibi,  ne  vana  putes  haec  fingere  somnum, 
litoreis  ingens  inventa  sub  ilicibus  sus 
triginta  capitum  fetus  enixa  iacebit, 

alba,  solo  recubans,  albi  circum  ubera  nati.  45 

[hic  locus  urbis  erit,  requies  ea  certa  laborum,] 
ex  quo  ter  denis  urbem  redeuntibus  annis 
Ascanius  clari  condet  cognominis  Albam. 
haud  incerta  cano.     nunc  qua  ratione  quod  instat 
expedias  victor,  paucis  (adverte)  docebo.  50 

Arcades  his  oris,  genus  a  Pallante  profectum, 

22-39  MPRV-,  40-51  MPR  23  repercusso  Hoffmann,  probai 

Deuticke         29  pectore  M^  42-49  dantnat  Ribbeck,  et  sane  locunt 

non   absolvisse   videtur  poeta  43-4^  =  iii.  390-393  46  om. 

MP^a^,  non  legisse  videtur  Serv.,  quiex  quo  ^qua  ratiocinatione''  interpre- 
iatur  50  expediam  M^^P^y^ 


AENEIDOS  VIII 

qui  regem  Euandrum  comites,  qui  signa  secuti, 

delegere  locum  et  posuere  in  montibus  urbem 

Pallantis  proavi  de  nomine  Pallanteum. 

hi  bellum  adsidue  ducunt  cum  gente  Latina ;  55 

hos  castris  adhibe  socios  et  foedera  iunge. 

ipse  ego  te  ripis  et  recto  flumine  ducam, 

adversum  remis  superes  subvectus  ut  amnem. 

surge  age,  nate  dea,  primisque  cadentibus  astris 

lunoni  fer  rite  preces,  iramque  minasque  60 

supplicibus  supera  votis.     mihi  victor  honorem 

persolves.     ego  sum  pleno  quem  flumine  cernis 

stringentem  ripas  et  pinguia  culta  secantem, 

caeruleus  Thybris,  caelo  gratissimus  amnis. 

hic  mihi  magna  domus,  celsis  caput  urbibus  exit.'  65 

Dixit,  deinde  lacu  fluvius  se  condidit  alto 
ima  petens;   nox  Aenean  somnusque  reliquit. 
surgit  et  aetherii  spectans  orientia  solis 
lumina  rite  cavis  undam  de  flumine  palmis 
sustinet  ac  talis  eff"undit  ad  aethera  voces  :  70 

*  nymphae,  Laurentes  nymphae,  genus  amnibus  unde  est, 
tuque,  o  Thybri  tuo  genitor  cum  flumine  sancto, 
accipite  Aenean  et  tandem  arcete  periclis. 
quo  te  cumque  lacus  miserantem  incommoda  nostra 
fonte  tenet,  quocumque  solo  pulcherrimus  exis,  75- 

semper  honore  meo,  semper  celebrabere  donis, 
corniger  Hesperidum  fluvius  regnator  aquarum. 
adsis  o  tantum  et  propius  tua  numina  firmes.' 
sic  memorat,  geminasque  legit  de  classe  biremis 
remigioque  aptat,  socios  simul  instruit  armis.  So 

Ecce  autem  subitum  atque  ocuHs  mirabile  monstrum, 

52-70  MPR;  71-81  FMPR  56  foedere  P-yb  agnoscit  Sefv. 

63  pinguia]  singula  M^  :  pingula  7         65  magna]  certa  P7'        Tuscis 
caput  amnibus  Bentley  67  relinquit  Rc         70  sustulit  7^6nr         74 

qui  .  .  .  locus  Madvig         75  tenent  FR  78  proprius  P^  agnoscit 

Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

candida  per  silvam  cum  fetu  concolor  albo 

procubuit  viridique  in  litore  conspicitur  sus : 

quam  pius  Aeneas  tibi  enim,  tibi,  maxima  luno, 

mactat  sacra  ferens  et  cum  grege  sistit  ad  aram.  85 

Thybris  ea  fluvium,  quam  longa  est,  nocte  tumentem 

leniit,  et  tacita  refluens  ita  substitit  unda, 

mitis  ut  in  morem  stagni  placidaeque  paludis 

sterneret  aequor  aquis,  remo  ut  luctamen  abesset. 

ergo  iter  inceptum  celerant.     rumore  secundo  90 

labitur  uncta  vadis  abies,  mrrantur  et  undae, 

miratur  nemus  insuetum  fulgentia  longe 

scuta  virum  fluvio  pictasque  innare  carinas. 

olli  remigio  noctemque  diemque  fatigant 

et  longos  superant  flexus,  variisque  teguntur  95 

arboribus,  viridisque  secant  placido  aequore  silvas. 

sol  medium  caeli  conscenderat  igneus  orbem 

cum  muros  arcemque  procul  ac  rara  domorum 

tecta  vident,  quae  nunc  Romana  potentia  caelo 

aequavit,  tum  res  inopes  Euandrus  habebat.  100 

ocius  advertunt  proras  urbique  propinquant. 

Forte  die  sollemnem  illo  rex  Arcas  honorem 
Amphitryoniadae  magno  divisque  ferebat 
ante  urbem  in  luco.     Pallas  huic  fiHus  una, 
una  omnes  iuvenum  primi  pauperque  senatus  105 

tura  dabant,  tepidusque  cruor  fumabat  ad  aras. 
ut  celsas  videre  rates  atque  inter  opacum 
adlabi  nemus  et  tacitis  incumbere  remis, 
terrentur  visu  subito  cunctique  relictis 
consurgunt  mensis.     audax  quos  rumpere  Pallas  iio 

sacra  vetat  raptoque  volat  telo  obvius  ipse, 

82-92  FMPR',  93-98  FMPRV;  99-11 1  MPRV  90  celerant] 

peragunt  Ry^  Macrobius  Nonius         Rumone  ilF,  cf.  Serv. ;  idem  Nonius 
p.  385  legisse  videtur  interpunxit  Heyne :  vulgo  celerant  rumore 

secundo  iungunt  92  mirantur  /7^  108  tacitis  7V  Serv. 

deteriores  plerique  Ribbeck  :  tacitos  MPRy^bc^ 


AENEIDOS  VIII 

et  procul  e  tumulo  :    '  iuvenes,  quae  causa  subegit 

ignotas  temptare  vias  ?   quo  tenditis  ? '   inquit. 

'qui  genus?   unde  domo?  pacemne  huc  fertis  an  arma?' 

tum  pater  Aeneas  puppi  sic  fatur  ab  alta  115 

paciferaeque  manu  ramum  praetendit  olivae: 

*Troiugenas  ac  tela  vides  inimica  Latinis, 

quos  illi  bello  profugos  egere  superbo. 

Euandrum  petimus.     ferte  haec  et  dicite  lectos 

Dardaniae  venisse  duces  socia  arma  rogantis.'  120 

obstipuit  tanto  percussus  nomine  Pallas  : 

*egredere  o  quicumque  es/  ait  'coramque  parentem 

adloquere  ac  nostris  succede  penatibus  hospes.' 

excepitque  manu  dextramque  amplexus  inhaesit. 

progressi  subeunt  luco  fluviumque  relinquunt.  125 

Tum  regem  Aeneas  dictis  adfatur  amicis : 
'optime  Graiugenum,  cui  me  Fortuna  precari 
et  vitta  comptos  voluit  praetendere  ramos, 
non  equidem  extimui  Danaum  quod  ductor  et  Arcas 
quodque  a  stirpe  fores  geminis  coniunctus  Atridis;       130 
sed  mea  me  virtus  et  sancta  oracula  divum 
cognatique  patres,  tua  terris  didita  fama, 
coniunxere  tibi  et  fatis  egere  volentem. 
Dardanus,  Iliacae  primus  pater  urbis  et  auctor, 
Electra,  ut  Grai  perhibent,  Atlantide  cretus,  135 

advehitur  Teucros ;    Electram  maximus  Atlas 
edidit,  aetherios  umero  qui  sustinet  orbis. 
vobis  Mercurius  pater  est,  quem  candida  Maia 
Cyllenae  geUdo  conceptum  vertice  fudit; 
at  Maiam,  auditis  si  quicquam  credimus,  Atlas,  140 

idem  Atlas  generat  caeli  qui  sidera  tollit. 
sic  genus  amborum  scindit  se  sanguine  ab  uno. 
his  fretus  non  legatos  neque  prima  per  artem 

112-118  MPRV',  119-143  ilfFT?  115  fatus /?7i  12330] 

et  M^  Nonius  139  fundit  P^  140  creditis  Py^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

temptamenta  tui  pepigi ;   me,  me  ipse  meumque 
obieci  caput  et  supplex  ad  limina  veni.  145 

gens  eadem,  quae  te,  crudeli  Daunia  bello 
insequitur ;   nos  si  pellant  nihil  afore  credunt 
quin  omnem  Hesperiam  penitus  sua  sub  iuga  mittant, 
et  mare  quod  supra  teneant  quodque  adluit  infra. 
accipe  daque  fidem.     sunt  nobis  fortia  bello  150 

pectora,  sunt  animi  et  rebus  spectata  iuventus.' 
Dixerat  Aeneas.     ille  os  oculosque  loquentis 
iamdudum  et  totum  lustrabat  lumine  corpus. 
tum  sic  pauca  refert :    '  ut  te,  fortissime  Teucrum, 
accipio  agnoscoque  libens  !    ut  verba  parentis  155 

et  vocem  Anchisae  magni  vultumque  recordor ! 
nam  memini  Hesionae  visentem  regna  sororis 
Laomedontiaden  Priamum  Salamina  petentem 
protinus  Arcadiae  geUdos  invisere  finis. 
tum  mihi  prima  genas  vestibat  flore  iuventas,  160 

mirabarque  duces  Teucros,  mirabar  et  ipsum 
Laomedontiaden ;  sed  cunctis  altior  ibat 
Anchises.     mihi  mens  iuvenali  ardebat  amore 
compellare  virum  et  dextrae  coniungere  dextram; 
accessi  et  cupidus  Phenei  sub  moenia  duxi.  165 

ille  mihi  insignem  pharetram  Lyciasque  sagittas 
discedens  chlamydemque  auro  dedit  intertextam, 
frenaque  bina  meus  quae  nunc  habet  aurea  Pallas. 
ergo  et  quam  petitis  iuncta  est  mihi  foedere  dextra, 
et  lux  cum  primum  terris  se  crastina  reddet,  170 

auxilio  laetos  dimittam  opibusque  iuvabo. 
interea  sacra  haec,  quando  huc  venistis  amici, 
annua,  quae  differre  nefas,  celebrate  faventes 
nobiscum,  et  iam  nunc  sociorum  adsuescite  mensis.' 

144-174  MPR  147  afore  P^^f  Serv.  :  adfore  M^P-y^ :  atfore 

M^ :  fore  R  :  affore  n  167  intertexto  P^R  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  VIII 

Haec  ubi  dicta,  dapes  iubet  et  sublata  reponi  175 

pocula  gramineoque  viros  locat  ipse  sedili, 
praecipuumque  toro  et  villosi  pelle  leonis 
accipit  Aenean  solioque  invitat  acerno.  -*  i1iiTy< 

tum  lecti  iuvenes  certatim  araeque  sacerdos 
viscera  tosta  ferunt  taurorum,  onerantque  canistris         i8o 
dona  laboratae  Cereris,  Bacchumque  ministrant. 
vescitur  Aeneas  simul  et  Troiana  iuventus 
perpetui  tergo  bovis  et  lustralibus  extis. 

Postquam  exempta  fames  et  amor  compressus  edendi, 
rex  Euandrus  ait :    '  non  haec  sollemnia  nobis,  1 85 

has  ex  more  dapes,  hanc  tanti  numinis  aram 
vana  superstitio  veterumque  ignara  deorum 
imposuit :    saevis,  hospes  Troiane,  periclis 
servati  facimus  meritosque  novamus  honores. 
iam  primum  saxis  suspensam  hanc  aspice  rupem,  190 

disiectae  procul  ut  moles  desertaque  moritis 
stat  domus  et  scopuli  ingentem  traxere  ruinam. 
hic  spelunca  fuit  vasto  summota  recessu, 
semihominis  Caci  facies  quam  dira  tenebat, 
solis  inaccessam  radiis ;   semperque  recenti  195 

caede  tepebat  humus,  foribusque  adfixa  superbis 
ora  virum  tristi  pendebant  pallida  tabo. 
huic  monstro  Volcanus  erat  pater :  illius  atros 
ore  vomens  ignis  magna  se  mole  ferebat. 
attulit  et  nobis  aliquando  optantibus  aetas  200 

auxilium  adventumque  dei.     nam  maximus  ultor 
tergemini  nece  Geryonae  spoliisque  superbus 
Alcides  aderat  taurosque  hac  victor  agebat 
ingentis,  vallemque  boves  amnemque  tenebant. 

175-204  MPR  191  deiectae  R         194  tenebat  M^b'^ :  tegebat 

M^PRy  197  pallida]  squalida  Bentley,  probat  Guthling  200 

et]  en  proponit  Deuticke  202  Geryonis  M"^  Serv.  ad  hunc  locum 

{sed  Geryonae  ad  vii.  662  testatur)  :  Geiyoni  R 

VERG.  20 


P.  VERGILI  MARONIS 

at  furis  Caci  mens  effera,  ne  quid  inausum  205 

aut  intractatum  scelerisve  dolive  fuisset, 

quattuor  a  stabulis  praestanti  corpore  tauros 

avertit,  totidem  forma  superante  iuvencas. 

atque  hos,  ne  qua  forent  pedibus  vestigia  rectis, 

cauda  in  speluncam  tractos  versisque  viarum  210 

indiciis  raptos  saxo  occultabat  opaco. 

quaerenti  nulla  ad  speluncam  signa  ferebant. 

interea,  cum  iam  stabulis  saturata  moveret 

Amphitryoniades  armenta  abitumque  pararet, 

discessu  mugire  boves  atque  omne  querehs  2i§ 

impleri  nemus  et  colles  clamore  relinqui. 

reddidit  una  boum  vocem  vastoque  sub  antro 

mugiit  et  Caci  spem  custodita  fefeUit. 

hic  vero  Alcidae  furiis  exarserat  atro 

felle  dolor,  rapit  arma  manu  nodisque  gravatum  220 

robur,  et  aerii  cursu  petit  ardua  montis. 

tum  primum  nostri  Cacum  videre  timentem 

turbatumque  oculi;   fugit  ilicet  ocior  euro 

speluncamque  petit,  pedibus  timor  addidit  alas. 

ut  sese  inclusit  ruptisque  immane  catenis  225 

deiecit  saxum,  ferro  quod  et  arte  paterna 

pendebat,  fultosque  emuniit  obice  postis, 

ecce  furens  animis  aderat  Tirynthius  omnemque 

accessum  lustrans  huc  ora  ferebat  et  illuc, 

dentibus  infrendens.     ter  totum  fervidus  ira  230 

lustrat  Aventini  montem,  ter  saxea  temptat 

Hmina  nequiquam,  ter  fessus  valle  resedit. 

stabat  acuta  silex  praecisis  undique  saxis 

speluncae  dorso  insurgens,  altissima  visu, 

205-234  MPR         205  furis  M^^-fb^^TT  Serv.  :  furiis  PRy^c       206  in- 
temptatum  MVwn-  211  raptor  JVakefield,  probat  Rtbbeck  212 

quaerentes    R^fc^bc^    Bentley  :     quaerentem  Menagianus  I,  deteriores 
quidam  214  parabat  M^  221  aetherii  M^-^cm  223  oculi 

deteriores  quidam,  agnoscit  Serv.  :    oculos  7^  :  oculis  ceteri  Serv. 


.  AENEIDOS  VIII 

dirarum  nidis  domus  opportuna  volucrum.  235 

hanc,  ut  prona  iugo  laevum  incumbebat  ad  amnem, 

dexter  in  adversum  nitens  concussit  et  imis 

avulsam  solvit  radicibus,  inde  repente 

impulit ;   impulsu  quo  maximus  intonat  aether,     l -, 'i-  - 

dissultant  ripae  refluitque  exterritus  amnis.  pr"^r^24o 

at  specus  et  Caci  detecta  apparuit  ingens 

regia,  et  umbrosae  penitus  patuere  cavemae, 

non  secus  ac  si  qua  penitus  vi  terra  dehiscens 

infernas  reseret  sedes  et  regna  recludat 

pallida,  dis  invisa,  superque  immane  barathrum  245 

cernatur,  trepident  immisso  lumine  Manes. 

ergo  insperata  deprensum  luce  repente 

inclusumque  cavo  saxo  atque  insueta  rudentem 

desuper  Alcides  telis  premit,  omniaque  arma 

advocat  et  ramis  vastisque  molaribus  instat.  250 

ille  autem,  neque  enim  fuga  iam  super  ulla  pericli, 

faucibus  ingentem  fumum  (mirabile  dictu) 

evomit  involvitque  domum  caligine  caeca 

prospectum  eripiens  oculis,  glomeratque  sub  antro 

fumiferam  noctem  commixtis  igne  tenebris.  255 

non  tulit  Alcides  animis,  seque  ipse  per  ignem 

praecipiti  iecit  saltu,  qua  plurimus  undam 

fumus  agit  nebulaque  ingens  specus  aestuat  atra. 

hic  Cacum  in  tenebris  incendia  vana  vomentem 

corripit  in  nodum  complexus,  et  angit  inhaerens  260 

elisos  oculos  et  siccum  sanguine  guttur. 

panditur  extemplo  foribus  domus  atra  revulsis 

abstractaeque  boves  abiurataeque  rapinae 

caelo  ostenduntur,  pedibusque  informe  cadaver 

235-264  MPR  237  aversam  Bentley  238  advolsam  M^ 

239  insonat  Rbcmir         244  reseret  bc^  Serv.  :    reserit  M^  (?)  :  reserat 
M^^PRya^c^^TT  246  trepidantque  R  :  trepidentque  Wagner  247 

in  luce  M^R-y^bcn  251  pericli  est  P^bcir  257  iniecit  P-^a^cn 

261  multos  eiidens  legisse  dtcit  Serv.  262  alta  P^ 

20* 


P.  VERGILI  MAR.ONIS 

protrahitur.     nequeunt  expleri  corda  tuendo  265 

terribilis  oculos,  vultum  villosaque  saetis 

pectora  semiferi  atque  exstinctos  faucibus  ignis. 

ex  illo  celebratus  honos  laetique  minores 

servavere  diem,  primusque  Potitius  auctor 

et  domus  Herculei  custos  Pinaria  sacri.  270 

hanc  aram  luco  statuit,  quae  maxima  semper 

dicetur  nobis  et  erit  quae  maxima  semper. 

quare  agite,  o  iuvenes,  tantarum  in  munere  laudum 

cingite  fronde  comas  et  pocula  porgite  dextris, 

communemque  vocate  deum  et  date  vina  volentes.'       275 

dixerat,  Herculea  bicolor  cum  populus  umbra 

velavitque  comas  foliisque  innexa  pependit, 

et  sacer  implevit  dextram  scyphus.     ocius  omnes 

in  mensam  laeti  Hbant  divosque  precantur. 

Devexo  interea  propior  fit  Vesper  Olympo.  280 

iamque  sacerdotes  primusque  Potitius  ibant 
pellibus  in  morem  cincti,  flammasque  ferebant. 
instaurant  epulas  et  mensae  grata  secundae 
dona  ferunt  cumulantque  oneratis  lancibus  aras. 
tum  Salii  ad  cantus  incensa  altaria  circum  285 

populeis  adsunt  evincti  tempora  ramis, 
hic  iuvenum  chorus,  ille  senum,  qui  carmine  laudes 
Herculeas  et  facta  ferunt :    ut  prima  novercae 
monstra  manu  geminosque  premens  eliserit  anguis, 
ut  bello  egregias  idem  disiecerit  urbes,  290 

Troiamque  Oechaliamque,  ut  duros  mille  labores 
rege  sub  Eurystheo  fatis  lunonis  iniquae 
pertulerit.      '  tu  nubigenas,  invicte,  bimembris, 
Hylaeumque  Pholumque,  manu,  tu  Cresia  mactas 
prodigia  et  vastum  Nemeae  sub  rupe  leonem.  295 

265-295  MPR  277  innexa]  inmissa  Probus        291  Oecha- 

liam   eduros    M^  295  Nemeae   P^   Serv.  :    Nemea   P-Ryb : 

Nemaea  M 


AENEIDOS  VIII 

te  Stygii  tremuere  lacus,  te  ianitor  Orci 

ossa  super  recubans  antro  semesa  cruento; 

nec  te  ullae  facies,  non  terruit  ipse  Typhoeus 

arduus  arma  tenens ;   non  te  rationis  egentem 

Lernaeus  turba  capitum  circumstetit  anguis.  300 

salve,  vera  lovis  proles,  decus  addite  divis, 

et  nos  et  tua  dexter  adi  pede  sacra  secundo.' 

talia  carminibus  celebrant;    super  omnia  Caci 

speluncam  adiciunt  spirantemque  ignibus  ipsum. 

consonat  omne  nemus  strepitu  coUesque  resultant.         305 

Exim  se  cuncti  divinis  rebus  ad  urbem 
perfectis  referunt.     ibat  rex  obsitus  aevo, 
et  comitem  Aenean  iuxta  natumque  tenebat 
ingrediens  varioque  viam  sermone  levabat. 
miratur  facilisque  oculos  fert  omnia  circum  310 

Aeneas,  capiturque  locis  et  singula  laetus 
exquiritque  auditque  virum  monimenta  priorum. 
tum  rex  Euandrus  Romanae  conditor  arcis : 
*haec  nemora  indigenae  Fauni  Nymphaeque  tenebant 
gensque  virum  truncis  et  duro  robore  nata,  315 

quis  neque  mos  neque  cultus  erat,  nec  iungere  tauros 
aut  componere  opes  norant  aut  parcere  parto, 
sed  rami  atque  asper  victu  venatus  alebat. 
primus  ab  aetherio  venit  Saturnus  Olympo 
arma  lovis  fugiens  et  regnis  exsul  ademptis.  320 

is  genus  indocile  ac  dispersum  montibus  altis 
composuit  legesque  dedit,  Latiumque  vocari 
maluit,  his  quoniam  latuisset  tutus  in  oris. 
aurea  quae  perhibent  illo  sub  rege  fuere 
saecula  :   sic  placida  populos  in  pace  regebat,  325 

deterior  donec  paulatim  ac  decolor  aetas 
et  belli  rabies  et  amor  successit  habendi. 

296-327  MPR  301  deus   Bentley        317  parto]  rapto  M^ 

324  aureaque  P^ :  aureaque  ut  fc  Lactantius  Augtistinus      fuerunt  Pyc 


P.  VERGILI  MARONIS 

tum  manus  Ausonia  et  gentes  venere  Sicanae, 
saepius  et  nomen  posuit  Saturnia  tellus ; 
tum  reges  asperque  immani  corpore  Thybris,  330 

a  quo  post  Itali  fluvium  cognomine  Thybrim 
diximus ;   amisit  verum  vetus  Albula  nomen. 
me  pulsum  patria  pelagique  extrema  sequentem 
Fortuna  omnipotens  et  ineluctabile  fatum 
his  posuere  locis,  matrisque  egere  tremenda  335 

Carmentis  Nymphae  monita  et  deus  auctor  Apollo.' 
Vix  ea  dicta,  dehinc  progressus  monstrat  et  aram 
et  Carmentalem  Romani  nomine  portam 
quam  memorant,  Nymphae  priscum  Carmentis  honorem, 
vatis  fatidicae,  cecinit  quae  prima  futuros  340 

Aeneadas  magnos  et  nobile  Pallanteum. 
hinc  lucum  ingentem,  quem  Romulus  acer  asylum 
rettulit,  et  geUda  monstrat  sub  rupe  Lupercal 
Parrhasio  dictum  Panos  de  more  Lycaei. 
nec  non  et  sacri  monstrat  nemus  Argileti  345 

testaturque  locum  et  letum  docet  hospitis  Argi. 
hinc  ad  Tarpeiam  sedem  et  Capitolia  ducit 
aurea  nunc,  olim  silvestribus  horrida  dumis. 
iam  tum  religio  pavidos  terrebat  agrestis 
dira  loci,  iam  tum  silvam  saxumque  tremebant.  350 

^hoc  nemus,  hunc'  inquit  'frondoso  vertice  collem 
(quis  deus  incertum  est)  habitat  deus  ;   Arcades  ipsum 
credunt  se  vidisse  lovem,  cum  saepe  nigrantem 
aegida  concuteret  dextra  nimbosque  cieret. 
haec  duo  praeterea  disiectis  oppida  muris,  355 

reliquias  veterumque  vides  monimenta  virorum. 
hanc  lanus  pater,  hanc  Saturnus  condidit  arcem  ; 
laniculum  huic,  illi  fuerat  Saturnia  nomen.' 

328-358   MPR  338  Romano  Rbcn  341  nobine  P7* : 

nomine  R  344  more]  monte  deteriores  quidam,  Schrader  350 

tenebant  M^  357  arcem]  urbem  M  R 


AENEIDOS  VIII 

talibus  inter  se  dictis  ad  tecta  subibant 

pauperis  Euandri,  passimque  armenta  videbant  360 

Romanoque  foro  et  lautis  mugire  Carinis. 

ut  ventum  ad  sedes,  '  haec '  inquit  '  limina  victor 

Alcides  subiit,  haec  illum  regia  cepit. 

aude,  hospes,  contemnere  opes  et  te  quoque  dignum 

finge  deo,  rebusque  veni  non  asper  egenis.'  365 

dixit,  et  angusti  subter  fastigia  tecti 

ingentem  Aenean  duxit  stratisque  locavit 

efifultum  foliis  et  pelle  Libystidis  ursae : 

nox  ruit  et  fuscis  tellurem  amplectitur  alis. 

At  Venus  haud  animo  nequiquam  exterrita  mater      370 
Laurentumque  minis  et  duro  mota  tumultu 
Volcanum  adloquitur,  thalamoque  haec  coniugis  aureo 
incipit  et  dictis  divinum  aspirat  amorem : 
*dum  bello  Argolici  vastabant  Pergama  reges 
debita  casurasque  inimicis  ignibus  arces,  375 

non  ullum  auxiHum  miseris,  non  arma  rogavi 
artis  opisque  tuae,  nec  te,  carissime  coniunx, 
incassumve  tuos  volui  exercere  labores, 
quamvis  et  Priami  deberem  plurima  natis, 
et  durum  Aeneae  flevissem  saepe  laborem.  380 

nunc  lovis  imperiis  Rutulorum  constitit  oris : 
ergo  eadem  supplex  venio  et  sanctum  mihi  numen 
arma  rogo,  genetrix  nato.     te  fiHa  Nerei, 
te  potuit  lacrimis  Tithonia  flectere  coniunx. 
aspice  qui  coeant  populi,  quae  moenia  clausis  385 

ferrum  acuant  portis  in  me  excidiumque  meorum.' 
dixerat  et  niveis  hinc  atque  hinc  diva  lacertis 
cunctantem  amplexu  molH  fovet.     iUe  repente 
accepit  soHtam  flammam,  notusque  meduHas 

359-389  MP^  361  latis  M^         cavernis  R  365  deos 

P^ :  decus  proponit  Deuticke  :  dignam  finge  domum  P.  Cauer  378 
-ve]  -que  M  381  imperio  m  deteriores  qutdam,  legit  fortasse  D.  Serv. 
382  nomen  PX-)7  '  (sanctum  mihi  nomen)  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

intravit  calor  et  labefacta  per  ossa  cucurrit,  390 

non  secus  atque  olim  tonitru  cum  rupta  corusco 

ignea  rima  micans  percurrit  lumine  nimbos. 

sensit  laeta  dolis  et  formae  conscia  coniunx. 

tum  pater  aeterno  fatur  devinctus  amore : 

'quid  causas  petis  ex  alto?  fiducia  cessit  395 

quo  tibi,  diva,  mei?  similis  si  cura  fuisset, 

tum  quoque  fas  nobis  Teucros  armare  fuisset; 

nec  pater  omnipotens  Troiam  nec  fata  vetabant 

stare  decemque  alios  Priamum  superesse  per  annos. 

et  nunc,  si  bellare  paras  atque  haec  tibi  mens  est,       400 

quidquid  in  arte  mea  possum  promittere  curae, 

quod  fieri  ferro  liquidove  potest  electro, 

quantum  ignes  animaeque  valent,  absiste  precando 

viribus  indubitare  tuis.'     ea  verba  locutus 

optatos  dedit  amplexus  placidumque  petivit  405 

coniugis  infusus  gremio  per  membra  soporem. 

Inde  ubi  prima  quies  medio  iam  noctis  abactae 
curriculo  expulerat  somnum,  cum  femina  primum, 
cui  tolerare  colo  vitam  tenuique  Minerva 
impositum,  cinerem  et  sopitos  suscitat  ignis  410 

noctem  addens  operi,  famulasque  ad  lumina  longo 
exercet  penso,  castum  ut  servare  cubile 
coniugis  et  possit  parvos  educere  natos  : 
haud  secus  ignipotens  nec  tempore  segnior  illo 
mollibus  e  stratis  opera  ad  fabrilia  surgit.  415 

insula  Sicanium  iuxta  latus  Aeoliamque 
erigitur  Liparen  fumantibus  ardua  saxis, 
quam  subter  specus  et  Cyclopum  exesa  caminis 
antra  Aetnaea  tonant,  validique  incudibus  ictus 

390-419  MPR  391  non]  haut  M  394  devictus  P^y^e 

405  ^\dicid\xsqwe  c^  Burmann  406  infusum  P^R^  quod  Probum   et 

Carminium  legisse  dicit  Serv.,  probat  Burmann  408  primum]  cui 

mos  Bentley  409  cui]  est  Bentley  410  impositum  cinerem 

iunxit  Bentley  412  exercens  M 


AENEIDOS  VIII 

auditi  referunt  gemitus,  striduntque  cavernis  420 

stricturae  Chalybum  et  fornacibus  ignis  anhelat, 
Volcani  domus  et  Volcania  nomine  tellus, 
hoc  tunc  ignipotens  caelo  descendit  ab  alto. 

Ferrum  exercebant  vasto  Cyclopes  in  antro, 
Brontesque  Steropesque  et  nudus  membra  Pyracmon.  425 
his  informatum  manibus  iam  parte  polita 
fulmen  erat,  toto  genitor  quae  plurima  caelo 
deicit  in  terras,  pars  imperfecta  manebat. 
tris  imbris  torti  radios,  tris  nubis  aquosae 
addiderant,  rutuli  tris  ignis  et  alitis  Austri.  430 

fulgores  nunc  terrificos  sonitumque  metumque 
miscebant  operi  flammisque  sequacibus  iras. 
parte  alia  Marti  currumque  rotasque  volucris 
instabant^  quibus  ille  viros,  quibus  excitat  urbes; 
aegidaque  horriferam,  turbatae  Palladis  arma,  435 

certatim  squamis  serpentum  auroque  polibant 
conexosque  anguis  ipsamque  in  pectore  divae 
Gorgona  desecto  vertentem  lumina  collo. 
*tollite  cuncta'  inquit  'coeptosque  auferte  labores, 
Aetnaei  Cyclopes,  et  huc  advertite  mentem :  440 

arma  acri  facienda  viro.     nunc  viribus  usus, 
nunc  manibus  rapidis,  omni  nunc  arte  magistra. 
praecipitate  moras.'     nec  plura  effatus,  at  illi 
ocius  incubuere  omnes  pariterque  laborem 
sortiti.     fluit  aes  rivis  aurique  metallum  445 

vulnificusque  chalybs  vasta  fornace  liquescit. 
ingentem  clipeum  informant,  unum  omnia  contra 
tela  Latinorum,  septenosque  orbibus  orbis 
impediunt.     alii  ventosis  follibus  auras 
accipiunt  redduntque,  alii  stridentia  tingunt  450 

aera  lacu.     gemit  impositis  incudibus  antrum. 

420-451  MPR  420  gemitum  Rbc^v  423  huc  Py^v^ 

Bentley :  hoc  testaniur  Prtscianus  Sei-v.  443  at]  et  P^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

illi  inter  sese  multa  vi  bracchia  tollunt 

in  numerum  versantque  tenaci  forcipe  massam. 

Haec  pater  Aeoliis  properat  dum  Lemnius  oris, 
Euandrum  ex  humili  tecto  lux  suscitat  alma  455 

et  matutini  volucrum  sub  culmine  cantus. 
consurgit  senior  tunicaque  inducitur  artus 
et  Tyrrhena  pedum  circumdat  vincula  plantis. 
tum  lateri  atque  umeris  Tegeaeum  subligat  ensem 
demissa  ab  laeva  pantherae  terga  retorquens.  460 

nec  non  et  gemini  custodes  limine  ab  alto 
praecedunt  gressumque  canes  comitantur  erilem. 
hospitis  Aeneae  sedem  et  secreta  petebat 
sermonum  memor  et  promissi  muneris  heros. 
nec  minus  Aeneas  se  matutinus  agebat.  465 

filius  huic  Pallas,  illi  comes  ibat  Achates. 
congressi  iungunt  dextras  mediisque  residunt 
aedibus  et  licito  tandem  sermone  fruuntur. 
rex  prior  haec  : 

'maxime  Teucrorum  ductor,  quo  sospite  numquam       470 
res  equidem  Troiae  victas  aut  regna  fatebor, 
nobis  ad  belli  auxilium  pro  nomine  tanto 
exiguae  vires ;   hinc  Tusco  claudimur  amni, 
hinc  Rutulus  premit  et  murum  circumsonat  armis. 
sed  tibi  ego  ingentis  populos  opulentaque  regnis  475 

iungere  castra  paro,  quam  fors  inopina  salutem 
ostentat.     fatis  huc  te  poscentibus  adfers. 
haud  procul  hinc  saxo  incolitur  fundata  vetusto 
urbis  Agyllinae  sedes,  ubi  Lydia  quondam 
gens,  bello  praeclara,  iugis  insedit  Etruscis.  480 

hanc  multos  florentem  annos  rex  deinde  superbo 

452  481  MPR  455  lecto  Wakejield  460  pantherea  P7 

461  arto    Markland  462  procedunt   P^  472  numine    P^ 

474  circumtonat  M^         477  adfer  deteriores  quidam  Serv. 


AENEIDOS  VIII 

imperio  et  saevis  tenuit  Mezentius  armis. 

quid  memorem  infandas  caedes,  quid  facta  tyranni 

effera  ?  di  capiti  ipsius  generique  reservent ! 

mortua  quin  etiam  iungebat  corpora  vivis  485 

componens  manibusque  manus  atque  oribus  ora, 

tormenti  genus,  et  sanie  taboque  fluentis  ......  ,_. 

complexu  in  misero  longa  sic  morte  necabat.       ^3  7 17 

at  fessi  tandem  cives  infanda  furentem 

armati  circumsistunt  ipsumque  domumque,  490 

obtruncant  socios,  ignem  ad  fastigia  iactant.        ;:iijfi>;i?.  '..■ 

ille  inter  caedem  Rutulorum  elapsus  in  agros 

confugere  et  Turni  defendier  hospitis  armis. 

ergo  omnis  furiis  surrexit  Etruria  iustis, 

regem  ad  supplicium  praesenti  Marte  reposcunt.  495 

his  ego  te,  Aenea,  ductorem  milibus  addam. 

toto  namque  fremunt  condensae  litore  puppes 

signaque  ferre  iubent,  retinet  longaevus  haruspex 

fata  canens  :    "  o  Maeoniae  delecta  iuventus, 

flos  veterum  virtusque  virum,  quos  iustus  in  hostem     500 

fert  dolor  et  merita  accendit  Mezentius  ira, 

nulli  fas  Italo  tantam  subiungere  gentem : 

externos  optate  duces."     tum  Etrusca  resedit 

hoc  acies  campo  monitis  exterrita  divum. 

ipse  oratores  ad  me  regnique  coronam  505 

cum  sceptro  misit  mandatque  insignia  Tarcho, 

succedam  castris  Tyrrhenaque  regna  capessam. 

sed  mihi  tarda  gelu  saeclisque  effeta  senectus 

invidet  imperium  seraeque  ad  fortia  vires. 

natum  exhortarer,  ni  mixtus  matre  Sabella  510 

hinc  partem  patriae  traheret.     tu,  cuius  et  annis 

et  generi  fata  indulgent,   quem  numina  poscunt, 

ingredere,  o  Teucrum  atque  Italum  fortissime  ductor. 

482-513  MPR  492  caedes  Af^Pbcn:  cedems  7         512  fatum 

P^Ry^bn  D.  Serv.         indulges  P^  :  indulgeet  R  :  indulget  bir  D.  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

at  vos,  o  superi,  et  divum  tu  maxime  rector 

luppiter,  Arcadii,  quaeso,  miserescite  regis 

et  patrias  audite  preces  :    si  numina  vestra 

incolumem  Pallanta  mihi,  si  fata  reservant,  575 

si  visurus  eum  vivo  et  venturus  in  unum  :  rnuiou]. 

vitam  oro,  patior  quemvis  durare  laborem.  - 

sin  aliquem  infandum  casum,  Fortuna,  minaris, 

nunc,  nunc  o  liceat  crudelem  abrumpere  vitam, 

dum  curae  ambiguae,  dum  spes  incerta  futuri,  580 

dum  te,  care  puer,  mea  sola  et  sera  voluptas, 

complexu  teneo,  gravior  neu  nuntius  auris 

vulneret.'     haec  genitor  digressu  dicta  supremo 

fundebat :    famuU  conlapsum  in  tecta  ferebant. 

lamque  adeo  exierat  portis  equitatus  apertis  585 

Aeneas  inter  primos  et  fidus  Achates,  .  . .   _ 

inde  alii  Troiae  proceres,  ipse  agmine  PallasH  laiBq  mirj 

in  medio  chlamyde  et  pictis  conspectus  in  armis, 

qualis  ubi  Oceani  perfusus  Lucifer  unda, 

quem  Venus  ante  aUos  astrorum  diligit  ignis,  590 

extulit  os  sacrum  caelo  tenebrasque  resolvit. 

stant  pavidae  in  muris  matres  ocuHsque  sequuntur 

pulveream  nubem  et  fulgentis  aere  catervas. 

olli  per  dumos,  qua  proxima  meta  viarum, 

armati  tendunt ;  it  clamor,  et  agmine  facto  595 

quadripedante  putrem  sonitu  quatit  ungula  campum. 

est  ingens  gelidum  lucus  prope  Caeritis  amnem, 

reHgione  patrum  late  sacer;    undique  coUes 

inclusere  cavi  et  nigra  nemus  abiete  cingunt.  I 

Silvano  fama  est  veteres  sacrasse  Pelasgos,  600 

arvorum  pecorisque  deo,  lucumque  diemque, 

572-601  MPR  577  patiar  P^yb^c  579  nunc  o  nunc  R^ 

Ribbeck         581   sera  et  sola  MPb  Serv.  ad  ix.  482  582  complexus 

M^^Rb"^  ne  P^^Htt  Nonius  Donatus  583  dicta]  maesta  M^ 

588  ii  vaGdio  Markland  ^, 

j"^  ijt   *•  iiJ». 


AENEIDOS  VIII 

qui  primi  finis  aliquando  habuere  Latinos. 

haud  procul  hinc  Tarcho  et  Tyrrheni  tuta  tenebant 

castra  locis,  celsoque  omnis  de  colle  videri  .,,  ,  .,;, 

iam  poterat  legio  et  latis  tendebat  in  arvis.  iu?;  ^r-i        605 

huc  pater  Aeneas  et  bello  lecta  iuventus 

succedunt,  fessique  et  equos  et  corpora  curant. 

At  Venus  aetherios  inter  dea  candida  nimbos 
dona  ferens  aderat ;  natumque  in  valle  reducta 
ut  procul  egelido  secretum  flumine  vidit,  610 

talibus  adfata  est  dictis  seque  obtulit  ultro  : 
*  en  perfecta  mei  promissa  coniugis  arte 
munera  :    ne  mox  aut  Laurentis,  nate,  superbos 
aut  acrem  dubites  in  proelia  poscere  Turnum.'     fjori  oi 
dixit,  et  amplexus  nati  Cytherea  petivit,  615 

arma  sub  adversa  posuit  radiantia  quercu. 
ille  deae  donis  et  tanto  laetus  honore 
expleri  nequit  atque  oculos  per  singula  volvit, 
miraturque  interque  manus  et  bracchia  versat 
terribilem  cristis  galeam  flammasque  vomentem,  620 

fatiferumque  ensem,  loricam  ex  aere  rigentem, 
sanguineam,  ingentem,  qualis  cum  caerula  nubes 
soHs  inardescit  radiis  longeque  refulget; 
tum  levis  ocreas  electro  auroque  recocto, 
hastamque  et  clipei  non  enarrabile  textum.  625 

ilHc  res  Italas  Romanorumque  triumphos 
haud  vatum  ignarus  venturique  inscius  aevi 
fecerat  ignipotens,  iHic  genus  omne  futurae  •rjy^ui  ■/ 
stirpis  ab  Ascanio  pugnataque  in  ordine  beHa. 
fecerat  et  viridi  fetam  Mavortis  in  antro  630 

procubuisse  lupam,  geminos  huic  ubera  circum 
ludere  pendentis  pueros  et  lambere  matrem 
impavidos,  iHam  tereti  cervice  reflexa 

602-633  MPR  610  et  gelido  M'^PRyb^ :  ecgelido  Rtbbeck 

620  vomentem]  minantem  Py^  628  omnipotens  M  633 

reflexam  M^ar 


P.  VERGILI  MARONIS 

mulcere  alternos  et  corpora  fingere  lingua. 

nec  procul  hinc  Romam  et  raptas  sine  more  Sabinas  635 

consessu  caveae,  magnis  Circensibus  actis, 

addiderat,  subitoque  novum  consurgere  bellum 

Romulidis  Tatioque  seni  Curibusque  severis. 

post  idem  inter  se  posito  certamine  reges 

armati  lovis  ante  aram  paterasque  tenentes  640 

stabant  et  caesa  iungebant  foedera  porca. 

haud  procul  inde  citae  Mettum  in  diversa  quadrigae 

distulerant  (at  tu  dictis,  Albane,  maneres  !), 

raptabatque  viri  mendacis  viscera  Tullus 

per  silvam,  et  sparsi  rorabant  sanguine  vepres.  645 

nec  non  Tarquinium  eiectum  Porsenna  iubebat 

accipere  ingentique  urbem  obsidione  premebat : 

Aeneadae  in  ferrum  pro  libertate  ruebant. 

illum  indignanti  similem  similemque  minanti 

aspiceres,  pontem  auderet  quia  vellere  Cocles  650 

et  fluvium  vinclis  innaret  Cloelia  ruptis. 

in  summo  custos  Tarpeiae  Manlius  arcis 

stabat  pro  templo  et  Capitolia  celsa  tenebat, 

Romuleoque  recens  horrebat  regia  culmo. 

atque  hic  auratis  volitans  argenteus  anser  655 

porticibus  Gallos  in  limine  adesse  canebat ; 

Galli  per  dumos  aderant  arcemque  tenebant 

defensi  tenebris  et  dono  noctis  opacae  : 

aurea  caesaries  olHs  atque  aurea  vestis, 

virgatis  lucent  sagulis,  tum  lactea  colla  660 

auro  innectuntur,   duo  quisque  Alpina  coruscant 

gaesa  manu,  scutis  protecti  corpora  longis. 

hic  exsultantis  Salios  nudosque  Lupercos 

lanigerosque  apices  et  lapsa  ancilia  caelo 

634-664   MPR  640  aras   Rbn  pateramque  M         post 

641  V.  654  posuit  editio  Parmensis,  probat  Ribbeck  643  dispulerant 

M""  657  GalliJ  olli  R  661  coruscat  Pfbc 


AENEIDOS  VIII 

extuderat,  castae  ducebant  sacra  per  urbem  665 

pilentis  matres  in  mollibus.     hinc  procul  addit 

Tartareas  etiam  sedes,  alta  ostia  Ditis, 

et  scelerum  poenas,  et  te,  Catilina,  minaci 

pendentem  scopulo  Furiarumque  ora  trementem, 

secretosque  pios,  his  dantem  iura  Catonem.  ^70 

haec  inter  tumidi  late  maris  ibat  imago         tCiijl  feuj/jlt:.:. 

aurea,  sed  fluctu  spumabant  caerula  cano, 

et  circum  argento  clari  delphines  in  orbem 

aequora  verrebant  caudis  aestumque  secabant. 

in  medio  classis  aeratas,  Actia  bella,  675 

cernere  erat,  totumque  instructo  Marte  videres 

fervere  Leucaten  auroque  effulgere  fluctus. 

hinc  Augustus  agens  Italos  in  proelia  Caesar 

cum  patribus  populoque,  penatibus  et  magnis  dis, 

stans  celsa  in  puppi,  geminas  cui  tempora  flammas       680 

laeta  vomunt  patriumque  aperitur  vertice  sidus. 

parte  alia  ventis  et  dis  Agrippa  secundis 

arduus  agmen  agens  :   cui,  belli  insigne  superbum, 

tempora  navali  fulgent  rostrata  corona. 

hinc  ope  barbarica  variisque  Antonius  armis,  685 

victor  ab  Aurorae  populis  et  litore  rubro, 

Aegyptum  virisque  Orientis  et  ultima  secum 

Bactra  vehit,  sequiturque  (nefas)  Aegyptia  coniunx. 

una  omnes  ruere  ac  totum  spumare  reductis 

convulsum  remis  rostrisque  tridentibus  aequor.  690 

alta  petunt ;   pelago  credas  innare  revulsas 

Cycladas  aut  montis  concurrere  montibus  altos, 

tanta  mole  viri  turritis  puppibus  instant. 

stuppea  flamma  manu  telisque  volatile  ferrum 

665-694  MPR  670  hic  Ladewig  ^^iOi  spumabat  MPRy 

680  stat  Rb         cui]  huc  P^ :    huic  7  685  Phariisque  Heinsius 

686  ductor  Markland  692  altis  deteriores  quidam^  agnoscit  Serv. 

694  telique  R 

VERG.  21 


P.  VERGILI  MARONIS 

spargitur,  arva  nova  Neptunia  caede  rubescunt.  695 

regina  in  mediis  patrio  vocat  agmina  sistro, 

necdum  etiam  geminos  a  tergo  respicit  anguis. 

omnigenumque  deum  monstra  et  latrator  Anubis 

contra  Neptunum  et  Venerem  contraque  Minervam 

tela  tenent.     saevit  medio  in  certamine  Mavors  700 

caelatus  ferro,  tristesque  ex  aethere  Dirae, 

et  scissa  gaudens  vadit  Discordia  palla, 

quam  cum  sanguineo  sequitur  Bellona  flagello. 

Actius  haec  cernens  arcum  intendebat  Apollo 

desuper  :    omnis  eo  terrore  Aegyptus  et  Indi,  705 

omnis  Arabs,  omnes  vertebant  terga  Sabaei. 

ipsa  videbatur  ventis  regina  vocatis 

vela  dare  et  laxos  iam  iamque  immittere  funis. 

illam  inter  caedes  pallentem  morte  futura 

fecerat  ignipotens  undis  et  lapyge  ferri,  710 

contra  autem  magno  maerentem  corpore  Nilum 

pandentemque  sinus  et  tota  veste  vocantem 

caeruleum  in  gremium  latebrosaque  flumina  victos. 

at  Caesar,  triplici  invectus  Romana  triumpho 

moenia,  dis  Italis  votum  immortale  sacrabat,  715 

maxima  ter  centum  totam  delubra  per  urbem. 

laetitia  ludisque  viae  plausuque  fremebant ; 

omnibus  in  templis  matrum  chorus,  omnibus  arae; 

ante  aras  terram  caesi  stravere  iuvenci. 

ipse  sedens  niveo  candentis  limine  Phoebi  ^20 

dona  recognoscit  populorum  aptatque  superbis 

postibus  ;   incedunt  victae  longo  ordine  gentes, 

quam  variae  Hnguis,  habitu  tam  vestis  et  armis. 

hic  Nomadum  genus  et  discinctos  Mulciber  Afros, 

hic  Lelegas  Carasque  sagittiferosque  Gelonos  725 

695-725  MPR  698  nigenumque  M\  unde  Niligenumque 

suspicatur  Lachmann  :    amnigenumque  Hoffmann  701  divae 

M^^Rm  704  tendebat  Py  724  hinc  F76  725  hinc  P-^bc 


AENEIDOS  VIII 

finxerat ;   Euphrates  ibat  iam  mollior  undis, 
extremique  hominum  Morini,  Rhenusque  bicornis, 
indomitique  Dahae,  et  pontem  indignatus  Araxes. 

TaHa  per  clipeum  Volcani,  dona  parentis, 
miratur  rerumque  ignarus  imagine  gaudet  730 

attollens  umero  famamque  et  fata  nepotum. 

726-731  MPR  731  facta  a^cn  D.  Serv. 


21* 


P.   VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  IX 

Atqve  ea  diversa  penitus  dum  parte  geruntur, 
Irim  de  caelo  misit  Saturnia  luno 
audacem  ad  Turnum.     luco  tum  forte  parentis 
Pilumni  Turnus  sacrata  valle  sedebat.  ruu-iq 

ad  quem  sic  roseo  Thaumantias  ore  locuta  est :  5 

'Tume,  quod  optanti  divum  promittere  nemo 
auderet,  volvenda  dies  en  attulit  ultro. 
Aeneas  urbe  et  sociis  et  classe  relicta 
sceptra  Palatini  sedemque  petit  Euandri. 
nec  satis :    extremas  Corythi  penetravit  ad  urbes  lo 

Lydorumque  manum,  collectos  armat  agrestis. 
quid  dubitas?  nunc  tempus  equos,  nunc  poscere  currus. 
rumpe  moras  omnis  et  turbata  arripe  castra.' 
dixit,  et  in  caelum  paribus  se  sustulit  alis 
ingentemque  fuga  secuit  sub  nubibus  arcum.  15 

agnovit  iuvenis  duplicisque  ad  sidera  palmas 
sustulit  ac  tali  fugientem  est  voce  secutus : 
*  Iri,  decus  caeli,  quis  te  mihi  nubibus  actam 
detulit  in  terras?  unde  haec  tam  clara  repente 
tempestas?   medium  video  discedere  caelum  20 

r-20  MPR  9  petivit  JR^b^cmn  11  manus  Py^rr  de- 

tertores  quidam^  defendit  Sabbadini  et  collectos  y^a^^c :  collectosque 

Parrhasius  17  ac]  et  MR  20  descendere  R^  (?)  y^  deteriores 

quidam 


P.  VERGILI  MARONIS 

palantisque  polo  stellas.     sequor  omina  tanta, 
quisquis  in  arma  vocas.'     et  sic  effatus  ad  undam 
processit  summoque  hausit  de  gurgite  lymphas 
multa  deos  orans,  oneravitque  aethera  votis. 

lamque  omnis  campis  exercitus  ibat  apertis  25 

dives  equum,  dives  pictai  vestis  et  auri — 
Messapus  primas  acies,  postrema  coercent 
Tyrrhidae  iuvenes,  medio  dux  agmine  Turnus — , 
[vertitur  arma  tenens  et  toto  vertice  supra  est.] 
ceu  septem  surgens  sedatis  amnibus  altus  30 

per  tacitum  Ganges  aut  pingui  flumine  Nilus 
cum  refluit  campis  et  iam  se  condidit  alveo. 
hic  subitam  nigro  glomerari  pulvere  nubem 
prospiciunt  Teucri  ac  tenebras  insurgere  campis. 
primus  ab  adversa  conclamat  mole  Caicus :  35 

*.quis  globus,  o  cives,  caHgine  volvitur  atra? 
ferte  citi  ferrum,  date  tela,  ascendite  muros, 
hostis  adest,  heia  ! '  ingenti  clamore  per  omnis 
condunt  se  Teucri  portas  et  moenia  complent. 
namque  ita  discedens  praeceperat  optimus  armis  40 

Aeneas  :  si  qua  interea  fortuna  fuisset, 
neu  struere  auderent  aciem  neu  credere  campo ; 
castra  modo  et  tutos  servarent  aggere  muros. 
ergo  etsi  conferre  manum  pudor  iraque  monstrat, 
obiciunt  portas  tamen  et  praecepta  facessunt,  45 

armatique  cavis  exspectant  turribus  hostem. 

Turnus,  ut  ante  volans  tardum  praecesserat  agmen 
viginti  lectis  equitum  comitatus  et  urbi 
improvisus  adest  (macuh's  quem  Thracius  albis 
portat  equus  cristaque  tegit  galea  aurea  rubra),  50 

'ecquis  erit,  mecum,  iuvenes,  qui  primus  in  hostem — ? 

21-3T  MPR;  32-51  FMPR  21  sequar  il/  22  et  ow, 

P^  :  ea  Bentley  25  omnis]  adeo  M^  29  =  vii.  784  om.  codd. 

omnes  honi        33  nigro]  magno  P^^         37  scandite  M'^ :  et  scandite 
FRbat         44  pudor]  furor  A^owms       monstrant/'        47  ut]  at  5c/i^MiW 


AENEIDOS  IX 

en,'  ait  et  iaculum  attorquerls  emittit  in  auras, 

principium  pugnae,  et  campo  sese  arduus  infert. 

clamorem  excipiunt  socii  fremituque  sequuntur 

horrisono,  Teucrum  mirantur  inertia  corda,  55 

non  aequo  dare  se  campo,  non  obvia  ferre 

arma  viros,  sed  castra  fovere.     huc  turbidus  atque  huc 

lustrat  equo  muros  aditumque  per  avia  quaerit.  I  ^^^i-^^gi»' 

ac  veluti  pleno  lupus  insidiatus  ovili 

cum  fremit  ad  caulas  ventos  perpessus  et  imbris  60 

nocte  super  media :    tuti  sub  matribus  agni 

balatum  exercent,  ille  asper  et  improbus  ira 

saevit  in  absentis,  collecta  fatigat  edendi 

ex  longo  rabies  et  siccae  sanguine  fauces : 

haud  aliter  Rutulo  muros  et  castra  tuenti  65 

ignescunt  irae;    duris  dolor  ossibus  ardet. 

qua  temptet  ratione  aditus,  et  quae  via  clausos 

excutiat  Teucros  vallo  atque  effundat  in  aequor? 

classem,  quae  lateri  castrorum  adiuncta  latebat, 

aggeribus  saeptam  circum  et  fluvialibus  undis,  70 

invadit  sociosque  incendia  poscit  ovantis 

atque  manum  pinu  flagranti  fervidus  implet. 

tum  vero  incumbunt  (urget  praesentia  Turni), 

atque  omnis  facibus  pubes  accingitur  atris. 

diripuere  focos :    piceum  fert  fumida  lumen  75 

taeda  et  commixtam  Volcanus  ad  astra  favillam. 

Quis  deus,  o  Musae,  tam  saeva  incendia  Teucris 
avertit  ?  tantos  ratibus  quis  depulit  ignis  ? 
dicite.     prisca  fides  facto,  sed  fama  perennis.  ^ 

tempore  quo  primum  Phrygia  formabat  in  Ida     ''^''''^"^-^^ 


52-68  FMPR ;  69-80  MPR  52  intorquens  M  54  cla- 

more  FR-f  agnoscit  Serv.  66  durus  Py^        post  ardet  interpungit 

Peerlkamp,  vulgo  cum  sequenfibus  iungunt  67  quae  via  P^R 

agnoscit  Serv.  :  -qua  via  FMP^ybcn  Serv.  Bentley :  qua  vi  Ribbeck 
68  aequum  F^MP^R  post  72  vv.  146,  147  inserit  Ribbeck,  146  sed 
in  sic  mutato 


P.  VERGILI  MARONIS 

Aeneas  classem  et  pelagi  petere  alta  parabat, 

ipsa  deum  fertur  genetrix  Berecyntia  magnum 

vocibus  his  adfata  lovem  :    '  da,  nate,  petenti, 

quod  tua  cara  parens  domito  te  poscit  Olympo. 

[pinea  silva  mihi  multos  dilecta  per  annos,]  85 

lucus  in  arce  fuit  summa,  quo  sacra  ferebant, 

nigranti  picea  trabibusque  obscurus  acernis : 

has  ego  Dardanio  iuveni,  cum  classis  egeret, 

laeta  dedi;   nunc  sollicitam  timor  anxius  angit. 

solve  metus  atque  hoc  precibus  sine  posse  parentem     90 

ne  cursu  quassatae  ullo  neu  turbine  venti 

vincantur  :    prosit  nostris  in  montibus  ortas.' 

filius  huic  contra,  torquet  qui  sidera  mundi : 

*  o  genetrix,  quo  fata  vocas  ?  aut  quid  petis  istis  ? 

mortaline  manu  factae  immortale  carinae  95 

fas  habeant?   certusque  incerta  pericula  lustret 

Aeneas  ?    cui  tanta  deo  permissa  potestas  ? 

immo,  ubi  defunctae  finem  portusque  tenebunt 

Ausonios  olim,  quaecumque  evaserit  undis 

Dardaniumque  ducem  Laurentia  vexerit  arva,  100 

mortalem  eripiam  formam  magnique  iubebo 

aequoris  esse  deas,  quales  Nereia  Doto 

et  Galatea  secant  spumantem  pectore  pontum.' 

dixerat  idque  ratum  Stygii  per  flumina  fratris, 

per  pice  torrentis  atraque  voragine  ripas  105 

adnuit,  et  totum  nutu  tremefecit  Olympum. 

Ergo  aderat  promissa  dies  et  tempora  Parcae 
debita  complerant,  cum  Turni  iniuria  Matrem 
admonuit  ratibus  sacris  depellere  taedas. 
hic  primum  nova  lux  oculis  offulsit  et  ingens  iio 

visus  ab  Aurora  caelum  transcurrere  nimbus 

81-111  MPR  85  dittogmphiam  esse  statuit  Ribbeck         90  pa- 

rentum  M^  91   ne]  neu  MRy^b:    nec   it  102  quales   ^  antiqni 

aliquot'  Pierii:  qualis  codd.  nostri omnes  109  sacras  Diomedes 


AENEIDOS  IX 

Idaeique  chori;   tum  vox  horrenda  per  auras 
excidit  et  Troum  Rutulorumque  agmina  complet : 
*ne  trepidate  meas,  Teucri,  defendere  navis 
neve  armate  manus;  maria  ante  exurere  Turno  115 

quam  sacras  dabitur  pinus.     vos  ite  solutae, 
ite  deae  pelagi :   genetrix  iubet.'     et  sua  quaeque 
continuo  puppes  abrumpunt  vincula  ripis 
delphinumque  modo  demersis  aequora  rostris 
ima  petunt.     hinc  virgineae  (mirabile  monstrum)  120 

[quot  prius  aeratae  steterant  ad  litora  prorae] 
reddunt  se  totidem  facies  pontoque  feruntur. 
Obstipuere  animis  Rutuli,  conterritus  ipse 
turbatis  Messapus  equis,  cunctatur  et  amnis 
rauca  sonans  revocatque  pedem  Tiberinus  ab  alto.        125 
at  non  audaci  Turno  fiducia  cessit; 
ultro  animos  tollit  dictis  atque  increpat  ultro : 
*Troianos  haec  monstra  petunt,  his  luppiter  ipse 
auxilium  solitum  eripuit  :  non  tela  neque  ignis 
exspectant  Rutulos.     ergo  maria  invia  Teucris,  130 

nec  spes  ulla  fugae  :  rerum  pars  altera  adempta  est, 
terra  autem  in  nostris  manibus,  tot  milia  gentes 
arma  ferunt  Italae.     nil  me  fatalia  terrent, 
si  qua  Phryges  prae  se  iactant,  responsa  deorum : 
sat  fatis  Venerique  datum,  tetigere  quod  arva  135 

fertilis  Ausoniae  Troes.     sunt  et  mea  contra 
fata  mihi,  ferro  sceleratam  exscindere  gentem 
coniuge  praerepta;   nec  solos  tangit  Atridas 
iste  dolor,  solisque  licet  capere  arma  Mycenis. 
"  sed  periisse  semel  satis  est "  :    peccare  fuisset  140 

ante  satis,  penitus  modo  non  genus  omne  perosos 

112-117  MPR;  118-141  FMPR  121  =  x.  223  om.  codd.  optimi, 

post  V.X22  exhibenta^ir  123  animis  Rutuli /7?7^6^cw  ^s/>^r:  animi 

'R\it\i\\sMP'^^a^b^  D.  Serv.  124  turbatus  P^/^A^c^  130  expectansil/^ 
Ribbeck  i^2gentisMRb^c  i^S  datum  est  FPRybc  i^osed^si^^ 
deteriores  quidam  141  non]  nec  ^"  aliquot  antiquissimi '  Pierii :  nunc 
cod.  Venetus,  Deuiicke  :  non  modo  R        perosus  F^M"^^^ :  perosum  -fa^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

femineum.     quibus  haec  medii  fiducia  valli 

fossarumque  morae,  leti  discrimina  parva, 

dant  animos.     at  non  viderunt  moenia  Troiae 

Neptuni  fabricata  manu  considere  in  ignis?  145 

sed  vos,  o  lecti,  ferro  quis  scindere  vallum 

apparat  et  mecum  invadit  trepidantia  castra  ? 

non  armis  mihi  Volcani,  non  mille  carinis 

est  opus  in  Teucros.     addant  se  protinus  omnes 

Etrusci  socios.     tenebras  et  inertia  furta  150 

[Palladii  caesis  summae  custodibus  arcis] 

ne  timeant,  nec  equi  caeca  condemur  in  alvo  : 

luce  palam  certum  est  igni  circumdare  muros. 

haud  sibi  cum  Danais  rem  faxo  et  pube  Pelasga 

esse  ferant,  decimum  quos  distulit  Hector  in  annum.        155 

nunc  adeo,   melior  quoniam  pars  acta  diei, 

quod  superest,  laeti  bene  gestis  corpora  rebus 

procurate,  viri,  et  pugnam  sperate  parari.' 

interea  vigilum  excubiis  obsidere  portas 

cura  datur  Messapo  et  moenia  cingere  flammis.  160 

bis  septem  Rutuli  muros  qui  milite  servent 

delecti,  ast  illos  centeni  quemque  sequuntur 

purpurei  cristis  iuvenes  auroque  corusci. 

discurrunt  variantque  vices,  fusique  per  herbam 

indulgent  vino  et  vertunt  crateras  aenos.  165 

conlucent  ignes,  noctem  custodia  ducit 

insomnem  ludo. 

Haec  super  e  vallo  prospectant  Troes  et  armis 
alta  tenent,  nec  non  trepidi  formidine  portas 
explorant  pontisque  et  propugnacula  iungunt,  170 

142-164  FMPR;    165-170   MPR  143  discrimine   FMy 

parvo  r^MP^Ry  :   parvas  P^  144  annon  v  Serv.  Diomedes         146 

qui  scindere  codd.,  correxit  Wagnet        151  =  "•  166  om.  editio  Parmensis, 
secludunt  Bryant  alii  summae]    late  FRh^         I55  ferant]  putent 

MR-yWc"^         156  diei    est    M-Rbcn  i6o  flamma   FRb  161 

Rutulo    M^  162  secuti  Rb'^ 


AENEIDOS  IX 

tela  gerunt.     instat  Mnestheus  acerque  Serestus, 

quos  pater  Aeneas,  si  quando  adversa  vocarent, 

rectores  iuvenum  et  rerum  dedit  esse  magistros. 

omnis  per  muros  legio  sortita  periclum 

excubat  exercetque  vices,  quod  cuique  tuendum  est.     175 

Nisus  erat  portae  custos,  acerrimus  armis, 
Hyrtacides,  comitem  Aeneae  quem  miserat  Ida 
venatrix  iaculo  celerem  levibusque  sagittis; 
et  iuxta  comes  Euryalus,  quo  pulchrior  alter 
non  fuit  Aeneadum  Troiana  neque  induit  arma,  180 

ora  puer  prima  signans  intonsa  iuventa. 
his  amor  unus  erat  pariterque  in  bella  ruebant : 
tum  quoque  communi  portam  statione  tenebant. 
Nisus  ait :    '  dine  hunc  ardorem  mentibus  addunt, 
Euryale,  an  sua  cuique  deus  fit  dira  cupido?  185 

aut  pugnam  aut  aUquid  iamdudum  invadere  magnum 
mens  agitat  mihi,  nec  placida  contenta  quiete  est. 
cernis  quae  Rutulos  habeat  fiducia  rerum  : 
lumina  rara  micant,  somno  vinoque  soluti 
procubuere,  silent  late  loca.     percipe  porro  190 

quid  dubitem  et  quae  nunc  animo  sententia  surgat. 
Aenean  acciri  omnes,  populusque  patresque, 
exposcunt,  mittique  viros  qui  certa  reportent. 
si  tibi  quae  posco  promittunt  (nam  mihi  facti 
fama  sat  est),  tumulo  videor  reperire  sub  illo  195 

posse  viam  ad  muros  et  moenia  Pallantea.' 
obstipuit  magno  laudum  percussus  amore 
Euryalus,  simul  his  ardentem  adfatur  amicum  : 
'mene  igitur  socium  summis  adiungere  rebus, 
Nise,  fugis  ?   solum  te  in  tanta  pericula  mittam  ?  200 

non  ita  me  genitor,  bellis  adsuetus  Opheltes, 

I 'ji -201  MPR  171  instant  M/?7r  173  lectio nem  iuveni 

agnoscit  Serv.         179  et]  \t  Moretanus  I  Ribbeck         189  soluti]  sepulti 
a^mw  deteriores  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

Argolicum  terrorem  inter  Troiaeque  labores 

sublatum  erudiit,  nec  tecum  talia  gessi 

magnanimum  Aenean  et  fata  extrema  secutus : 

est  hic,  est  animus  lucis  contemptor  et  istum  205 

qui  vita  bene  credat  emi,  quo  tendis,  honorem.' 

Nisus  ad  haec :    *  equidem  de  te  nil  tale  verebar, 

nec  fas,  non :   ita  me  referat  tibi  magnus  ovantem 

luppiter  aut  quicumque  oculis  haec  aspicit  aequis. 

sed  si  quis  (quae  multa  vides  discrimine  tali)  210 

si  quis  in  adversum  rapiat  casusve  deusve, 

te  superesse  velim,  tua  vita  dignior  aetas. 

sit  qui  me  raptum  pugna  pretiove  redemptum 

mandet  humo,  solita  aut  si  qua  id  Fortuna  vetabit, 

absenti  ferat  inferias  decoretque  sepulcro.  215 

neu  matri  miserae  tanti  sim  causa  doloris, 

quae  te  sola,  puer,  multis  e  matribus  ausa 

persequitur,  magni  nec  moenia  curat  Acestae.' 

ille  autem  :    *  causas  nequiquam  nectis  inanis 

nec  mea  iam  mutata  loco  sententia  cedit.  220 

acceleremus '  ait,  vigiles  simul  excitat.     illi 

succedunt  servantque  vices  :    statione  relicta 

ipse  comes  Niso  graditur  regemque  requirunt. 

Cetera  per  terras  omnis  animalia  somno 
laxabant  curas  et  corda  obUta  laborum  :  225 

ductores  Teucrum  primi,  delecta  iuventus, 
consilium  summis  regni  de  rebus  habebant, 
quid  facerent  quisve  Aeneae  iam  nuntius  esset. 
stant  longis  adnixi  hastis  et  scuta  tenentes 
castrorum  et  campi  medio.     tum  Nisus  et  una  230 

Euryalus  confestim  alacres  admittier  orant, 
rem  magnam  pretiumque  morae  fore.     primus  lulus 

202-206  MPR ;    207-232  FMPR  207  ad   haec]    ait   P^ 

209  aspicis  P^         214  solita]  saltem  Henry      post  solita  interpungunt 
alii  226  et  delecta  editores  ante  PieHum,  probat  Rihheck  229 

encut.  atq.  entes  P^ :  in  scuta  tuentes  Rihheck         timentes  ir 


AENEIDOS  IX 

accepit  trepidos  ac  Nisum  dicere  iussit 

tum  sic  Hyrtacides :    '  audite  o  mentibus  aequis, 

Aeneadae,  neve  haec  nostris  spectentur  ab  annis  335 

quae  ferimus.     Rutuli  somno  vinoque  soluti 

conticuere :    locum  insidiis  conspeximus  ipsi, 

qui  patet  in  bivio  portae  quae  proxima  ponto  ; 

interrupti  ignes  aterque  ad  sidera  fumus 

erigitur :    si  fortuna  permittitis  uti,  240 

quaesitum  Aenean  et  moenia  Pallantea, 

mox  hic  cum  spoliis  ingenti  caede  peracta 

adfore  cernetis.     nec  nos  via  fallit  euntis : 

vidimus  obscuris  primam  sub  vallibus  urbem 

venatu  adsiduo  et  totum  cognovimus  amnem.'  245 

hic  annis  gravis  atque  animi  maturus  Aletes : 

'di  patrii,  quorum  semper  sub  numine  Troia  est, 

non  tamen  omnino  Teucros  delere  paratis, 

cum  talis  animos  iuvenum  et  tam  certa  tulistis 

pectora.' — sic  memorans  umeros  dextrasque  tenebat       250 

amborum  et  vultum  lacrimis  atque  ora  rigabat. — 

'quae  vobis,  quae  digna,  viri,  pro  laudibus  istis 

praemia  posse  rear  solvi?   pulcherrima  primum 

di  moresque  dabunt  vestri :   tum  cetera  reddet 

actutum  pius  Aeneas  atque  integer  aevi  255 

Ascanius  meriti  tanti  non  immemor  umquam.' 

'immo  ego  vos,  cui  sola  salus  genitore  reducto,' 

excipit  Ascanius  'per  magnos,  Nise,  penatis 

Assaracique  larem  et  canae  penetralia  Vestae 

obtestor,  quaecumque  mihi  fortuna  fidesque  est,  260 

in  vestris  pono  gremiis :    revocate  parentem, 

reddite  conspectum;   nihil  illo  triste  recepto. 

bina  dabo  argento  perfecta  atque  aspera  signis 

233,  234   FMPR  ;    235-263  MPR  236  solutil  sepulti  b^nt 

deteriores  quidam  D.  Setv.  237  conticuere]  procubuere  Py^d^  c  241 
et1  ad  c  Mentelianus  I  Heyne  243  fallet  M  244  vallibus]  moenibus 
P'Y  252  pro  talibus  ausis  '^'^b'^mii  deteriores  quidam  Macrobius 


P.  VERGILI  MARONIS 

pocula,  devicta  genitor  quae  cepit  Arisba, 

et  tripodas  geminos,  auri  duo  magna  talenta,  265 

cratera  antiquum  quem  dat  Sidonia  Dido. 

si  vero  capere  Italiam  sceptrisque  potiri 

contigerit  victori  et  praedae  dicere  sortem  : 

vidisti,  quo  Turnus  equo,  quibus  ibat  in  armis 

aureus;   ipsum  illum,  clipeum  cristasque  rubentis  270 

excipiam  sorti,  iam  nunc  tua  praemia,  Nise. 

praeterea  bis  sex  genitor  lectissima  matrum 

corpora  captivosque  dabit  suaque  omnibus  arma, 

insuper  his  campi  quod  rex  habet  ipse  Latinus. 

te  vero,  mea  quem  spatiis  propioribus  aetas  275 

insequitur,  venerande  puer,  iam  pectore  toto 

accipio  et  comitem  casus  complector  in  omnis. 

nulla  meis  sine  te  quaeretur  gloria  rebus  : 

seu  pacem  seu  bella  geram,  tibi  maxima  rerum 

verborumque  fides.'     contra  quem  taha  fatur  280 

Euryalus :    '  me  nuha  dies  tam  fortibus  ausis 

dissimilem  arguerit ;    tantum  fortuna  secunda 

haud  adversa  cadat.     sed  te  super  omnia  dona 

unum  oro :   genetrix  Priami  de  gente  vetusta 

est  mihi,  quam  miseram  tenuit  non  Iha  tellus  285 

mecum  excedentem,  non  moenia  regis  Acestae. 

hanc  ego  nunc  ignaram  huius  quodcumque  perich  est 

inque  salutatam  hnquo  (nox  et  tua  testis 

dextera)  quod  nequeam  lacrimas  perferre  parentis. 

at  tu,  oro,  solare  inopem  et  succurre  rehctae.  290 

hanc  sine  me  spem  ferre  tui,  audentior  ibo 

in  casus  omnis.'     percussa  mente  dedere 

Dardanidae  lacrimas,  ante  omnis  pulcher  lulus, 

264-293  MPR  268  ducere  M"^  (?)  Rj^bcmir  probat  Markland 

274  is  ^  campis  R  quos  M^P^fa^c^ir'^  282  Serviutn  secutus 
post  tantutn  fortiter  interpungit  Ribbeck  Deuticke  1 904  i.  e.  '  tantum 
polliceor^  283  haud]  aut  y^a^^bc  Serv.  Ribbeck  Deuticke  1904  :  aut 

.  .  ,  cadet  Madvig         287  est  om.  M^PRb^         292  dederunt  PRybcn 


AENEIDOS  IX 


atque  animum  patnae  strmxit  pietatis  imago. 

tum  slc  effatur  :  295 

*sponde  digna  tuis  ingentibus  omnia  coeptis. 

namque  erit  ista  mihi  genetrix  nomenque  Creusae 

solum  defuerit,  nec  partum  gratia  talem 

parva  manet.     casus  factum  quicumque  sequentur, 

per  caput  hoc  iuro,  per  quod  pater  ante  solebat :  300 

quae  tibi  polliceor  reduci  rebusque  secundis, 

haec  eadem  matrique  tuae  generique  manebunt.' 

sic  ait  inlacrimans;   umero  simul  exuit  ensem 

auratum,  mira  quem  fecerat  arte  Lycaon 

Gnosius  atque  habilem  vagina  aptarat  eburna.  305 

dat  Niso  Mnestheus  pellem  horrentisque  leonis 

exuvias,  galeam  fidus  permutat  Aletes. 

protinus  armati  incedunt ;   quos  omnis  euntis 

primorum  manus  ad  portas,  iuvenumque  senumque, 

prosequitur  votis.     nec  non  et  pulcher  lulus,  310 

ante  annos  animumque  gerens  curamque  virilem, 

multa  patri  mandata  dabat  portanda ;    sed  aurae 

omnia  discerpunt  et  nubibus  inrita  donant. 

Egressi  superant  fossas  noctisque  per  umbram 
castra  inimica  petunt,  multis  tamen  ante  futuri  315 

exitio.     passim  somno  vinoque  per  herbam 
corpora  fusa  vident,  arrectos  litore  currus, 
inter  lora  rotasque  viros,  simul  arma  iacere, 
vina  simul.     prior  Hyrtacides  sic  ore  locutus : 
*  Euryale,  audendum  dextra  :    nunc  ipsa  vocat  res.         320 
hac  iter  est.     tu,  ne  qua  manus  se  attollere  nobis 
a  tergo  possit,  custodi  et  consule  longe ; 
haec  ego  vasta  dabo  et  lato  te  limite  ducam.' 
sic  memorat  vocemque  premit,   simul  ense  superbum 
Rhamnetem  adgreditur,  qui  forte  tapetibus  altis  325 

exstructus  toto  proflabat  pectore  somnum, 

294-326  MPR  296  spondeo  a^cmir  299  sequetur  Pb 


P.  VERGILI  MARONIS 

rex  idem  et  regi  Turno  gratissimus  augur, 

sed  non  augurio  potuit  depellere  pestem. 

tris  iuxta  famulos  temere  inter  tela  iacentis 

armigerumque  Remi  premit  aurigamque  sub  ipsis  330 

nactus  equis  ferroque  secat  pendentia  colla; 

tum  caput  ipsi  aufert  domino  truncumque  relinquit 

sanguine  singultantem :   atro  tepefacta  cruore 

terra  torique  madent.     nec  non  Lamyrumque  Lamumque 

et  iuvenem  Serranum,  illa  qui  plurima  nocte  335 

luserat,  insignis  facie,  multoque  iacebat 

membra  deo  victus ;   felix,  si  protinus  illum 

aequasset  nocti  ludum  in  lucemque  tulisset. 

impastus  ceu  plena  leo  per  ovilia  turbans 

(suadet  enim  vesana  fames)  manditque  trahitque  340 

molle  pecus  mutumque  metu,  fremit  ore  cruento : 

nec  minor  Euryali  caedes  ;   incensus  et  ipse 

perfurit  ac  multam  in  medio  sine  nomine  plebem, 

Fadumque  Herbesumque  subit  Rhoetumque  Abarimque 

ignaros  ;    Rhoetum  vigilantem  et  cuncta  videntem,         345 

sed  magnum  metuens  se  post  cratera  tegebat. 

pectore  in  adverso  totum  cui  comminus  ensem 

condidit  adsurgenti  et  multa  morte  recepit 

purpureum  :   vomit  ille  animam  et  cum  sanguine  mixta 

vina  refert  moriens,  hic  furto  fervidus  instat.  350 

iamque  ad  Messapi  socios  tendebat;   ibi  ignem 

deficere  extremum  et  religatos  rite  videbat 

carpere  gramen  equos  :    breviter  cum  talia  Nisus 

(sensit  enim  nimia  caede  atque  cupidine  ferri) 

'absistamus'  ait,   'nam  lux  inimica  propinquat.  355 

poenarum  exhaustum  satis  est,  via  facta  per  hostis.' 

327-353  MPR\   354-356  MPRV  330  Remnm  cod.  Dorvil- 

Uanus'^,  probat  Schrader :  armigerumque  premit,  premit  Maurer conlato 
Serv.  adW.  ^"^,0  341  multumque^P^/? :  motusque5^M//0'  348 
morte]   Comutum    nocte  legtsse  testatur  Serv.  349  purpureum 

Serv.  Partsinus  7930  :  purpuream  codd.  praeter  Parisinum,  agnoscit 
Serv. :  purpuream  vomit  vulgo 


AENEIDOS  IX 

multa  virum  solido  argento  perfecta  relinquunt 

armaque  craterasque  simul  pulchrosque  tapetas. 

Euryalus  phaleras  Rhamnetis  et  aurea  bullis 

cingula,  Tiburti  Remulo  ditissimus  olim  360 

quae  mittit  dona,  hospitio  cum  iungeret  absens, 

Caedicus  ;   ille  suo  moriens  dat  habere  nepoti ; 

[post  mortem  bello  Rutuli  pugnaque  potiti;] 

haec  rapit  atque  umeris  nequiquam  fortibus  aptat. 

tum  galeam  Messapi  habilem  cristisque  decoram  365 

induit.     excedunt  castris  et  tuta  capessunt.    i '^soup; 

Interea  praemissi  equites  ex  urbe  Latina,    '   -  • 
cetera  dum  legio  campis  instructa  moratur, 
ibant  et  Turno  regi  responsa  ferebant, 
ter  centum,  scutati  omnes,  Volcente  magistro.  370 

iamque  propinquabant  castris  murosque  subibant-foi;'t  b  ■ 
cum  procul  hos  laevo  flectentis  limite  cernunt, 
et  galea  Euryalum  sublustri  noctis  in  umbra 
prodidit  immemorem  radiisque  adversa  refulsit.      vbii  -lI 
haud  temere  est  visum.     conclamat  ab  agmine  Volcens : 
'  state,  viri.    quae  causa  viae?   quive  estis  in  armis  ?     376 
quove  tenetis  iter?'   nihil  iUi  tendere  contra, 
sed  celerare  fugam  in  silvas  et  fidere  nocti. 
obiciunt  equites  sese  ad  divortia  nota 
hinc  atque  hinc,  omnemque  abitum  custode  coronant.      3S0 
silva  fuit  late  dumis  atque  ilice  nigra 
horrida,  quam  densi  complerant  undique  sentes,  ^^  ■^f-i'^: 
rara  per  occultos  lucebat  semita  callis. 
Euryalum  tenebrae  ramorum  onerosaque  praeda 

357-384  MPRV  358  pulchrosque]  pictosque  Charisuts  Beda 

363  hunc  V.  ununt  de  insoluhilibus  esse  monet  Serv.,  damnant  Wagner 
Ribbeck  369  regis  '  in  omnibus  bonis '  stetisse  dicit  Serv.,  probat  Thilo 
^'ji  muroqne  MRb^c^  Prisdanus  375  aggere  P^^  378  silvis  P7 
380  huc  illuc  Nonius  abitum  M^a^b^^c  deteriores,  probant  Serv. 

schol.  Veronensia  :  aditum  M^^PRVy^b^n  agnoscunt  Serv.  schol.  Vero- 
nensia  382  complebant  M  probat  Giithling  383  ducebat 

P^y^b^c^miT  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

impediunt,  fallitque  timor  regione  viarum,  385 

Nisus  abit;    iamque  imprudens  evaserat  hostis 

atque  locos  qui  post  Albae  de  nomine  dicti 

Albani  (tum  rex  stabula  alta  Latinus  habebat), 

ut  stetit  et  frustra  absentem  respexit  amicum : 

'  Euryale  infelix,  qua  te  regione  reliqui  ?  390 

quave  sequar  ?  '   rursus  perplexum  iter  omne  revolvens 

fallacis  silvae  simul  et  vestigia  retro 

observata  legit  dumisque  silentibus  errat. 

audit  equos,  audit  strepitus  et  signa  sequentum. 

nec  longum  in  medio  tempus,  cum  clamor  ad  auris     395 

pervenit  ac  videt  Euryalum,  quem  iam  manus  omnis 

fraude  loci  et  noctis,  subito  turbante  tumultu, 

oppressum  rapit  et  conantem  plurima  frustra. 

quid  faciat  ?  qua  vi  iuvenem,  quibus  audeat  armis 

eripere?    an  sese  medios  moriturus  in  ensis  400 

inferat  et  pulchram  properet  per  vulnera  mortem? 

ocius  adducto  torquens  hastile  lacerto 

suspiciens  altam  Lunam  sic  voce  precatur : 

'tu,  dea,  tu  praesens  nostro  succurre  labori, 

astrorum  decus  et  nemorum  Latonia  custos.  405 

si  qua  tuis  umquam  pro  me  pater  Hyrtacus  aris 

dona  tulit,  si  qua  ipse  meis  venatibus  auxi 

suspendive  tholo  aut  sacra  ad  fastigia  fixi, 

hunc  sine  me  turbare  globum  et  rege  tela  per  auras.' 

dixerat  et  toto  conixus  corpore  ferrum  410 

conicit.     hasta  volans  noctis  diverberat  umbras 

et  venit  aversi  in  tergum  Sulmonis  ibique 

385-405  MPRV;    406  412  MPR  387  atque  locos  MPyb 

detenores  plerique  :  adque  locos  R  :  atque  lucos  a^c  deteriores  quidam  : 
ac  lucos  m  ?  probat  Deuticke  :  atque  locis  Geertz,  probat  Madvig  391 
resolves  M^  400  ensis]  hostis  MRVb  D.  Serv.  403  altam 

lunam  et  codd.  optimi  praeter  R  qui  altam  ad  lunam  et  praebet : 
altum,  Lunam  Bergk,  probat  Giithling :  altam  et  lunam  Ribbeck  :  suspicit, 
en  !  altam  lunam  et  proponit  Deuticke  412  adversi  codd.  praeter 

Rottendorphianum  II,  Nonius,  recipit  Giithling :  abversi  Ribbeck 


AENEIDOS  IX 

frangitur,  ac  fisso  transit  praecordia  ligno. 

volvitur  ille  vomens  calidum  de  pectore  flumen 

frigidus  et  longis  singultibus  ilia  pulsat.  ..,_...     .    ,415 

diversi  circumspiciunt.     hoc  acrior  idem        ,111  ^iiit)  rJli.: 

ecce  aliud  summa  telum  librabat  ab  aure. 

dum  trepidant,  it  hasta  Tago  per  tempus  utrumque 

stridens  traiectoque  haesit  tepefacta  cerebro. 

saevit  atrox  Volcens  nec  teli  conspicit  usquam  420 

auctorem  nec  quo  se  ardens  immittere  possit. 

*  tu  tamen  interea  calido  mihi  sanguine  poenas 

persolves  amborum '  inquit ;  simul  ense  recluso 

ibat  in  Euryalum.     tum  vero  exterritus,  amens, 

conclamat  Nisus  nec  se  celare  tenebris  425 

ampUus  aut  tantum  potuit  perferre  dolorem : 

'me,  me,  adsum  qui  feci,  in  me  convertite  ferrum, 

o  Rutuli !    mea  fraus  omnis,  nihil  iste  nec  ausus 

nec  potuit ;  caelum  hoc  et  conscia  sidera  testor ' ; 

— tantum  infeUcem  nimium  dilexit  amicum.  430 

taHa  dicta  dabat,  sed  viribus  ensis  adactus 

transabiit  costas  et  candida  pectora  rumpit. 

volvitur  Euryalus  leto,  pulchrosque  per  artus 

it  cruor  inque  umeros  cervix  conlapsa  recumbit : 

purpureus  veluti  cum  flos  succisus  aratro  435 

languescit  moriens,  lassove  papavera  collo 

demisere  caput  pluvia  cum  forte  gravantur. 

at  Nisus  ruit  in  medios  solumque  per  omnis 

Volcentem  petit,  in  solo  Volcente  moratur. 

quem  circum  glomerati  hostes  hinc  comminus  atque  hinc 

proturbant.     instat  non  setius  ac  rotat  ensem  441 

fulmineum,  donec  Rutuli  clamantis  in  ore 

condidit  adverso  et  moriens  animam  abstuHt  hosti. 

413-443  MPR                   416  acrius  M^P^y^  417  telum  summa 

Pybc             418  iit  P7             420  umquam  M^  432  transabiit /? : 

transadiit  bc :   transadibit  M^ :    transadigit  M^Py  No^ius            rupit 
Rb^^cTT            443  hostisP2                                 —^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

tum  super  exanimum  sese  proiecit  amicum 

confossus,  placidaque  ibi  demum  morte  quievit.  445 

Fortunati  ambo  !   si  quid  mea  carmina  possunt, 
nulla  dies  umquam  memori  vos  eximet  aevo, 
dum  domus  Aeneae  Capitoli  immobile  saxum 
accolet  imperiumque  pater  Romanus  habebit. 

Victores  praeda  Rutuli  spoliisque  potiti  450 

Volcentem  exanimum  flentes  in  castra  ferebant. 
nec  minor  in  castris  luctus  Rhamnete  reperto 
exsangui  et  primis  una  tot  caede  peremptis, 
Serranoque  Numaque.     ingens  concursus  ad  ipsa 
corpora  seminecisque  viros,  tepidaque  recentem  455 

caede  locum  et  plenos  spumanti  sanguine  rivos. 
agnoscunt  spolia  inter  se  galeamque  nitentem 
Messapi  et  multo  phaleras  sudore  receptas. 

Et  iam  prima  novo  spargebat  lumine  terras 
Tithoni  croceum  Hnquens  Aurora  cubile  :  460 

iam  sole  infuso,  iam  rebus  luce  retectis 
Turnus  in  arma  viros  armis  circumdatus  ipse 
suscitat,  aeratasque  acies  in  proeHa  cogit 
quisque  suas,  variisque  acuunt  rumoribus  iras. 
quin  ipsa  arrectis  (visu  miserabile)  in  hastis  465 

praefigunt  capita  et  multo  clamore  sequuntur 
EuryaH  et  Nisi. 

Aeneadae  duri  murorum  in  parte  sinistra 
opposuere  aciem  (nam  dextera  cingitur  amni), 
ingentisque  tenent  fossas  et  turribus  altis  470 

stant  maesti ;  simul  ora  virum  praefixa  movebant 
nota  nimis  miseris  atroque  fluentia  tabo. 

444-472  MPR  449  patrum  Kvicala        454  Numaquel  aut  hic 

Lamo  aut  V.  334  Numam  scriptuvum  fuisse  poetam  si  carmen  absolvisset 
non  duhitat  Ribbeck  455  tepida  7^6c  Serv.  :  tepidam  M^  :    tepidum 

M-PRy^a^  agnoscit  Serv.         receiiti  Py^  agnoscit  Serv.  456 

pleno  MP^b^  deteriores        spumantis  MPR  deteriores  Serv.  464 

suas  M  Canonicianus  :  suos  ceteri  Serv.  Rihbeck         465  om.  P.         mi- 
rabile  M}-  Serv.  ad  ii.  558      469  dextra  M^Ry^b      471  videbant  Pya^c'^ 


AENEIDOS  IX 

Interea  pavidam  volitans  pennata  per  urbem 
nuntia  Fama  ruit  matrisque  adlabitur  auris 
Euryali.     at  subitus  miserae  calor  ossa  reliquit,  475 

excussi  manibus  radii  revolutaque  pensa. 
evolat  infelix  et  femineo  ululatu 
scissa  comam  muros  amens  atque  agmina  cursu 
prima  petit,  non  illa  virum,  non  illa  pericli 
telorumque  memor,  caelum  dehinc  questibus  implet :   480 
*  hunc  ego  te,  Euryale,  aspicio  ?   tune  ille  senectae 
sera  meae  requies,  potuisti  Hnquere  solam, 
crudelis?   nec  te  sub  tanta  pericula  missum 
adfari  extremum  miserae  data  copia  matri? 
heu,  terra  ignota  canibus  data  praeda  Latinis  485 

alitibusque  iaces  !   nec  te,  tua  funera,  mater 
produxi  pressive  oculos  aut  vulnera  lavi, 
veste  tegens  tibi  quam  noctes  festina  diesque 
urgebam,  et  tela  curas  solabar  anilis. 
quo  sequar?  aut  quae  nunc  artus  avulsaque  membra   490 
et  funus  lacerum  tellus  habet?  hoc  mihi  de  te, 
nate,  refers?   hoc  sum  terraque  marique  secuta? 
figite  me,  si  qua  est  pietas,  in  me  omnia  tela 
conicite,  o  RutuU,  me  primam  absumite  ferro  ; 
aut  tu,  magne  pater  divum,  miserere,  tuoque  495 

invisum  hoc  detrude  caput  sub  Tartara  telo, 
quando  aUter  nequeo  crudelem  abrumpere  vitam.' 
hoc  fletu  concussi  animi,  maestusque  per  omnis 
it  gemitus,  torpent  infractae  ad  proelia  vires. 
illam  incendentem  luctus  Idaeus  et  Actor  500 

IHonei  monitu  et  multum  lacrimantis  luli 
corripiunt  interque  manus  sub  tecta  reponunt. 

At  tuba  terribilem  sonitum  procul  aere  canoro 
increpuit,  sequitur  clamor  caelumque  remugit. 

473-504  MPR  484  extremis  MP^  485  date  deteriores 

quidant  Bentley  486  funere  Bembus 


P.  VERGILI  MARONIS 

accelerant  acta  pariter  testudine  Volsci  K05 

et  fossas  implere  parant  ac  vellere  vallum. 

quaerunt  pars  aditum  et  scalis  ascendere  muros, 

qua  rara  est  acies  interlucetque  corona 

non  tam  spissa  viris.     telorum  effundere  contra 

omne  genus  Teucri  ac  duris  detrudere  contis,  510 

adsueti  longo  muros  defendere  bello. 

saxa  quoque  infesto  volvebant  pondere,  si  qua 

possent  tectam  aciem  perrumpere,  cum  tamen  omnis 

ferre  iuvat  subter  densa  testudine  casus. 

nec  iam  sufficiunt.     nam  qua  globus  imminet  ingens,  515 

immanem  Teucri  molem  volvuntque  ruuntque, 

quae  stravit  Rutulos  late  armorumque  resolvit 

tegmina.     nec  curant  caeco  contendere  Marte 

amplius  audaces  Rutuli,  sed  pellere  vallo 

missilibus  certant.  520 

parte  alia  horrendus  visu  quassabat  Etruscam 

pinum  et  fumiferos  infert  Mezentius  ignis  ; 

at  Messapus  equum  domitor,   Neptunia  proles, 

rescindit  vallum  et  scalas  in  moenia  poscit. 

Vos,  o  Calliope,  precor,  aspirate  canenti  525 

quas  ibi  tum  ferro  strages,  quae  funera  Turnus 
ediderit,  quem  quisque  virum  demiserit  Orco, 
et  mecum  ingentis  oras  evolvite  belli. 
[et  meministis  enim,  divae,  et  memorare  potestis.] 

Turris  erat  vasto  suspectu  et  pontibus  altis,  530 

opportuna  loco,  summis  quam  viribus  omnes 
expugnare  Itali  summaque  evertere  opum  vi 
certabant,  Troes  contra  defendere  saxis 
perque  cavas  densi  tela  intorquere  fenestras. 

505-508  MPR  ;  509-534  FMPR  505  pariter]  partim  proponit 

Deuticke         506  pellere  il/'^/?        vaWo  M^         ^i^  cwm]q\xos  Schaper, 
prohat  Giithling:  num  Ribbeck  514  iuvat  F^c^  deteriores  quidam  : 

iubat  P^yc^ :  iubet  P^  :   lubat  M^ :  libet  M^Ra^bmir  Augustinus         524 
in]  ad  P7V  529  -=  vii.  645  om.  codd.  praeter  deteriores 


AENEIDOS  IX 

princeps  ardentem  coniecit  lampada  Turnus  535 

et  flammam  adfixit  lateri,  quae  plurima  vento 

corripuit  tabulas  et  postibus  haesit  adesis. 

turbati  trepidare  intus  frustraque  malorum 

velle  fugam.     dum  se  glomerant  retroque  residunt 

in  partem  quae  peste  caret,  tum  pondere  turris  540 

procubuit  subito  et  caelum  tonat  omne  fragore. 

semineces  ad  terram  immani  mole  secuta 

confixique  suis  telis  et  pectora  duro 

transfossi  ligno  veniunt.     vix  unus  Helenor 

et  Lycus  elapsi ;   quorum  primaevus  Helenor,  545 

Maeonio  regi  quem  serva  Licymnia  furtim 

sustulerat  vetitisque  ad  Troiam  miserat  armis, 

ense  levis  nudo  parmaque  inglorius  alba. 

isque  ubi  se  Turni  media  inter  milia  vidit, 

hinc  acies  atque  hinc  acies  astare  Latinas,  550 

ut  fera,  quae  densa  venantum  saepta  corona 

contra  tela  furit  seseque  haud  nescia  morti 

inicit  et  saltu  supra  venabula  fertur — 

haud  aliter  iuvenis  medios  moriturus  in  hostis 

inruit  et  qua  tela  videt  densissima  tendit.  555 

at  pedibus  longe  melior  Lycus  inter  et  hostis 

inter  et  arma  fuga  muros  tenet,  altaque  certat 

prendere  tecta  manu  sociumque  attingere  dextras. 

quem  Turnus  pariter  cursu  teloque  secutus 

increpat  his  victor  :    *  nostrasne  evadere,  demens,  560 

sperasti  te  posse  manus?'    simul  arripit  ipsum 

pendentem  et  magna  muri  cum  parte  revellit : 

qualis  ubi  aut  leporem  aut  candenti  corpore  cycnum 

sustulit  alta  petens  pedibus  lovis  armiger  uncis, 

quaesitum  aut  matri  multis  balatibus  agnum  565 

Martius  a  stabulis  rapuit  lupus.     undique  clamor 

535  FMPR  ;  536-566  MPR  552  furit]  ruit  P-^^        565  ma- 

tris  /?7*c 


P.  VERGILI  MARONIS 

tollitur  :    invadunt  et  fossas  aggere  complent, 

ardentis  taedas  alii  ad  fastigia  iactant. 

Ilioneus  saxo  atque  ingenti  fragmine  montis 

Lucetium  portae  subeuntem  ignisque  ferentem,  570 

Emathiona  Liger,  Corynaeum  sternit  Asilas, 

hic  iaculo  bonus,  hic  longe  fallente  sagitta, 

Ortygium  Caeneus,  victorem  Caenea  Turnus, 

Turnus  Ityn  Cloniumque,  Dioxippum  Promolumque 

et  Sagarim  et  summis  stantem  pro  turribus   Idan,         575 

Privernum  Capys.     hunc  primo  levis  hasta  Themillae 

strinxerat,  ille  manum  proiecto  tegmine  demens 

ad  vulnus  tulit ;    ergo  alis  adlapsa  sagitta 

et  laevo  adfixa  est  lateri  manus,  abditaque  intus 

spiramenta  animae  letali  vulnere  rupit.  580 

stabat  in  egregiis  Arcentis  filius  armis 

pictus  acu  chlamydem  et  ferrugine  clarus  Hibera, 

insignis  facie,  genitor  quem  miserat  Arcens 

eductum  Martis  luco  Symaethia  circum 

flumina,  pinguis  ubi  et  placabilis  ara  Palici :  585 

stridentem  fundam  positis  Mezentius  hastis 

ipse  ter  adducta  circum  caput  egit  habena 

et  media  adversi  liquefacto  tempora  plumbo 

diffidit  ac  multa  porrectum  extendit  harena. 

Tum  primum  bello  celerem  intendisse  sagittam         590 
dicitur  ante  feras  solitus  terrere  fugacis 
Ascanius,  fortemque  manu  fudisse  Numanum, 
cui  Remulo  cognomen  erat,  Turnique  minorem 
germanam  nuper  thalamo  sociatus  habebat. 
is  primam  ante  aciem  digna  atque  indigna  relatu  595 

vociferans  tumidusque  novo  praecordia  regno 
ibat  et  ingentem  sese  clamore  ferebat : 

567-597   MPR  579  infixa  MRbc  manusl  eminus 

Gemoll        584  matris  7  Macrobins,  editores  plerique  :  matis  c^         586 
hastis]  armis  R^fcm 


AENEIDOS  IX 

*non  pudet  obsidione  iterum  valloque  teneri, 

bis  capti  Phryges,  et  morti  praetendere  muros  ? 

en  qui  nostra  sibi  bello  conubia  poscunt !  600 

quis  deus  Italiam,  quae  vos  dementia  adegit? 

non  hic  Atridae  nec  fandi  fictor  Vlixes : 

durum  a  stirpe  genus  natos  ad  flumina  primum 

deferimus  saevoque  gelu  duramus  et  undis ; 

venatu  invigilant  pueri  silvasque  fatigant,  605 

flectere  ludus  equos  et  spicula  tendere  cornu. 

at  patiens  operum  parvoque  adsueta  iuventus 

aut  rastris  terram  domat  aut  quatit  oppida  bello. 

omne  aevum  ferro  teritur,  versaque  iuvencum 

terga  fatigamus  hasta,  nec  tarda  senectus  610 

debilitat  viris  animi  mutatque  vigorem  : 

canitiem  galea  premimus,  semperque  recentis 

comportare  iuvat  praedas  et  vivere  rapto. 

vobis  picta  croco  et  fulgenti  murice  vestis, 

desidiae  cordi,  iuvat  indulgere  choreis,  615 

et  tunicae  manicas  et  habent  redimicula  mitrae. 

o  vere  Phrygiae,  neque  enim  Phryges,  ite  per  alta 

Dindyma,  ubi  adsuetis  biforem  dat  tibia  cantum. 

tympana  vos  buxusque  vocat  Berecyntia  Matris 

Idaeae,  sinite  arma  viris  et  cedite  ferro.'  620 

Talia  iactantem  dictis  ac  dira  canentem 
non  tulit  Ascanius,  nervoque  obversus  equino 
intendit  telum  diversaque  bracchia  ducens 
constitit,  ante  lovem  supplex  per  vota  precatus : 
'  luppiter  omnipotens,  audacibus  adnue  coeptis.  625 

ipse  tibi  ad  tua  templa  feram  sollemnia  dona, 
et  statuam  ante  aras  aurata  fronte  iuvencum 
candentem  pariterque  caput  cum  matre  ferentem, 

598-628  MPR  599  Marti  deteriores  quidam  et  ^  antiqui  ali- 

quot'  Pierii,  probat  Henry         protendere  M^  604  saevoque] 

duroque  P^c'  6io  tarda]  sera  Serv.  623  contendit  MRbir 


P.  VERGILI  MARONIS 

iam  cornu  petat  et  pedibus  qui  spargat  harenam.' 

audiit  et  caeli  genitor  de  parte  serena  630 

intonuit  laevum,  sonat  una  fatifer  arcus. 

effugit  horrendum  stridens  adducta  sagitta 

perque  caput  Remuli  venit  et  cava  tempora  ferro 

traicit.     '  i,  verbis  virtutem  inlude  superbis  ! 

bis  capti  Phryges  haec  Rutulis  responsa  remittunt.'       635 

hoc  tantum  Ascanius.     Teucri  clamore  sequuntur 

laetitiaque  fremunt  animosque  ad  sidera  tollunt. 

Aetheria  tum  forte  plaga  crinitus  Apollo 
desuper  Ausonias  acies  urbemque  videbat 
nube  sedens,  atque  his  victorem  adfatur  lulum  :  640 

'macte  nova  virtute,  puer,  sic  itur  ad  astra, 
dis  genite  et  geniture  deos.     iure  omnia  bella 
gente  sub  Assaraci  fato  ventura  resident, 
nec  te  Troia  capit'     simul  haec  effatus  ab  alto 
aethere  se  mittit,  spirantis  dimovet  auras  645 

Ascaniumque  petit.     formam  tum  vertitur  oris 
antiquum  in  Buten.     hic  Dardanio  Anchisae 
armiger  ante  fuit  fidusque  ad  Hmina  custos ; 
tum  comitem  Ascanio  pater  addidit.     ibat  Apollo 
omnia  longaevo  similis  vocemque  coloremque  650 

et  crinis  albos  et  saeva  sonoribus  arma, 
atque  his  ardentem  dictis  adfatur  lulum : 
*sit  satis,  Aenide,  telis  impune  Numanum 
oppetiisse  tuis  ;   primam  hanc  tibi  magnus  Apollo 
concedit  laudem  et  paribus  non  invidet  armis ;  655 

cetera  parce,  puer,  bello.'     sic  orsus  Apollo 
mortalis  medio  aspectus  sermone  reliquit 
et  procul  in  tenuem  ex  oculis  evanuit  auram. 

629-658  MPR  631  letifer  Pya^cmv  632  et  fugit  PRy^c 

Serv.         adducta]  adlapsa  Py  :  elapsa  a^cfnit  634  traicit  Mbir : 

traiecit  y^a^cm  :  transigit  P^  Ribheck :  transadigit  R  :  transiit  P^y^  {ut 
videtur)  i  om.  M^Ry^a^^b^^m  645  misit  Py^c^  646  forma 

PRbcn  651  albos]  flavos  Rc^it 


AENEIDOS  IX 

agnovere  deum  proceres  divinaque  tela 

Dardanidae  pharetramque  fuga  sensere  sonantem.  660 

ergo  avidum  pugnae  dictis  ac  numine  Phoebi 

Ascanium  prohibent,  ipsi  in  certamina  rursus 

succedunt  animasque  in  aperta  pericula  mittunt. 

it  clamor  totis  per  propugnacula  muris, 

intendunt  acris  arcus  amentaque  torquent.  665 

sternitur  omne  solum  telis,  tum  scuta  cavaeque 

dant  sonitum  flictu  galeae,  pugna  aspera  surgit : 

quantus  ab  occasu  veniens  pluvialibus  Haedis 

verberat  imber  humum,  quam  multa  grandine  nimbi 

in  vada  praecipitant,  cum  luppiter  horridus  austris        670 

torquet  aquosam  hiemem  et  caelo  cava  nubila  rumpit. 

Pandarus  et  Bitias,  Idaeo  Alcanore  creti, 
quos  lovis  eduxit  luco  silvestris  laera 
abietibus  iuvenes  patriis  et  montibus  aequos, 
portam,  quae  ducis  imperio  commissa,  recludunt  675 

freti  armis,  ultroque  invitant  moenibus  hostem. 
ipsi  intus  dextra  ac  laeva  pro  turribus  astant 
armati  ferro  et  cristis  capita  alta  corusci : 
quales  aeriae  liquentia  flumina  circum 
sive  Padi  ripis  Athesim  seu  propter  amoenum  680 

consurgunt  geminae  quercus  intonsaque  caelo 
attollunt  capita  et  sublimi  vertice  nutant. 
inrumpunt  aditus  Rutuli  ut  videre  patentis. 
continuo  Quercens  et  pulcher  Aquiculus  armis 
et  praeceps  animi  Tmarus  et  Mavortius  Haemon  685 

agminibus  totis  aut  versi  terga  dedere 
aut  ipso  portae  posuere  in  Hmine  vitam. 
tum  magis  increscunt  animis  discordibus  irae, 

659-688  MPR  661  ac]  et  M  667  flictu  P  Serv.  :  fluctu 

7^ :  adflictu  Ra}  :    atflictu   M  674  patriis  iuvenes  Pyc  676 

armis]  animis  Bentley,  recipit  Ribbeck  678  coruscant  M  S^jg 

Liquetia  y^^b^c  Oblongus  PieniServ. ,  probat  Havet         683  punctum  tollit 
Ribbeck  686  Siut  vevsx]  Si\&rs\  P^y^a^  :  2itwers\  Ribbeck,plenius  post 

totis  interpuncto  :  aut  om.  ir 


P.  VERGILI  MARONIS 

et  iam  collecti  Troes  glomerantur  eodem 

et  conferre  manum  et  procurrere  longius  audent.  690 

Ductori  Turno  diversa  in  parte  furenti 
turbantique  viros  perfertur  nuntius,  hostem 
fervere  caede  nova  et  portas  praebere  patentis. 
deserit  inceptum  atque  immani  concitus  ira 
Dardaniam  ruit  ad  portam  fratresque  superbos.  695 

et  primum  Antiphaten  (is  enim  se  primus  agebat), 
Thebana  de  matre  nothum  Sarpedonis  alti, 
coniecto  sternit  iaculo :   volat  Itala  cornus 
aera  per  tenerum  stomachoque  infixa  sub  altum 
pectus  abit ;    reddit  specus  atri  vulneris  undam  700 

spumantem,  et  fixo  ferrum  in  pulmone  tepescit. 
tum  Meropem  atque  Erymanta  manu,  tum  sternit  Aphidnum, 
tum  Bitian  ardentem  oculis  animisque  frementem, 
non  iaculo  (neque  enim  iaculo  vitam  ille  dedisset), 
sed  magnum  stridens  contorta  phalarica  venit  705 

fulminis  acta  modo,  quam  nec  duo  taurea  terga 
nec  duplici  squama  lorica  fidelis  et  auro 
sustinuit :    conlapsa  ruunt  immania  membra. 
dat  tellus  gemitum  et  clipeum  super  intonat  ingens. 
talis  in  Euboico  Baiarum  litore  quondam  710 

saxea  pila  cadit,  magnis  quam  molibus  ante 
constructam  ponto  iaciunt,  sic  illa  ruinam 
prona  trahit  penitusque  vadis  inlisa  recumbit : 
miscent  se  maria  et  nigrae  attolluntur  harenae, 
tum  sonitu  Prochyta  alta  tremit  durumque  cubile  715 

Inarime  lovis  imperiis  imposta  Typhoeo. 

Hic  Mars  armipotens  animum  virisque  Latinis 
addidit  et  stimulos  acris  sub  pectore  vertit, 
immisitque  Fugam  Teucris  atrumque  Timorem. 
undique  conveniunt,  quoniam  data  copia  pugnae,  720 

689-720  MPR  689  eodem]  in  unum  R  690  manum] 

gradum  Nonius  procedere  idem  710  qualis  P-^ibcmir  719 

Furorem  P^ 


AENEIDOS  IX 

bellatorque  animo  deus  incidit. 

Pandarus,  ut  fuso  germanum  corpore  cernit 

et  quo  sit  fortuna  loco,  qui  casus  agat  res, 

portam  vi  multa  converso  cardine  torquet 

obnixus  latis  umeris,  multosque  suorum  725 

moenibus  exclusos  duro  in  certamine  linquit; 

ast  alios  secum  includit  recipitque  ruentis, 

demens,  qui  Rutulum  in  medio  non  agmine  regem 

viderit  inrumpentem  ultroque  incluserit  urbi, 

immanem  veluti  pecora  inter  inertia  tigrim.  730 

continuo  nova  lux  oculis  effulsit  et  arma 

horrendum  sonuere,  tremunt  in  vertice  cristae 

sanguineae  clipeoque  micantia  fulmina  mittit. 

agnoscunt  faciem  invisam  atque  immania  membra 

turbati  subito  Aeneadae.     tum  Pandarus  ingens  735 

emicat  et  mortis  fraternae  fervidus  ira     ^ii  obnhb  goijjn  . 

effatur :    'non  haec  dotalis  regia  Amatae,     '  .■=■-.-' 

nec  muris  cohibet  patriis  media  Ardea  Turnum. 

castra  inimica  vides,  nulla  hinc  exire  potestas.' 

olli  subridens  sedato  pectore  Turnus :  740 

^incipe,  si  qua  animo  virtus,  et  consere  dextram, 

hic  etiam  inventum  Priamo  narrabis  Achillem.' 

dixerat.     ille  rudem  nodis  et  cortice  crudo 

intorquet  summis  adnixus  viribus  hastam; 

excepere  aurae,  vulnus  Saturnia  luno  745 

detorsit  veniens,  portaeque  infigitur  hasta. 

'at  non  hoc  telum,  mea  quod  vi  dextera  versat, 

effugies,  neque  enim  is  teli  nec  vulneris  auctor.' 

sic  ait,  et  sublatum  alte  consurgit  in  ensem 

et  mediam  ferro  gemina  inter  tempora  frontem  750 

l^i-T^o  MPR  ']2i  axiimos  M^c^  probat Heinsius         722  cernit] 

vidit  Pyb^c  723  quis  PR-fb^  724  magna  M  731 

ofi\x\s\t  R  BentUy  733  clipeique  P^^         mittxxntPRy^  :  nutant 

deteriores  quidam  :  vCxztzxit  proponit  Nettleship         741  animi /?         747 
versat]  librat  P-fa^c  748  is]  es  Pyb^ :  es  leti  Schroter 


P.  VERGILI  MARONIS 

dividit  impubisque  immani  vulnere  malas. 

fit  sonus,  ingenti  concussa  est  pondere  tellus : 

conlapsos  artus  atque  arma  cruenta  cerebro 

sternit  humi  moriens,  atque  illi  partibus  aequis 

huc  caput  atque  illuc  umero  ex  utroque  pependit.         755 

Diffugiunt  versi  trepida  formidine  Troes. 
et  si  continuo  victorem  ea  cura  subisset, 
rumpere  claustra  manu  sociosque  immittere  portis, 
ultimus  ille  dies  bello  gentique  fuisset. 
sed  furor  ardentem  caedisque  insana  cupido  760 

egit  in  adversos. 

principio  Phalerim  et  succiso  poplite  Gygen 
excipit,  hinc  raptas  fugientibus  ingerit  hastas 
in  tergus,  luno  viris  animumque  ministrat. 
addit  Halyn  comitem  et  confixa  Phegea  parma,  765 

ignaros  deinde  in  muris  Martemque  cientis 
Alcandrumque  Haliumque  Noemonaque  Prytanimque. 
Lyncea  tendentem  contra  sociosque  vocantem 
vibranti  gladio  conixus  ab  aggere  dexter 
occupat,  huic  uno  deiectum  comminus  ictu  770 

cum  galea  longe  iacuit  caput.     inde  ferarum 
vastatorem  Amycum,  quo  non  feHcior  alter 
ungere  tela  manu  ferrumque  armare  veneno, 
et  Clytium  Aeoliden  et  amicum  Crethea  Musis, 
Crethea  Musarum  comitem,  cui  carmina  semper  775 

et  citharae  cordi  numerosque  intendere  nervis, 
semper  equos  atque  arma  virum  pugnasque  canebat. 

Tandem  ductores  audita  caede  suorum 
conveniunt  Teucri,   Mnestheus  acerque  Serestus, 
palantisque  vident  socios  hostemque  receptum.  780 

et  Mnestheus  :  *  quo  deinde  fugam,  quo  tenditis  ? '  inquit. 

751-781  il/P7?         '^ei  SiveTSOS  Beniley,  probat  Ribbeck         764  tergus 
P^R  Charisius  Serv.  adi.  211:    tergum  MP^ybcir  Nonius  765 

confixum  M^P^y^  769  dextra  M^cir  770  desectum  7^  Ribbeck 

773  tingere  Bentley  781  fuga  P^ 


AENEIDOS  IX 

*quos  alios  muros,  quae  iam  ultra  moenia  habetis? 

unus  homo  et  vestris,  o  cives,  undique  saeptus 

aggeribus  tantas  strages  impune  per  urbem 

ediderit  ?   iuvenum  primos  tot  miserit  Orco  ?  785 

non  infehcis  patriae  veterumque  deorum 

et  magni  Aeneae,  segnes,  miseretque  pudetque?' 

tahbus  accensi  firmantur  et  agmine  denso 

consistunt.     Turnus  paulatim  excedere  pugna 

et  fluvium  petere  ac  partem  quae  cingitur  unda.  790 

acrius  hoc  Teucri  clamore  incumbere  magno 

et  glomerare  manum,  ceu  saevum  turba  leonem 

cum  telis  premit  infensis :   at  territus  ille, 

asper,  acerba  tuens,  retro  redit  et  neque  terga 

ira  dare  aut  virtus  patitur,  nec  tendere  contra  795 

ille  quidem  hoc  cupiens  potis  est  per  tela  virosque. 

haud  aliter  retro  dubius  vestigia  Turnus 

improperata  refert  et  mens  exaestuat  ira. 

quin  etiam  bis  tum  medios  invaserat  hostis, 

bis  confusa  fuga  per  muros  agmina  vertit;  800 

sed  manus  e  castris  propere  coit  omnis  in  unum 

nec  contra  viris  audet  Saturnia  luno 

sufficere ;   aeriam  caelo  nam  luppiter  Irim 

demisit  germanae  haud  moUia  iussa  ferentem, 

ni  Turnus  cedat  Teucrorum  moenibus  altis.  805 

ergo  nec  cHpeo  iuvenis  subsistere  tantum 

nec  dextra  valet,  iniectis  sic  undique  telis 

obruitur.     strepit  adsiduo  cava  tempora  circum 

tinnitu  galea  et  saxis  solida  aera  fatiscunt 

discussaeque  iubae,  capiti  nec  sufficit  umbo  810 

ictibus;   ingeminant  hastis  et  Troes  et  ipse 

fulmineus  Mnestheus.     tum  toto  corpore  sudor 

liquitur  et  piceum  (nec  respirare  potestas) 

782-813  MPR  782  quaeve  ultra  F7V  786  nonne  M^ 

789  pugnae  PR  793  atj  ac  MR 


AENEIDOS  IX 

flumen  agit,  fessos  quatit  aeger  anhelitus  artus. 

tum  demum  praeceps  saltu  sese  omnibus  armis  815 

in  fluvium  dedit.     ille  suo  cum  gurgite  flavo 

accepit  venientem  ac  mollibus  extulit  undis 

et  laetum  sociis  abluta  caede  remisit. 

814-818  MPR  814  aeger]  acer  quosdam  legisse  testatur  D. 

Serv.,  probat  Bentley  816  flavo]  vasto  P7V  817  fugientem  m 

deteriores  '  antiqui  plerique '  Pierii 


oiiv/iil^ 


iioqmst 


P.  VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  X 

Panditvr  interea  domus  omnipotentis  Olympi 
conciliumque  vocat  divum  pater  atque  hominum  rex 
sideream  in  sedem,  terras  unde  arduus  omnis 
castraque  Dardanidum  aspectat  populosque  Latinos. 
considunt  tectis  bipatentibus,  incipit  ipse :  5 

*caelicolae  magni,  quianam  sententia  vobis 
versa  retro  tantumque  animis  certatis  iniquis  ? 
abnueram  bello  Italiam  concurrere  Teucris. 
quae  contra  vetitum  discordia?    quis  metus  aut  hos 
aut  hos  arma  sequi  ferrumque  lacessere  suasit?  jo 

adveniet  iustum  pugnae,  ne  arcessite,  tempus, 
cum  fera  Karthago  Romanis  arcibus  olim 
exitium  magnum  atque  Alpis  immittet  apertas  : 
tum  certare  odiis,  tum  res  rapuisse  licebit. 
nunc  sinite  et  placitum  laeti  componite  foedus.'  15 

luppiter  haec  paucis;    at  non  Venus  aurea  contra 
pauca  refert : 

'  o  pater,  o  hominum  rerumque  aeterna  potestas 
(namque  aliud  quid  sit  quod  iam    implorare  queamus  ?), 
cernis  ut  insultent  Rutuli,  Turnusque  feratur  20 

1-20   MPRV  4  spectat  P^7  15  laeti  placidum  M 

20  Turnusque  secundo  M^  verbis  feratur  .  .  .  tumidusque  omissis  : 
eadem  uncis  includit  Ribheck 

VERG.  23 


P.  VERGILI  MARONIS 

per  medios  insignis  equis  tumidusque  secundo 

Marte  ruat  ?    non  clausa  tegunt  iam  moenia  Teucros  : 

quin  intra  portas  atque  ipsis  proelia  miscent 

aggeribus  murorum  et  inundant  sanguine  fossas. 

Aeneas  ignarus  abest.     numquamne  levari  25 

obsidione  sines  ?   muris  iterum  imminet  hostis 

nascentis  Troiae  nec  non  exercitus  alter, 

atque  iterum  in  Teucros  Aetolis  surgit  ab  Arpis 

Tydides.     equidem  credo,  mea  vulnera  restant 

et  tua  progenies  mortalia  demoror  arma.  30 

si  sine  pace  tua  atque  invito  numine  Troes 

Italiam  petiere,  luant  peccata  neque  illos 

iuveris  auxilio;   sin  tot  responsa  secuti 

quae  superi  manesque  dabant,  cur  nunc  tua  quisquam 

vertere  iussa  potest  aut  cur  nova  condere  fata?  35 

quid  repetam  exustas  Erycino  in  litore  classis, 

quid  tempestatum  regem  ventosque  furentis 

Aeolia  excitos  aut  actam  nubibus  Irim  ? 

nunc  etiam  manis  (haec  intemptata  manebat 

sors  rerum)  movet  et  superis  immissa  repente  40 

Allecto  medias  Italum  bacchata  per  urbes. 

nil  super  imperio  moveor ;    speravimus  ista, 

dum  fortuna  fuit ;    vincant,   quos  vincere  mavis. 

si  nulla  est  regio  Teucris  quam  det  tua  coniunx 

dura,  per  eversae,  genitor,  fumantia  Troiae  45 

excidia  obtestor  :    liceat  dimittere  ab  armis 

incolumem  Ascanium,  liceat  superesse  nepotem. 

Aeneas  sane  ignotis  iactetur  in  undis 

et  quacumque  viam  dederit  Fortuna  sequatur: 

hunc  tegere  et  dirae  valeam  subducere  pugnae.  50 

21-26  MPRV\    27-50  MPR  22  claustra  M^  :  non  claustra 

tegunt  non  moenia  Wakefield  24  fossae  MRcti^  28  surget^^fi 

48  sane]  procul  Rc        undis]  oris  P^7^         49  quacumque  P  Bentley  : 
quamcumque  ceteri 


AENEIDOS  X 

est  Amathus,  est  celsa  mihi  Paphus  atque  Cythera 

Idaliaeque  domus  :   positis  inglorius  armis 

exigat  hic  aevum.     magna  dicione  iubeto 

Karthago  premat  Ausoniam  :    nihil  urbibus  inde 

obstabit  Tyriis.     quid  pestem  evadere  belH  55 

iuvit  et  Argolicos  medium  fugisse  per  ignis 

totque  maris  vastaeque  exhausta  pericula  terrae, 

dum  Latium  Teucri  recidivaque  Pergama  quaerunt? 

non  satius  cineres  patriae  insedisse  supremos 

atque  solum  quo  Troia  fuit?   Xanthum  et  Simoenta       60 

redde,  oro,  miseris  iterumque  revolvere  casus 

da,  pater,  Iliacos  Teucris.'     tum  regia  luno 

acta  furore  gravi :    '  quid  me  alta  silentia  cogis 

rumpere  et  obductum  verbis  vulgare  dolorem? 

Aenean  hominum  quisquam  divumque  subegit  65 

bella  sequi  aut  hostem  regi  se  inferre  Latino? 

Italiam  petiit  fatis  auctoribus  (esto) 

Cassandrae  impulsus  furiis  :    num  linquere  castra  ^-^^^^^^^- 

hortati  sumus  aut  vitam  committere  ventis  ? 

num  puero  summam  belli,  num  credere  muros  ?  70 

Tyrrhenamque  fidem  aut  gentis  agitare  quietas? 

quis  deus  in  fraudem,   quae  dura  potentia  nostri 

egit  ?   ubi  hic  luno  demissave  nubibus  Iris  ? 

indignum  est  Italos  Troiam  circumdare  flammis 

nascentem  et  patria  Turnum  consistere  terra,  75 

cui  Pilumnus  avus,  cui  diva  Venilia  mater: 

quid  face  Troianos  atra  vim  ferre  Latinis, 

arva  aliena  iugo  premere  atque  avertere  praedas? 

quid  soceros  legere  et  gremiis  abducere  pactas, 

51,   52  MPR;    53-78  MPRV;    79  MPR  51  atque  alta 

Cythera  P^Ry^a^ :  celsa  Paphus  atque  alta  Cythera  Wagner  53 

exiget  FAVtt  59  patriae  cineres  Py  67  petiit  fatis  M^y^bc: 

petit  fatis  M^PRV:    fatis   petiit    nonnulli  vetusti  P-^erii  71 

•qac] -\e  RVc  72  nostri  iW^^ :  nosirsi  ceteri  Serv.  79  gremiis] 

generis  O.  Muller 

23* 


P.  VERGILI  MARONIS 

pacem  orare  manu,  praefigere  puppibus  arma?  80 

tu  potes  Aenean  manibus  subducere  Graium 

proque  viro  nebulam  et  ventos  obtendere  inanis, 

et  potes  in  totidem  classem  convertere  nymphas  : 

nos  aliquid  Rutulos  contra  iuvisse  nefandum  est? 

"  Aeneas  ignarus  abest "  :    ignarus  et  absit.  85 

est  Paphus  IdaUumque  tibi,  sunt  alta  Cythera  : 

quid  gravidam  bellis  urbem  et  corda  aspera  temptas  ? 

nosne  tibi  fluxas  Phrygiae  res  vertere  fundo 

conamur  ?   nos  ?   an  miseros  qui  Troas  Achivis 

obiecit?    quae  causa  fuit  consurgere  in  arma  90 

Europamque  Asiamque  et  foedera  solvere  furto  ? 

me  duce  Dardanius  Spartam  expugnavit  adulter, 

aut  ego  tela  dedi  fovive  Cupidine  bella? 

tum  decuit  metuisse  tuis  :    nunc  sera  querelis 

haud  iustis  adsurgis  et  inrita  iurgia  iactas.'  95 

Talibus  orabat  luno,  cunctique  fremebant 
caelicolae  adsensu  vario,  ceu  flamina  prima 
cum  deprensa  fremunt  silvis  et  caeca  volutant 
murmura  venturos  nautis  prodentia  ventos. 
tum  pater  omnipotens,  rerum  cui  prima  potestas,  100 

infit  (eo  dicente  deum  domus  alta  silescit 
et  tremefacta  solo  tellus,  silet  arduus  aether, 
tum  Zephyri  posuere,  premit  placida  aequora  pontus) : 
'accipite  ergo  animis  atque  haec  mea  figite  dicta. 
quandoquidem  Ausonios  coniungi  foedere  Teucris         105 
haud  licitum,  nec  vestra  capit  discordia  finem, 
quae  cuique  est  fortuna  hodie,  quam  quisque  secat  spem, 
Tros  Rutulusne  fuat,  nullo  discrimine  habebo, 
seu  fatis  Italum  castra  obsidione  tenentur 
sive  errore  malo  Troiae  monitisque  sinistris.  110 

80-110  MPR  83  et]  tu  Markland  Ribbeck         classes  Mc 

96  luno]  dictis  Py^  100  prima  M^R-f  :    summa  ceteri  105 

Ausoniis  P^y^         Teucros  P^^  106  licitum  est  Rc  Serv,  108 

Rutulusve  ya^b^^cm  1 10  monitisve  P-^^b^ 


AENEIDOS  X 

nec  Rutulos  solvo.     sua  cuique  exorsa  laborem 

fortunamque  ferent.     rex  luppiter  omnibus  idem. 

fata  viam  invenient'     Stygii  per  flumina  fratris, 

per  pice  torrentis  atraque  voragine  ripas 

adnuit  et  totum  nutu  tremefecit  Olympum.  115 

hic  finis  fandi.     solio  tum  luppiter  aureo 

surgit,  caelicolae  medium  quem  ad  limina  ducunt. 

Interea  Rutuli  portis  circum  omnibus  instant 
sternere  caede  viros  et  moenia  cingere  flammis. 
at  legio  Aeneadum  vallis  obsessa  tenetur  -^   ^^-^''-120 

nec  spes  ulla  fugae.     miseri  stant  turribus  altis 
nequiquam  et  rara  muros  cinxere  corona 
Asius  Imbrasides  Hicetaoniusque  Thymoetes 
Assaracique  duo  et  senior  cum  Castore  Thymbris, 
prima  acies ;   hos  germani  Sarpedonis  ambo  125 

et  Clarus  et  Thaemon  Lycia  comitantur  ab  alta. 
fert  ingens  toto  conixus  corpore  saxum, 
haud  partem  exiguam  montis,  Lyrnesius  Acmon, 
nec  Clytio  genitore  minor  nec  fratre  Menestheo. 
hi  iaculis,  illi  certant  defendere  saxis  130 

moHrique  ignem  nervoque  aptare  sagittas. 
ipse  inter  medios,  Veneris  iustissima  cura, 
Dardanius  caput,  ecce,  puer  detectus  honestum, 
quaHs  gemma  micat  fulvum  quae  dividit  aurum, 
aut  collo  decus  aut  capiti,  vel  quale  per  artem  135 

inclusum  buxo  aut  Oricia  terebintho 
lucet  ebur;   fusos  cervix  cui  lactea  crinis 
accipit  et  molli  subnectens  circulus  auro. 
te  quoque  magnanimae  viderunt,  Ismare,  gentes 
vulnera  derigere  et  calamos  armare  veneno,  140 

Maeonia  generose  domo,  ubi  pinguia  cuha 
exercentque  viri  Pactolusque  inrigat  auro. 

111-142  MPR  III   Rutulos]  populos  Nomus  Ribbeck       quis- 

que  M'^  126  alta]  Ida  Py^  137  cervix  fusos  Pyc  138 

subnectit  M^  140  dirigere  My^bc 


P.  VERGILI  MARONIS 

adfuit  et  Mnestheus,  quem  pulsi  pristina  Turni 

aggere  murorum  sublimem  gloria  tollit, 

et  Capys  :    hinc  nomen  Campanae  ducitur  urbi.  145 

Illi  inter  sese  duri  certamina  belli 
contulerant  :   media  Aeneas  freta  nocte  secabat. 
namque  ut  ab  Euandro  castris  ingressus  Etruscis 
regem  adit  et  regi  memorat  nomenque  genusque 
quidve  petat  quidve  ipse  ferat,   Mezentius  arma  150 

quae  sibi  conciliet,  violentaque  pectora  Turni 
edocet,  humanis  quae  sit  fiducia  rebus 
admonet  immiscetque  preces  :    haud  fit  mora,  Tarchon 
iungit  opes  foedusque  ferit;    tum  libera  fati 
classem  conscendit  iussis  gens  Lydia  divum  155 

externo  commissa  duci.     Aeneia  puppis 
prima  tenet  rostro  Phrygios  subiuncta  leones, 
imminet  Ida  super,  profugis  gratissima  Teucris. 
hic  magnus  sedet  Aeneas  secumque  volutat 
eventus  belli  varios,  Pallasque  sinistro  160 

adfixus  lateri  iam  quaerit  sidera,  opacae 
noctis  iter,  iam  quae  passus  terraque  marique. 

Pandite  nunc  HeUcona,  deae,  cantusque  movete, 
quae  manus  interea  Tuscis  comitetur  ab  oris 
Aenean  armetque  rates  pelagoque  vehatur.  165 

Massicus  aerata  princeps  secat  aequora  Tigri, 
sub  quo  mille  manus  iuvenum,  qui  moenia  Clusi 
quique  urbem  liquere  Cosas,  quis  tela  sagittae 
gorytique  leves  umeris  et  letifer  arcus. 
una  torvus  Abas :    huic  totum  insignibus  armis  170 

agmen  et  aurato  fulgebat  ApoUine  puppis. 
sescentos  illi  dederat  Populonia  mater 
expertos  belH  iuvenes,  ast  Ilva  trecentos 
insula  inexhaustis  Chalybum  generosa  metallis. 

143-174   MPR  154  fatis  Serv.  163  monete   P-^^ 

168  Cosam  P^,  ut  Plinius  n.  h.  iii.  5  (8)  51 ;  cf.  Serv. 


AENEIDOS  X 

tertius  ille  hominum  divumque  interpres  Asilas,  175 

cui  pecudum  fibrae,  caeli  cui  sidera  parent 

et  linguae  volucrum  et  praesagi  fulminis  ignes, 

mille  rapit  densos  acie  atque  horrentibus  hastis. 

hos  parere  iubent  Alpheae  ab  origine  Pisae, 

urbs  Etrusca  solo.     sequitur  pulcherrimus  Astyr,  180 

Astyr  equo  fidens  et  versicoloribus  armis. 

ter  centum  adiciunt  (mens  omnibus  una  sequendi) 

qui  Caerete  domo,  qui  sunt  Minionis  in  arvis, 

et  Pyrgi  veteres  intempestaeque  Graviscae. 

Non  ego  te,  Ligurum  ductor  fortissime  bello,  185 

transierim,  tCinyret,  et  paucis  comitate  Cupavo, 
cuius  olorinae  surgunt  de  vertice  pennae 
(crimen,  Amor,  vestrum)  formaeque  insigne  paternae. 
namque  ferunt  luctu  Cycnum  Phaethontis  amati, 
populeas  inter  frondes  umbramque  sororum  190 

dum  canit  et  maestum  musa  solatur  amorem, 
canentem  molli  pluma  duxisse  senectam 
Hnquentem  terras  et  sidera  voce  sequentem. 
filius  aequaHs  comitatus  classe  catervas 
ingentem  remis  Centaurum  promovet :    ille  195 

instat  aquae  saxumque  undis  immane  minatur 
arduus,  et  longa  sulcat  maria  alta  carina. 

IUe  etiam  patriis  agmen  ciet  Ocnus  ab  oris, 
fatidicae   Mantus  et  Tusci  filius  amnis, 
qui  muros  matrisque  dedit  tibi,   Mantua,  nomen,  200 

Mantua,  dives  avis,  sed  non  genus  omnibus  unum  : 
gens  illi  triplex,  populi  sub  gente  quaterni, 
ipsa  caput  populis,  Tusco  de  sanguine  vires. 

175  182  il/Pi?  ;   183-203  MPRV  178  hastis]  armis  PyaV 

179  Alpheae  ab  PRy^c  Serv.  :  Alphea  ab  My^bn  Priscianus:  Alpheae 
origine  Lachmann  Ribbeck  186  locus  corruptus.    Cinyrae,  Cumarre, 

Cinire,  Cinera,  Cinere  codd.  :  Cunare  D.  Serv.  :  multi  multa  frustra 
temptaverunt,  velut  sine  re  Madvig :  ignarus  Schaper :  Cycni  Potter 
194  aequali  M^  202  illis  V 


P.  VERGILI  MARONIS 

hinc  quoque  quingentos  in  se  Mezentius  armat, 

quos  patre  Benaco  velatus  harundine  glauca  205 

Mincius  infesta  ducebat  in  aequora  pinu. 

it  gravis  Aulestes  centenaque  arbore  fluctum 

verberat  adsurgens,  spumant  vada  marmore  verso. 

hunc  vehit  immanis  Triton  et  caerula  concha 

exterrens  freta,  cui  laterum  tenus  hispida  nanti  210 

frons  hominem  praefert,  in  pristim  desinit  alvus, 

spumea  semifero  sub  pectore  murmurat  unda. 

Tot  lecti  proceres  ter  denis  navibus  ibant 
subsidio  Troiae  et  campos  salis  aere  secabant. 

lamque  dies  caelo  concesserat  almaque  curru  215 

noctivago  Phoebe  medium  pulsabat  Olympum  : 
Aeneas  (neque  enim  membris  dat  cura  quietem) 
ipse  sedens  clavumque  regit  veHsque  ministrat. 
atque  ilU  medio  in  spatio  chorus,  ecce,  suarum 
occurrit  comitum  :    nymphae,  quas  alma  Cybebe  220 

numen  habere  maris  nymphasque  e  navibus  esse 
iusserat,  innabant  pariter  fluctusque  secabant, 
quot  prius  aeratae  steterant  ad  Htora  prorae. 
agnoscunt  longe  regem  lustrantque  choreis. 
quarum  quae  fandi  doctissima  Cymodocea  225 

pone  sequens  dextra  puppim  tenet  ipsaque  dorso 
eminet  ac  laeva  tacitis  subremigat  undis. 
tum  sic  ignarum  adloquitur  :   '  vigilasne,  deum  gens, 
Aenea  ?   vigila  et  veHs  immitte  rudentis. 
nos  sumus,  Idaeae  sacro  de  vertice  pinus,  230 

nunc  pelagi  nymphae,  classis  tua.     perfidus  ut  nos 
praecipitis  ferro  Rutulus  flammaque  premebat, 
rupimus  invitae  tua  vincula  teque  per  aequor 
quaerimus.     hanc  genetrix  faciem  miserata  refecit 

204.-208  MPRV;   209-234  ikfP/?  207  fluctus /?6         221  no- 

men  Py^         223  quot]  quae  P^         puppis  M^         225  nandi  Markland 
233  rumpimus  aliquot  Pieni  D.  Serv. 


AENEIDOS  X 

et  dedit  esse  deas  aevumque  agitare  sub  undis.  235 

at  puer  Ascanius  muro  fossisque  tenetur 

tela  inter  media  atque  ardentis  Marte  Latinos. 

iam  loca  iussa  tenet  forti  permixtus  Etrusco  i 

Arcas  eques ;   medias  illis  opponere  turmas, 

ne  castris  iungant,  certa  est  sententia  Turno.  240 

surge  age  et  Aurora  socios  veniente  vocari 

primus  in  arma  iube,  et  clipeum  cape  quem  dedit  ipse 

invictum  ignipotens  atque  oras  ambiit  auro. 

crastina  lux,  mea  si  non  inrita  dicta  putaris, 

ingentis  Rutulae  spectabit  caedis  acervos.'  245 

dixerat  et  dextra  discedens  impulit  altam 

haud  ignara  modi  puppim  :  fugit  iila  per  undas 

ocior  et  iaculo  et  ventos  aequante  sagitta. 

inde  aliae  celerant  cursus.     stupet  inscius  ipse 

Tros  Anchisiades,  animos  tamen  omine  tollit.  250 

tum  breviter  supera  aspectans  convexa  precatur  : 

*alma  parens  Idaea  deum,  cui  Dindyma  cordi 

turrigeraeque  urbes  biiugique  ad  frena  leones, 

tu  mihi  nunc  pugnae  princeps,  tu  rite  propinques 

augurium  Phrygibusque  adsis  pede,  diva,  secundo.'        255 

tantum  effatus.     et  interea  revoluta  ruebat 

matura  iam  luce  dies  noctemque  fugarat : 

principio  sociis  edicit  signa  sequantur 

atque  animos  aptent  armis  pugnaeque  parent  se. 

lamque  in  conspectu  Teucros  habet  et  sua  castra     260 
stans  celsa  in  puppi,   cHpeum  cum  deinde  sinistra 
extulit  ardentem.     clamorem  ad  sidera  tollunt 
Dardanidae  e  muris,  spes  addita  suscitat  iras, 
tela  manu  iaciunt,  quales  sub  nubibus  atris 
Strymoniae  dant  signa  grues  atque  aethera  tranant        265 

235  MPR  ;  236-361  MPRV;   262-265  MPR  237  orrentis 

y^b  :  horrentis  MRar       238  i&nentMV  (?)  Canonicianus  Ribbeck         242 
ipse]  igni  V:  ingens  cm  deteriores  quidam  245   spectabis  MP'^^ 

Longus  Donatus  D.  Serv.         251  super  M^PVy^         256  rubebat  P^y^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

cum  sonitu,  fugiuntque  Notos  clamore  secundo. 

at  Rutulo  regi  ducibusque  ea  mira  videri 

Ausoniis,  donec  versas  ad  litora  puppis 

respiciunt  totumque  adlabi  classibus  aequor. 

ardet  apex  capiti  cristisque  a  vertice  flamma  270 

funditur  et  vastos  umbo  vomit  aureus  ignis  : 

non  secus  ac  liquida  si  quando  nocte  cometae 

sanguinei  lugubre  rubent,  aut  Sirius  ardor 

ille  sitim  morbosque  ferens  mortalibus  aegris 

nascitur  et  laevo  contristat  lumine  caelum.  275 

Haud  tamen  audaci  Turno  fiducia  cessit 
litora  praecipere  et  venientis  pellere  terra. 
[ultro  animos  tollit  dictis  atque  increpat  ultro :] 
*quod  votis  optastis  adest,  perfringere  dextra. 
in  manibus  Mars  ipse,  viri.     nunc  coniugis  esto  280 

quisque  suae  tectique  memor,  nunc  magna  referte 
facta,  patrum  laudes.     ultro  occurramus  ad  undam 
dum  trepidi  egressisque  labant  vestigia  prima. 
audentis  Fortuna  iuvat.' 

haec  ait,  et  secum  versat  quos  ducere  contra  285 

vel  quibus  obsessos  possit  concredere  muros. 

Interea  Aeneas  socios  de  puppibus  altis 
pontibus  exponit.     multi  servare  recursus 
languentis  pelagi  et  brevibus  se  credere  saltu, 
per  remos  alii.     speculatus  litora  Tarchon,  290 

qua  vada  non  sperat  nec  fracta  remurmurat  unda, 
sed  mare  inoffensum  crescenti  adlabitur  aestu, 
advertit  subito  proram  sociosque  precatur : 
'  nunc,  o  lecta  manus,  validis  incumbite  remis ; 
tollite,  ferte  rates,  inimicam  findite  rostris  295 

hanc  terram,  sulcumque  sibi  premat  ipsa  carina. 

266-296  71/P7?  270  a]  ac  P/?7C         271  aeriusil/  278    =ix. 

127  om.  MP-ftn  280  viris  MPybc  281   referto  MRy^bcn  Serv. 

283  e%r essiqne  R-ybc  agnoscit  D.  Serv.  291  sperat  PRyb^^c  probaf 

Serv. :  spirant  MbH  Serv.  Bentley        293  proras  M^P^ybcmir :  prora  R 


AENEIDOS  X 

frangere  nec  tali  puppim  statione  recuso 

arrepta  tellure  semel.'     quae  talia  postquam 

effatus  Tarchon,  socii  consurgere  tonsis 

spumantisque  rates  arvis  inferre  Latinis,  300 

donec  rostra  tenent  siccum  et  sedere  carinae 

omnes  innocuae.     sed  non  puppis  tua,  Tarchon  : 

namque  inflicta  vadi  dorso  dum  pendet  iniquo 

anceps  sustentata  diu  fluctusque  fatigat, 

solvitur  atque  viros  mediis  exponit  in  undis,  305 

fragmina  remorum  quos  et  fluitantia  transtra 

impediunt  retrahitque  pedes  simul  unda  relabens. 

Nec  Turnum  segnis  retinet  mora,  sed  rapit  acer 
totam  aciem  in  Teucros  et  contra  in  litore  sistit. 
signa  canunt.     primus  turmas  invasit  agrestis  310 

Aeneas,  omen  pugnae,  stravitque  Latinos 
occiso  Therone,  virum  qui  maximus  ultro 
Aenean  petit.     huic  gladio  perque  aerea  suta, 
per  tunicam  squalentem  auro  latus  haurit  apertum. 
inde  Lichan  ferit  exsectum  iam  matre  perempta  315 

et  tibi,  Phoebe,  sacrum  :    casus  evadere  ferri 
quo  licuit  parvo  ?    nec  longe  Cissea  durum 
immanemque  Gyan  sternentis  agmina  clava 
deiecit  leto;    nihil  illos  Herculis  arma 
nec  validae  iuvere  manus  genitorque  Melampus,  320 

Alcidae  comes  usque  gravis  dum  terra  labores 
praebuit.     ecce  Pharo,  voces  dum  iactat  inertis, 
intorquens  iaculum  clamanti  sistit  in  ore. 
tu  quoque,  flaventem  prima  lanugine  malas 
dum  sequeris  Clytium  infelix,  nova  gaudia,  Cydon,       325 
Dardania  stratus  dextra,  securus  amorum 

297-326  MPR  297  puppes  PR-^^c^         303  vadi  P^  Probus : 

vadis  MP^Rybcir  307  pedem  M^b'^  deteriores  317  quo  P^7^  legit 
fortasse  D.  Serv.,  probat  Markland :  quod  MP^y^^bc^tr  Serv.  :  cui  Rc"^ 
agnoscit  Serv.  :  quoi  Sabbadini  321  cum  M^  323  clamantis 

MPy^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

qui  iuvenum  tibi  semper  erant,  miserande  iaceres, 

ni  fratrum  stipata  cohors  foret  obvia,  Phorci 

progenies,  septem  numero,  septenaque  tela 

coniciunt ;   partim  galea  clipeoque  resultant  330 

inrita,  deflexit  partim  stringentia  corpus 

alma  Venus.     fidum  Aeneas  adfatur  Achaten  : 

'suggere  tela  mihi,  non  uUum  dextera  frustra 

torserit  in  Rutulos,  steterunt  quae  in  corpore  Graium 

Iliacis  campis.'    tum  magnam  corripit  hastam  335 

et  iacit :   illa  volans  clipei  transverberat  aera 

Maeonis  et  thoraca  simul  cum  pectore  rumpit. 

huic  frater  subit  Alcanor  fratremque  ruentem 

sustentat  dextra  :   traiecto  missa  lacerto 

protinus  hasta  fugit  servatque  cruenta  tenorem,  34Q 

dexteraque  ex  umero  nervis  moribunda  pependit. 

tum   Numitor  iaculo  fratris  de  corpore  rapto 

Aenean  petiit :    sed  non  et  figere  contra 

est  licitum,  magnique  femur  perstrinxit  Achatae. 

Hic  Curibus  fidens  primaevo  corpore  Clausus  345 

advenit  et  rigida  Dryopem  ferit  eminus  hasta 
sub  mentum  graviter  pressa,  pariterque  loquentis 
vocem  animamque  rapit  traiecto  gutture ;   at  ille 
fronte  ferit  terram  et  crassum  vomit  ore  cruorem. 
tris  quoque  Threicios  Boreae  de  gente  suprema  350 

et  tris  quos  Idas  pater  et  patria  Ismara  mittit, 
per  varios  sternit  casus.     accurrit  Halaesus 
Auruncaeque  manus,  subit  et  Neptunia  proles, 
insignis  Messapus  equis.     expellere  tendunt 
nunc  hi,  nunc  illi :    certatur  limine  in  ipso  355 

Ausoniae.     magno  discordes  aethere  venti 
proelia  ceu  toUunt  animis  et  viribus  aequis ; 

327-357  MPR  329  numero  septem  -n  fortasse  rede        334  ste- 

terint  M^ :   steterant  y^c^m  :  steteruntque  M^^Rybm  agnoscit  D.  Serv. 
339  at  reiecto  conicit  Rihbeck  349  ferit]  premit  P^^  350  tres 

et  351  tris  invenit  A.  Gellius  xiii.  21,  10 


AENEIDOS  X 

non  ipsi  inter  se,  non  nubila,  non  mare  cedit ; 
anceps  pugna  diu,  stant  obnixa  omnia  contra : 
haud  aliter  Troianae  acies  aciesque  Latinae  360 

concurrunt,  haeret  pede  pes  densusque  viro  vir. 

At  parte  ex  alia,  qua  saxa  rotantia  late 
impulerat  torrens  arbustaque  diruta  ripis, 
Arcadas  insuetos  acies  inferre  pedestris  r>e»rr>Db  l  : 

ut  vidit  Pallas  Latio  dare  terga  sequaci  '  365 

(aspera  quis  natura  loci  dimittere  quando 
suasit  equos),  unum  quod  rebus  restat  egenis, 
nunc  prece,  nunc  dictis  virtutem  accendit  amaris : 
*  quo  fugitis,  socii  ?   per  vos  et  fortia  facta, 
per  ducis  Euandri  nomen  devictaque  bella  370 

spemque  meam,  patriae  quae  nunc  subit  aemula  laudi, 
fidite  ne  pedibus.     ferro  rumpenda  per  hostis 
est  via.     qua  globus  ille  virum  densissimus  urget, 
hac  vos  et  Pallanta  ducem  patria  alta  reposcit. 
numina  nulla  premunt,  mortali  urgemur  ab  hoste  375 

mortales ;    totidem  nobis  animaeque  manusque. 
ecce  maris  magna  claudit  nos  obice  pontus, 
deest  iam  terra  fugae  :    pelagus  Troiamne  petemus  ? 
haec  ait,  et  medius  densos  prorumpit  in  hostis. 

Obvius  huic  primum  fatis  adductus  iniquis  380 

fit  Lagus.     hunc,  magno  vellit  dum  pondere  saxum, 
intorto  figit  telo,  discrimina  costis 
per  medium  qua  spina  dabat,  hastamque  receptat 
ossibus  haerentem.     quem  non  superoccupat  Hisbo, 
ille  quidem  hoc  sperans ;   nam  Pallas  ante  ruentem,      385 
dum  furit,  incautum  crudeli  morte  sodalis 
excipit  atque  ensem  tumido  in  pulmone  recondit. 
hinc  Sthenium  petit  et  Rhoeti  de  gente  vetusta 

'  358-388  MPR  358  cedunt  M^  363  intulerat  Rybcir 

366  quos  P'^^ :  aquis  Madvig,  probat  Kvicala  377  magni  et  magno 
agnoscit  Serv.  378  petamus  M^Ry^  381  vellit  magno  PRybcmir 
383  dedit  R-fbhmir  386  incautus  Bentley  Deuticke  {i8pj) 


P.  VERGILI  MARONIS 

Anchemolum  thalamos  ausum  incestare  novercae. 
vos  etiam,  gemini,   Rutulis  cecidistis  in  agris,  390 

Daucia,  Laride  Thymberque,  simillima  proles, 
indiscreta  suis  gratusque  parentibus  error ; 
at  nunc  dura  dedit  vobis  discrimina  Pallas. 
nam  tibi,  Thymbre,  caput  Euandrius  abstulit  ensis ; 
te  decisa  suum,  Laride,  dextera  quaerit  395 

semianimesque  micant  digiti  ferrumque  retractant. 
Arcadas  accensos  monitu  et  praeclara  tuentis 
facta  viri  mixtus  dolor  et  pudor  armat  in  hostis. 
Tum  Pallas  biiugis  fugientem  Rhoetea  praeter 
traicit.     hoc  spatium  tantumque  morae  fuit  Ilo ;  400 

Ilo  namque  procul  validam  derexerat  hastam, 
quam  medius  Rhoeteus  intercipit,  optime  Teuthra, 
te  fugiens  fratremque  Tyren,  curruque  volutus 
caedit  semianimis  Rutulorum  calcibus  arva. 
ac  velut  optato  ventis  aestate  coortis  405 

dispersa  immittit  silvis  incendia  pastor, 
correptis  subito  mediis  extenditur  una 
horrida  per  latos  acies  Volcania  campos, 
ille  sedens  victor  flammas  despectat  ovantis  : 
non  aliter  socium  virtus  coit  omnis  in  unum  410 

teque  iuvat,  Palla.     sed  bellis  acer  Halaesus 
tendit  in  adversos  seque  in  sua  colligit  arma. 
hic  mactat  Ladona  Pheretaque  Demodocumque, 
Strymonio  dextram  fulgenti  deripit  ense 
elatam  in  iugulum,  saxo  ferit  ora  Thoantis  415 

ossaque  dispersit  cerebro  permixta  cruento. 
fata  canens  silvis  genitor  celarat  Halaesum ;,    , .   . 
ut  senior  leto  canentia  lumina  solvit,         tno  eu{ 
iniecere  manum  Parcae  telisque  sacrarunt 

389-419  MPR  390  arvis  MRy^bcn  398  pudor]  furor  R 

401  direxerat  M^Pybc         417  cavens  Hamburgensis  primus  nonnulli 
Piertt,  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  X 

Euandri.     quem  sic  Pallas  petit  ante  precatus :  420 

*da  nunc,  Thybri  pater,  ferro,  quod  missile  libro, 

fortunam  atque  viam  duri  per  pectus  Halaesi. 

haec  arma  exuviasque  viri  tua  quercus  habebit.' 

audiit  illa  deus;  dum  texit  Imaona  Halaesus, 

Arcadio  infeHx  telo  dat  pectus  inermum.  425 

At  non  caede  viri  tanta  perterrita  Lausus, 
pars  ingens  belli,  sinit  agmina :  primus  Abantem 
oppositum  interimit,  pugnae  nodumque  moramque. 
sternitur  Arcadiae  proles,  sternuntur  Etrusci 
et  vos,  o  Grais  imperdita  corpora,  Teucri.  430 

agmina  concurrunt  ducibusque  et  viribus  aequis. 
extremi  addensent  acies  nec  turba  moveri 
tela  manusque  sinit.     hinc  Pallas  instat  et  urget, 
hinc  contra  Lausus,  nec  multum  discrepat  aetas, 
egregii  forma,  sed  quis  Fortuna  negarat  435 

in  patriam  reditus.     ipsos  concurrere  passus 
haud  tamen  inter  se  magni  regnator  Olympi; 
mox  illos  sua  fata  manent  maiore  sub  hoste. 

Interea  soror  alma  monet  succedere  Lauso 
Tumum,  qui  volucri  curru  medium  secat  agmen.  440 

ut  vidit  socios :  '  tempus  desistere  pugnae ; 
solus  ego  in  Pallanta  feror,  soH  mihi  PaHas 
debetur;  cuperem  ipse  parens  spectator  adesset.' 
haec  ait,  et  socii  cesserunt  aequore  iusso. 
at  Rutulum  abscessu  iuvenis  tum  iussa  superba  445 

miratus  stupet  in  Turno  corpusque  per  ingens 
lumina  volvit  obitque  truci  procul  omnia  visu, 
taHbus  et  dictis  it  contra  dicta  tyranni : 
'aut  spoHis  ego  iam  raptis  laudabor  opimis 
aut  leto  insigni :  sorti  pater  aequus  utrique  est.  450 

toUe  minas.'     fatus  medium  procedit  in  aequor; 

420-451  MPR         432  addensant  MP^Rybcn  :  inusitatiorem  formam 
testantur  Priscianus  Seiv.  441  pugna  ^c  446  miratur /?7V 


P.  VERGILI  MARONIS 

proxima  quaeque  metit  gladio  latumque  per  agmen 
ardens  limitem  agit  ferro,  te,  Turne,  superbum 
caede  nova  quaerens.     Pallas,  Euander,  in  ipsis  515 

omnia  sunt  oculis,  mensae  quas  advena  primas 
tunc  adiit,  dextraeque  datae.     Sulmone  creatos 
quattuor  hic  iuvenes,  totidem  quos  educat  Vfens, 
viventis  rapit,  inferias  quos  immolet  umbris 
captivoque  rogi  perfundat  sanguine  flammas.  520 

inde  Mago  procul  infensam  contenderat  hastam. 
ille  astu  subit,  at  tremibunda  supervolat  hasta, 
et  genua  amplectens  effatur  talia  supplex : 
*  per  patrios  manis  et  spes  surgentis  luli 
te  precor,  hanc  animam  serves  natoque  patrique.  525 

est  domus  alta,  iacent  penitus  defossa  talenta 
caelati  argenti,  sunt  auri  pondera  facti 
infectique  mihi.     non  hic  victoria  Teucrum 
vertitur  aut  anima  una  dabit  discrimina  tanta.' 
dixerat.     Aeneas  contra  cui  talia  reddit :  530 

'argenti  atque  auri  memoras  quae  multa  talenta 
natis  parce  tuis.     belli  commercia  Turnus 
sustulit  ista  prior  iam  tum  Pallante  perempto. 
hoc  patris  Anchisae  manes,  hoc  sentit  lulus.' 
sic  fatus  galeam  laeva  tenet  atque  reflexa  535 

cervice  orantis  capulo  tenus  applicat  ensem. 
nec  procul  Haemonides,  Phoebi  Triviaeque  sacerdos, 
infula  cui  sacra  redimibat  tempora  vitta, 
totus  conlucens  veste  atque  insignibus  albis. 
quem  congressus  agit  campo,  lapsumque  superstans      540 
immolat  ingentique  umbra  tegit,  arma  Serestus 
lecta  refert  umeris  tibi,  rex  Gradive,  tropaeum. 
Instaurant  acies  Volcani  stirpe  creatus 

513-543  MPR  521  infestam  PRy^  522  at]  ac  il/V*  Ribheck  : 
en  M'^ :  in  M^  524  surgentis]  heredisP-7'  ;  c/.  iv.  274  533  illa  M 
536  oranti  P^b  539  albis  Probus  :  a....s  P^ :  armis  MP^Rybcir 

Asper  Serv.  543  instaurat  M^ 


AENEIDOS  X 

Caeculus  et  veniens  Marsorum  montibus  Vmbro. 

Pardanides  contra  furit.     Anxuris  ense  sinistram  545 

et  totum  clipei  ferro  deiecerat  orbem  :  -:  :'•' 

(dixerat  ille  aliquid  magnum  vimque  adfore  verbo 

crediderat,  caeloque  animum  fortasse  ferebat 

canitiemque  sibi  et  longos  promiserat  annos) : 

Tarquitus  exsultans  contra  fulgentibus  armis,  550 

silvicolae  Fauno  Dryope  quem  nympha  crearat, 

obvius  ardenti  sese  obtulit.     ille  reducta 

loricam  clipeique  ingens  onus  impedit  hasta, 

tum  caput  orantis  nequiquam  et  multa  parantis 

dicere  deturbat  terrae,  truncumque  tepentem  555 

provolvens  super  haec  inimico  pectore  fatur : 

'istic  nunc,  metuende,  iace.     non  te  optima  mater 

condet  humi  patrioque  onerabit  membra  sepulcro : 

alitibus  linquere  feris,  aut  gurgite  mersum 

unda  feret  piscesque  impasti  vulnera  lambent.'  560 

protinus  Antaeum  et  Lucam,  prima  agmina  Turni, 

persequitur,  fortemque  Numam  fulvumque  Camertem, 

magnanimo  Volcente  satum,  ditissimus  agri 

qui  fuit  Ausonidum  et  tacitis  regnavit  Amyclis. 

Aegaeon  qualis,  centum  cui  bracchia  dicunt  565 

centenasque  manus,  quinquaginta  oribus  ignem 

pectoribusque  arsisse,  lovis  cum  fulmina  contra 

tot  paribus  streperet  clipeis,   tot  stringeret  ensis  : 

sic  toto  Aeneas  desaevit  in  aequore  victor 

ut  semel  intepuit  mucro.     quin  ecce  Niphaei  570 

quadriiugis  in  equos  adversaque  pectora  tendit. 

atque  ilH  longe  gradientem  et  dira  frementem 

ut  videre,  metu  versi  retroque  ruentes 

effunduntque  ducem  rapiuntque  ad  litora  currus. 

544-548  MPR;  549-574  MPRV  546  ferro]  terrae  Khucek 

558  hurao  M^        patriove  PR-^bc^nfir :  humo  patria  atque  ornabit  Gent 
572  et]  ac  M^  574  currum  Rb^c 


P.  VERGILI  MARONIS 

Interea  biiugis  infert  se  Lucagus  albis  575 

in  medios  fraterque  Liger ;   sed  frater  habenis 
flectit  equos,  strictum  rotat  acer  Lucagus  ensem. 
haud  tulit  Aeneas  tanto  fervore  furentis  : 
inruit  adversaque  ingens  apparuit  hasta. 
cui  Liger :  580 

■  *  non  Diomedis  equos  nec  currum  cernis  Achilli 
aut  Phrygiae  campos  :  nunc  belli  finis  et  aevi 
his  dabitur  terris.'     vesano  talia  late 
dicta  volant  Ligeri.     sed  non  et  Troius  heros 
dicta  parat  contra,  iaculum  nam  torquet  in  hostis.         585 
Lucagus  ut  pronus  pendens  in  verbera  telo 
admonuit  biiugos,  proiecto  dum  pede  laevo 
aptat  se  pugnae,  subit  oras  hasta  per  imas 
fulgentis  cHpei,  tum  laevum  perforat  inguen  : 
excussus  curru  moribundus  volvitur  arvis.  590 

quem  pius  Aeneas  dictis  adfatur  amaris  : 
'Lucage,  nulla  tuos  currus  fuga  segnis  equorum 
prodidit  aut  vanae  vertere  ex  hostibus  umbrae : 
ipse  rotis  saliens  iuga  deseris.'     haec  ita  fatus 
arripuit  biiugos  ;   frater  tendebat  inertis  595 

infelix  palmas  curru  delapsus  eodem  : 
*  per  te,  per  qui  te  talem  genuere  parentes, 
vir  Troiane,  sine  hanc  animam  et  miserere  precantis.' 
pluribus  oranti  Aeneas  :  '  haud  talia  dudum 
dicta  dabas.     morere  et  fratrem  ne  desere  frater.'  600 

tum  latebras  animae  pectus  mucrone  recludit. 
talia  per  campos  edebat  funera  ductor 
Dardanius  torrentis  aquae  vel  turbinis  atri 
more  furens.     tandem  erumpunt  et  castra  reUnquunt 
Ascanius  puer  et  nequiquam  obsessa  iuventus.  605 

lunonem  interea  compellat  luppiter  ultro : 

575-606    MPR  575  bigis  Py^  585  hostem  Mbir'^ 

587  traiecto  il/        588  aptet  Py^ /or/asse  recte         595  inermis  P'7^ 


AENEIDOS  X 

*o  germana  mihi  atque  eadem  gratissima  coniunx 

ut  rebare,  Venus  (nec  te  sententia  fallit) 

Troianas  sustentat  opes,  non  vivida  bello 

dextra  viris  animusque  ferox  patiensque  pericli.'  6io 

cui  luno  summissa  :    *  quid,  o  pulcherrime  coniunx, 

sollicitas  aegram  et  tua  tristia  dicta  timentem? 

si  mihi,  quae  quondam  fuerat  quamque  esse  decebat, 

vis  in  amore  foret,  non  hoc  mihi  namque  negares, 

omnipotens,  quin  et  pugnae  subducere  Turnum  615 

et  Dauno  possem  incolumem  servare  parenti. 

nunc  pereat  Teucrisque  pio  det  sanguine  poenas. 

ille  tamen  nostra  deducit  origine  nomen 

Pilumnusque  illi  quartus  pater,  et  tua  larga 

saepe  manu  multisque  oneravit  limina  donis.'  620 

cui  rex  aetherii  breviter  sic  fatur  Olympi : 

'si  mora  praesentis  leti  tempusque  caduco 

oratur  iuveni  meque  hoc  ita  ponere  sentis, 

toUe  fuga  Turnum  atque  instantibus  eripe  fatis : 

hactenus  indulsisse  vacat.     sin  altior  istis  625 

sub  precibus  venia  ulla  latet  totumque  moveri 

mutarive  putas  bellum,  spes  pascis  inanis.' 

et  luno  adlacrimans  :    '  quid  si,  quae  voce  gravaris, 

mente  dares  atque  haec  Turno  rata  vita  maneret? 

nunc  manet  insontem  gravis  exitus,  aut  ego  veri  630 

vana  feror.     quod  ut  o  potius  formidine  falsa 

ludar,  et  in  melius  tua,  qui  potes,  orsa  reflectas  ! 

Haec  ubi  dicta  dedit,  caelo  se  protinus  alto 
misit  agens  hiemem  nimbo  succincta  per  auras, 
Iliacamque  aciem  et  Laurentia  castra  petivit.  635 

tum  dea  nube  cava  tenuem  sine  viribus  umbram 
in  faciem  Aeneae  (visu  mirabile  monstrum) 
Dardaniis  ornat  telis,  clipeumque  iubasque 

607-638  MPR         612  dicta]  iussa  M,  tn  quo  iura  latere  susptcatur 
Nettleship       614  Foret !  Brosin  Deuticke  1904       621  fatus  M^Ry^^a^bir 


P.  VERGILI  MARONIS 

divini  adsimulat  capitis,  dat  inania  verba, 

dat  sine  mente  sonum  gressusque  effingit  euntis :  640 

morte  obita  qualis  fama  est  volitare  figuras 

aut  quae  sopitos  deludunt  somnia  sensus. 

at  primas  laeta  ante  acies  exsultat  imago 

inritatque  virum  telis  et  voce  lacessit. 

instat  cui  Turnus  stridentemque  eminus  hastam  645 

conicit,  illa  dato  vertit  vestigia  tergo. 

tum  vero  Aenean  aversum  ut  cedere  Turnus 

credidit  atque  animo  spem  turbidus  hausit  inanem : 

'  quo  fugis,  Aenea  ?   thalamos  ne  desere  pactos ; 

hac  dabitur  dextra  tellus  quaesita  per  undas.'  650 

talia  vociferans  sequitur  strictumque  coruscat 

mucronem,  nec  ferre  videt  sua  gaudia  ventos. 

Forte  ratis  celsi  coniuncta  crepidine  saxi 
expositis  stabat  scaHs  et  ponte  parato, 
qua  rex  Clusinis  advectus  Osinius  oris.  655 

huc  sese  trepida  Aeneae  fugientis  imago 
conicit  in  latebras,  nec  Turnus  segnior  instat 
exsuperatque  moras  et  pontis  transilit  altos. 
vix  proram  attigerat,  rumpit  Saturnia  funem 
avulsamque  rapit  revoluta  per  aequora  navem.  660 

tum  levis  haud  ultra  latebras  iam  quaerit  imago,         [663] 
sed  sublime  volans  nubi  se  immiscuit  atrae.  [664] 

illum  autem  Aeneas  absentem  in  proelia  poscit,  [661] 

obvia  multa  virum  demittit  corpora  morti,  [662] 

cum  Turnum  medio  interea  fert  aequore  turbo.  665 

respicit  ignarus  rerum  ingratusque  salutis 
et  duplicis  cum  voce  manus  ad  sidera  tendit : 
*  omnipotens  genitor,  tanton  me  crimine  dignum 
duxisti  et  taUs  voluisti  expendere  poenas  ? 

639-669    MPR  639  verba   P  in    rasura :     membra   7^* 

640  gressumque  M  660-665  hiinc  ordinem^  Parisinos  duo  secuti, 

exhibent  Ribbeck  alii  [661]  ille  {PR-y)  .  .  .  Aenean  {P^R)  Vrbanum 

legisse  testatur  Serv.  668  tanto  Py-n^ 


AENEIDOS  X 

quo  feror?  unde  abii?  quae  me  fuga  quemve  reducit  ?     670 
Laurentisne  iterum  muros  aut  castra  videbo? 
quid  manus  illa  virum,  qui  me  meaque  arma  secuti  ? 
quosne  (nefas)  omnis  infanda  in  morte  reliqui 
et  nunc  palantis  video,  gemitumque  cadentum 
accipio  ?   quid  ago  ?   aut  quae  iam  satis  ima  dehiscat  675 
terra  mihi  ?   vos  o  potius  miserescite,  venti ; 
in  rupes,  in  saxa  (volens  vos  Turnus  adoro) 
ferte  ratem  saevisque  vadis  immittite  syrtis, 
quo  neque  me  Rutuli  nec  conscia  fama  sequatur.' 
haec  memorans  animo  nunc  huc,  nunc  fluctuat  illuc,   6S0 
an  sese  mucrone  ob  tantum  dedecus  amens 
induat  et  crudum  per  costas  exigat  ensem, 
fluctibus  an  iaciat  mediis  et  litora  nando 
curva  petat  Teucrumque  iterum  se  reddat  in  arma. 
ter  conatus  utramque  viam,  ter  maxima  luno  685 

continuit  iuvenemque  animi  miserata  repressit. 
labitur  alta  secans  fluctuque  aestuque  secundo 
et  patris  antiquam  Dauni  defertur  ad  urbem. 
At  lovis  interea  monitis  Mezentius  ardens 
succedit  pugnae  Teucrosque  invadit  ovantis.  690 

concurrunt  Tyrrhenae  acies  atque  omnibus  uni, 
uni  odiisque  viro  telisque  frequentibus  instant. 
ille  (velut  rupes  vastum  quae  prodit  in  aequor, 
obvia  ventorum  furiis  expostaque  ponto, 
vim  cunctam  atque  minas  perfert  caelique  marisque      695 
ipsa  immota  manens)  prolem  Dolichaonis  Hebrum 
sternit  humi,  cum  quo  Latagum  Palmumque  fugacem, 
sed  Latagum  saxo  atque  ingenti  fragmine  montis 
occupat  os  faciemque  adversam,  poplite  Palmum 

670-699  MPR  670  abeo  P^         quemve]  quo  M^:  quove  M^ 

673  quosne  b  Leidensis  Asper :    quosve  M^Pyar  D,  Serv.  :    quosque 
M^R  674  pallentis  M^  675  aut]  et  M^  681  mucroni 

P^R  :  ahlativum  testantur  Priscianus  Serv.  696  manent  M^ : 

manet  il/Vir 


P.  VERGILI  MARONIS 

succiso  volvi  segnem  sinit,  armaque  Lauso  700 

donat  habere  umeris  et  vertice  figere  cristas. 

nec  non  Euanthen  Phrygium  Paridisque  Mimanta 

aequalem  comitemque,  una  quem  nocte  Theano 

in  lucem  genitori  Amyco  dedit  et  face  praegnas 

Cisseis  regina  Parim;    Paris  urbe  paterna  705 

occubat,  ignarum  Laurens  habet  ora  Mimanta. 

ac  velut  ille  canum  morsu  de  montibus  altis 

actus  aper,  multos  Vesulus  quem  pinifer  annos 

defendit  multosque  palus  Laurentia,  silva 

pastus  harundinea,   postquam  inter  retia  ventum  est,      710 

substitit  infremuitque  ferox  et  inhorruit  armos, 

nec  cuiquam  irasci  propiusque  accedere  virtus, 

sed  iaculis  tutisque  procul  clamoribus  instant; 

haud  aliter,  iustae  quibus  est  Mezentius  irae, 

non  ulli  est  animus  stricto  concurrere  ferro,  715 

missilibus  longe  et  vasto  clamore  lacessunt. 

ille  autem  impavidus  partis  cunctatur  in  omnis 

dentibus  infrendens  et  tergo  decutit  hastas. 

Venerat  antiquis  Corythi  de  finibus  Acron, 
Graius  homo,  infectos  linquens  profugus  hymenaeos;    720 
hunc  ubi  miscentem  longe  media  agmina  vidit, 
purpureum  pennis  et  pactae  coniugis  ostro, 
impastus  stabula  alta  leo  ceu  saepe  peragrans 
(suadet  enim  vesana  fames),  si  forte  fugacem 
conspexit  capream  aut  surgentem  in  cornua  cervum,     725 
gaudet  hians  immane  comasque  arrexit  et  haeret 
visceribus  super  accumbens — lavit  improba  taeter 
ora  cruor — • 

sic  ruit  in  densos  alacer  Mezentius  hostis. 
sternitur  infelix  Acron  et  calcibus  atram  730 

700-730  MPR  704  genitore  Bentley  705  Paris  coniecit 

Bentley :  creat  codd.  nisi  quod  crepat  M^  praebet :  voluisse  poetam  regina 
creat :  'Paxis  putat  R.  Ellis  709  -que] -ve  P  710  pascit 

Bentley  712  -que]  -ve  MRb\  post  713  vv.  717,  718  conlocat 

Scaliger,  probat  Ribbeck  727  incumbens  M-f         improbus  ater  M' 


AENEIDOS  X 

tundit  humum  exspirans  infractaque  tela  cruentat. 

atque  idem  fugientem  haud  est  dignatus  Oroden 

sternere  nec  iacta  caecum  dare  cuspide  vulnus; 

obvius  adversoque  occurrit  seque  viro  vir         ?3i>9q  j 

contulit,  haud  furto  meUor  sed  fortibus  armis.  735 

tum  super  abiectum  posito  pede  nixus  et  hasta  : 

*pars  belli  haud  temnenda,  viri,  iacet  altus  Orodes.' 

conclamant  socii  laetum  paeana  secuti. 

ille  autem  exspirans  :    '  non  me,  quicumque  es,  inulto, 

victor,  nec  longum  laetabere;   te  quoque  fata  740 

prospectant  paria  atque  eadem  mox  arva  tenebis.' 

ad  quae  subridens  mixta  Mezentius  ira : 

*  nunc  morere.     ast  de  me  divum  pater  atque  hominum  rex 

viderit.'     hoc  dicens  eduxit  corpore  telum. 

oUi  dura  quies  oculos  et  ferreus  urget  745 

somnus,  in  aeternam  clauduntur  lumina  noctem. 

Caedicus  Alcathoum  obtruncat,  Sacrator  Hydaspen 
Partheniumque  Rapo  et  praedurum  viribus  Orsen, 
Messapus  Cloniumque  Lycaoniumque  Erichaeten, 
illum  infrenis  equi  lapsu  tellure  iacentem,  750 

hunc  peditem.     pedes  et  Lycius  processerat  Agis, 
quem  tamen  haud  expers  Valerus  virtutis  avitae 
deicit ;   at  Thronium  Salius  SaHumque  Nealces 
insignis  iaculo  et  longe  fallente  sagitta. 

lam  gravis  aequabat  luctus  et  mutua  Mavors  755 

funera;    caedebant  pariter  pariterque  ruebant 
victores  victique,  neque  his  fuga  nota  neque  illis. 
di  lovis  in  tectis  iram  miserantur  inanem 
amborum  et  tantos  mortalibus  esse  labores  ; 
hinc  Venus,  hinc  contra  spectat  Saturnia  luno.  760 

731  MPR;  732-757  MPi?F;  758-760^^^7?  737  viris  6Vm7r'' 

deteriores   quidam   Asper         actus  M  742  ad  quae    deteriores : 

atquae  F7  :  atquaec  P^ :  atqu  P^  :  atque  M^a  :  atquem  M^a^c :  ad 
quem  i?6  751  interpunxit  Peerlkamp :  vulgo  peditem  pedes  iungunt 
754  insignis  M^d^v  :  insidiis  ceten         756  cedebant  PR'^  agnoscit  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

pallida  Tisiphone  media  inter  milia  saevit. 

at  vero  ingentem  quatiens  Mezentius  hastam 

turbidus  ingreditur  campo.     quam  magnus  Orion, 

cum  pedes  incedit  medii  per  maxima  Nerei 

stagna  viam  scindens,  umero  supereminet  undas,  765 

aut  summis  referens  annosam  montibus  ornum 

ingrediturque  solo  et  caput  inter  nubila  condit : 

talis  se  vastis  infert  Mezentius  armis. 

Huic  contra  Aeneas  speculatus  in  agmine  longo 
obvius  ire  parat.     manet  imperterritus  ille  770 

hostem  magnanimum  opperiens,  et  mole  sua  stat 
atque  ocuHs  spatium  emensus  quantum  satis  hastae : 
'dextra  mihi  deus  et  telum,  quod  missile  Hbro, 
nunc  adsint !    voveo  praedonis  corpore  raptis 
indutum  spoliis  ipsum  te,   Lause,  tropaeum  775 

Aeneae.'     dixit,  stridentemque  eminus  hastam 
iecit.     at  illa  volans  cHpeo  est  excussa  proculque 
egregium  Antoren  latus  inter  et  iHa  figit, 
HercuHs  Antoren  comitem,  qui  missus  ab  Argis 
haeserat  Euandro  atque  Itala  consederat  urbe.  780 

sternitur  infeHx  aHeno  vulnere,  caelumque 
aspicit  et  dulcis  moriens  reminiscitur  Argos. 
tum  pius  Aeneas  hastam  iacit ;    iUa  per  orbem 
aere  cavum  tripHci,  per  Hnea  terga  tribusque 
transiit  intextum  tauris  opus,  imaque  sedit  785 

inguine,  sed  viris  haud  pertuHt.     ocius  ensem 
Aeneas  viso  Tyrrheni  sanguine  laetus 
eripit  a  femine  et  trepidanti  fervidus  instat. 
ingemuit  cari  graviter  genitoris  amore, 
ut  vidit,  Lausus,  lacrimaeque  per  ora  volutae.  790 

Hic  mortis  durae  casum  tuaque  optima  facta, 

761-791  MPR  763  campum  M  769  huc  P^  :    hunc 

MPar  lon^e  m probant  Madvig  Ribbeck  :  long.  i?^  770  ille] 

ipse  Nonius  777  inicit  7         at  om.  M^y  785  transiet  M^ : 

transit  Lachmann  791  optime  M^Rb^  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  X 

si  qua  fidem  tanto  est  operi  latura  vetustas, 
non  equidem  nec  te,  iuvenis  memorande,  silebo. 

IUe  pedem  referens  et  inutilis  inque  ligatus 
cedebat  clipeoque  inimicum  hastile  trahebat.  795 

proripuit  iuvenis  seseque  immiscuit  armis, 
iamque  adsurgentis  dextra  plagamque  ferentis 
Aeneae  subiit  mucronem  ipsumque  morando 
sustinuit ;    socii  magno  clamore  sequuntur, 
dum  genitor  nati  parma  protectus  abiret,  800 

telaque  coniciunt  perturbantque  eminus  hostem 
missilibus.     furit  Aeneas  tectusque  tenet  se. 
ac  velut  effusa  si  quando  grandine  nimbi 
praecipitant,  omnis  campis  diffugit  arator 
omnis  et  agricola,  et  tuta  latet  arce  viator  805 

aut  amnis  ripis  aut  alti  fornice  saxi, 
dum  pluit  in  terris,  ut  possint  sole  reducto 
exercere  diem  :    sic  obrutus  undique  telis 
Aeneas  nubem  belli,  dum  detonet  omnis, 
sustinet  et  Lausum  increpitat  Lausoque  minatur :  810 

*  quo  moriture  ruis  maioraque  viribus  audes  ? 
fallit  te  incautum  pietas  tua.'     nec  minus  ille 
exsultat  demens,  saevae  iamque  altius  irae 
Dardanio  surgunt  ductori,  extremaque  Lauso 
Parcae  fila  legunt :    validum  namque  exigit  ensem         815 
per  medium  Aeneas  iuvenem  totumque  recondit. 
transiit  et  parmam  mucro,  levia  arma  minacis, 
et  tunicam  molli  mater  quam  neverat  auro, 
implevitque  sinum  sanguis  ;    tum  vita  per  auras 
concessit  maesta  ad  manis  corpusque  reliquit.  820 

792-820    MPR  796  prorupit    PR   Ribbeck :    prorumpit 

Bentley  797  dextrae  P^cn  deteriores  quidant  Serv.  798  subigit  M^ 
804  contma  post  arator  ponit  Deuticke  805  arce  Moretanus  I 

Canonicianus  :  arte  ceteri  D.  Serv.  807  possit  M^R^  809  omnem 
Bentley  812  fallet  te  P:  fallete  7^  :  fallite  R  815  fila]  lina  Py^ 
817  transilit  a'a«  deteriores  quidam  Ribbeck  :  transiliit  tr :  transit  R 
Lachmann         819  sinus  M^-fb^^n 


P.  VERGILI  MARONIS 

at  vero  ut  vultum  vidit  morientis  et  ora, 
ora  modis  Anchisiades  pallentia  miris, 
ingemuit  miserans  graviter  dextramque  tetendit, 
et  mentem  patriae  subiit  pietatis  imago. 
*quid  tibi  nunc,  miserande  puer,  pro  laudibus  istis,      825 
quid  pius  Aeneas  tanta  dabit  indole  dignum? 
arma,  quibus  laetatus,  habe  tua;  teque  parentum 
manibus  et  cineri,  si  qua  est  ea  cura,  remitto. 
hoc  tamen  infelix  miseram  solabere  mortem : 
Aeneae  magni  dextra  cadis.'     increpat  ultro  830 

cunctantis  socios  et  terra  sublevat  ipsum 
sanguine  turpantem  comptos  de  more  capillos. 
Interea  genitor  Tiberini  ad  fluminis  undam 
vulnera  siccabat  lymphis  corpusque  levabat 
arboris  accHnis  trunco.     procul  aerea  ramis  835 

dependet  galea  et  prato  gravia  arma  quiescunt. 
stant  lecti  circum  iuvenes;    ipse  aeger  anhelans 
colla  fovet  fusus  propexam  in  pectore  barbam; 
multa  super  Lauso  rogitat,  multumque  remittit 
qui  revocent  maestique  ferant  mandata  parentis.  840 

at  Lausum  socii  exanimem  super  arma  ferebant 
flentes,  ingentem  atque  ingenti  vulnere  victum. 
agnovit  longe  gemitum  praesaga  maU  mens. 
canitiem  multo  deformat  pulvere  et  ambas 
ad  caelum  tendit  palmas  et  corpore  inhaeret.  845 

'tantane  me  tenuit  vivendi,  nate,  voluptas, 
ut  pro  me  hostili  paterer  succedere  dextrae, 
quem  genui?   tuane  haec  genitor  per  vulnera  servor 
morte  tua  vivens?   heu,  nunc  misero  mihi  demum 
exitium  infelix,  nunc  alte  vulnus  adactum  !  850 

idem  ego,  nate,  tuum  maculavi  crimine  nomen, 

821-851  MPR  824  subiitl  strinxit  il/ ^  ix.  294  834  lava- 

bat  MPRiT  838  pectora  Madvig :  corpore  Py  839  multum] 

multom  P^ :  multos  y^^bc^  844  multo]  inmundo  M^  850 

exilium  7'a'c^  Serv. 


AENEIDOS  X 

pulsus  ob  invidiam  solio  sceptrisque  paternis. 

debueram  patriae  poenas  odiisque  meorum : 

omnis  per  mortis  animam  sontem  ipse  dedissem  ! 

nunc  vivo  neque  adhuc  homines  lucemque  relinquo.     855 

sed  linquam.'     simul  hoc  dicens  attollit  in  aegrum 

se  femur  et,  quamquam  vis  alto  vulnere  tardat, 

haud  deiectus  equum  duci  iubet.     hoc  decus  illi, 

hoc  solamen  erat,  bellis  hoc  victor  abibat 

omnibus.     adloquitur  maerentem  et  talibus  infit :  860 

*Rhaebe,  diu,  res  si  qua  diu  mortaHbus  ulla  est, 

viximus.     aut  hodie  victor  spolia  illa  cruenta 

et  caput  Aeneae  referes  Lausique  dolorum 

ultor  eris  mecum,  aut  aperit  si  nulla  viam  vis, 

occumbes  pariter;   neque  enim,  fortissime,  credo,  865 

iussa  aUena  pati  et  dominos  dignabere  Teucros.' 

dixit,  et  exceptus  tergo  consueta  locavit 

membra  manusque  ambas  iaculis  oneravit  acutis, 

aere  caput  fulgens  cristaque  hirsutus  equina. 

sic  cursum  in  medios  rapidus  dedit.     aestuat  ingens     870 

uno  in  corde  pudor  mixtoque  insania  luctu. 

[et  furiis  agitatus  amor  et  conscia  virtus.] 

Atque  hic  Aenean  magna  ter  voce  vocavit. 
Aeneas  agnovit  enim  laetusque  precatur : 
'sic  pater  ille  deum  faciat,  sic  altus  Apollo!  875 

incipias  conferre  manum.' 
tantum  effatus  et  infesta  subit  obvius  hasta. 
ille  autem :    *  quid  me  erepto,  saevissime,  nato 
terres  ?   haec  via  sola  fuit  qua  perdere  posses : 
nec  mortem  horremus  nec  divum  parcimus  ulli.  880 

desine,  nam  venio  moriturus  et  haec  tibi  porto 
dona  prius.'     dixit,  telumque  intorsit  in  hostem  ; 

852-882  MPR  857  quamvis  alto  F^ :  quamvis  dolor  alto  .  .  . 

tardet  Peeiikamp,  recepit  Rihbeck  :  tardet  M^P^-^^hc :   tarda  est  Schaper, 
prohat  Deuticke:    ardat  M^  862  cruenti  P^  agnoscit  D.  Serv. 

863  dolorem  P7I  872  =  xii.  668  om.  MPR-fa^b 


AENEIDOS  X 

inde  aliud  super  atque  aliud  figitque  volatque 

ingenti  gyro,  sed  sustinet  aureus  umbo. 

ter  circum  astantem  laevos  equitavit  in  orbis  885 

tela  manu  iaciens,  ter  secum  Troius  heros 

immanem  aerato  circumfert  tegmine  silvam. 

inde  ubi  tot  traxisse  moras,  tot  spicula  taedet 

vellere,  et  urgetur  pugna  congressus  iniqua, 

multa  movens  animo  iam  tandem  erumpit  et  inter       890 

bellatoris  equi  cava  tempora  conicit  hastam. 

tollit  se  arrectum  quadripes  et  calcibus  auras 

verberat,   effusumque  equitem  super  ipse  secutus 

implicat  eiectoque  incumbit  cernuus  armo. 

clamore  incendunt  caelum  Troesque  Latinique.  895 

advolat  Aeneas  vaginaque  eripit  ensem 

et  super  haec :    *  ubi  nunc  Mezentius  acer  et  illa 

effera  vis  animi  ? '    contra  Tyrrhenus,  ut  auras 

suspiciens  hausit  caelum  mentemque  recepit : 

'  hostis  amare,  quid  increpitas  mortemque  minaris  ?       900 

nullum  in  caede  nefas,  nec  sic  ad  proeHa  veni, 

nec  tecum  meus  haec  pepigit  mihi  foedera  Lausus. 

unum  hoc  per  si  qua  est  victis  venia  hostibus  oro  : 

corpus  humo  patiare  tegi.     scio  acerba  meorum 

circumstare  odia :    hunc,  oro,  defende  furorem  905 

et  me  consortem  nati  concede  sepulcro.' 

haec  loquitur,  iuguloque  haud  inscius  accipit  ensem 

undantique  animam  diffundit  in  arma  cruore. 

883-908  MPR  883  fugitque  M^P^c"^  884  aereus  MPm 

898  ut]  et  M^P^^R^Q^y^  908  anima  P^         defundit  Ry^  arva 

Menagianus  primus         cruorem  MP^ 


ib  iix  =» 


P.  VERGILI    MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  XI 

OcEANVM  interea  surgens  Aurora  reliquit : 
Aeneas,  quamquam  et  sociis  dare  tempus  humandis 
praecipitant  curae  turbataque  funere  mens  est, 
vota  deum  primo  victor  solvebat  Eoo. 
ingentem  quercum  decisis  undique  ramis  5 

constituit  tumulo  fulgentiaque  induit  arma, 
Mezenti  ducis  exuvias,  tibi,  magne,  tropaeum, 
bellipotens ;   aptat  rorantis  sanguine  cristas 
telaque  trunca  viri,  et  bis  sex  thoraca  petitum 
perfossumque  locis,  clipeumque  ex  aere  sinistrae  10 

subligat  atque  ensem  collo  suspendit  eburnum. 
tum  socios  (namque  omnis  eum  stipata  tegebat 
turba  ducum)  sic  incipiens  hortatur  ovantis  : 
*  maxima  res  effecta,  viri ;    timor  omnis  abesto, 
quod  superest;    haec  sunt  spolia  et  de  rege  superbo      15 
primitiae  manibusque  meis  Mezentius  hic  est. 
nunc  iter  ad  regem  nobis  murosque  Latinos. 
arma  parate,  animis  et  spe  praesumite  bellum, 
ne  qua  mora  ignaros,  ubi  primum  vellere  signa 
adnuerint  superi  pubemque  educere  castris,  20 

impediat  segnisve  metu  sententia  tardet. 
interea  socios  inhumataque  corpora  terrae 

1-22   MPR  i8   vulgo    arma    parate   animis    comungunt 

21  -ve  M^R  :  -que  M^Pybcir 


P.  VERGILI  MARONIS 

mandemus,  qui  solus  honos  Acheronte  sub  imo  est. 

ite'  ait,   'egregias  animas,  quae  sanguine  nobis 

hanc  patriam  peperere  suo,  decorate  supremis  25 

muneribus,  maestamque  Euandri  primus  ad  urbem 

mittatur  Pallas,  quem  non  virtutis  egentem 

abstulit  atra  dies  et  funere  mersit  acerbo.' 

Sic  ait  inlacrimans,  recipitque  ad  Hmina  gressum 
corpus  ubi  exanimi  positum  Pallantis  Acoetes  30 

servabat  senior,  qui  Parrhasio  Euandro 
armiger  ante  fuit,  sed  non  felicibus  aeque 
tum  comes  auspiciis  caro  datus  ibat  alumno. 
circum  omnis  famulumque  manus  Troianaque  turba 
et  maestum  Iliades  crinem  de  more  solutae.  35 

ut  vero  Aeneas  foribus  sese  intulit  altis 
ingentem  gemitum  tunsis  ad  sidera  tollunt 
pectoribus,  maestoque  immugit  regia  luctu. 
ipse  caput  nivei  fultum  Pallantis  et  ora 
ut  vidit  levique  patens  in  pectore  vulnus  40 

cus^idis  Ausoniae,  lacrimis  ita  fatur  obortis  : 
'  tene '  inquit,   '  miserande  puer,  cum  laeta  veniret, 
invidit  Fortuna  mihi,  ne  regna  videres 
nostra  neque  ad  sedes  victor  veherere  paternas? 
non  haec  Euandro  de  te  promissa  parenti  45 

discedens  dederam,  cum  me  complexus  euntem 
mitteret  in  magnum  imperium  metuensque  moneret 
acris  esse  viros,  cum  dura  proelia  gente. 
et  nunc  ille  quidem  spe  multum  captus  inani 
fors  et  vota  facit  cumulatque  altaria  donis,  50 

nos  iuvenem  exanimum  et  nil  iam  caelestibus  ullis 
debentem  vano  maesti  comitamur  honore. 
infelix,  nati  funus  crudele  videbis  ! 
hi  nostri  reditus  exspectatique  triumphi  ? 

23-54  MPR  23  est  om.  PR         24  c\}i\  Macrobtus         54  exop- 

tati  i?  >/;);-    ;,;. 


AENEIDOS  XI 

haec  mea  magna  fides  ?   at  non,  Euandre,  pudendis       55 
vulneribus  pulsum  aspicies,  nec  sospite  dirum 
optabis  nato  funus  pater.     hei  mihi,  quantum 
praesidium,  Ausonia,  et  quantum  tu  perdis,  lule  ! ' 

Haec  ubi  deflevit,  tolli  miserabile  corpus 
imperat,  et  toto  lectos  ex  agmine  mittit  60 

mille  viros  qui  supremum  comitentur  honorem 
intersintque  patris  lacrimis,  solacia  luctus 
exigua  ingentis,  misero  sed  debita  patri. 
haud  segnes  alii  cratis  et  molle  feretrum 
arbuteis  texunt  virgis  et  vimine  querno  65 

exstructosque  toros  obtentu  frondis  inumbrant. 
hic  iuvenem  agresti  sublimem  stramine  ponunt : 
qualem  virgineo  demessum  pollice  florem 
seu  mollis  violae  seu  languentis  hyacinthi, 
cui  neque  fulgor  adhuc  nec  dum  sua  forma  recessit,      70 
non  iam  mater  alit  tellus  virisque  ministrat. 
tum  geminas  vestis  auroque  ostroque  rigentis 
extulit  Aeneas,  quas  illi  laeta  laborum. 
ipsa  suis  quondam  manibus  Sidonia  Dido 
fecerat  et  tenui  telas  discreverat  auro.  75 

harum  unam  iuveni  supremum  maestus  honorem 
induit  arsurasque  comas  obnubit  amictu, 
multaque  praeterea  Laurentis  praemia  pugnae 
aggerat  et  longo  praedam  iubet  ordine  duci ; 
addit  equos  et  tela  quibus  spoliaverat  hostem.  So 

vinxerat  et  post  terga  manus,  quos  mitteret  umbris 
inferias,  caeso  sparsurus  sanguine  flammas, 
indutosque  iubet  truncos  hostilibus  armis 
ipsos  ferre  duces  inimicaque  nomina  figi. 
ducitur  infelix  aevo  confectus  Acoetes,  85 

pectora  nunc  foedans  pugnis,  nunc  unguibus  ora, 

55-86  MPR  60  agmine]  ordine  PR  82  sparsuros 

a^bcn        flammam  Ry 

VERG.  '"^'^  '25 


P.  VERGILI  MARONIS 

sternitur  et  toto  proiectus  corpore  terrae. 
ducunt  et  Rutulo  perfusos  sanguine  currus. 
post  bellator  equus  positis  insignibus  Aethon 
it  lacrimans  guttisque  umectat  grandibus  ora.  90 

hastam  alii  galeamque  ferunt,  nam  cetera  Turnus 
victor  habet.     tum  maesta  phalanx  Teucrique  sequuntur 
Tyrrhenique  omnes  et  versis  Arcades  armis. 
postquam  omnis  longe  comitum  praecesserat  ordo, 
substitit  Aeneas  gemituque  haec  addidit  alto  :  95 

'nos  aUas  hinc  ad  lacrimas  eadem  horrida  belli 
fata  vocant :    salve  aeternum  mihi,  maxime  Palla, 
aeternumque  vale.'     nec  plura  effatus  ad  altos 
tendebat  muros  gressumque  in  castra  ferebat. 

lamque  oratores  aderant  ex  urbe  Latina  100 

velati  ramis  oleae  veniamque  rogantes  : 
corpora,  per  campos  ferro  quae  fusa  iacebant, 
redderet  ac  tumulo  sineret  succedere  terrae  : 
nullum  cum  victis  certamen  et  aethere  cassis; 
parceret  hospitibus  quondam  socerisque  vocatis.  105 

quos  bonus  Aeneas  haud  aspernanda  precantis 
prosequitur  venia  et  verbis  haec  insuper  addit : 
'quaenam  vos  tanto  fortuna  indigna,  Latini, 
implicuit  bello,  qui  nos  fugiatis  amicos  ? 
pacem  me  exanimis  et  Martis  sorte  peremptis  iio 

oratis?   equidem  et  vivis  concedere  vellem. 
nec  veni,  nisi  fata  locum  sedemque  dedissent, 
nec  bellum  cum  gente  gero  :    rex  nostra  reUquit 
hospitia  et  Turni  potius  se  credidit  armis. 
aequius  huic  Turnum  fuerat  se  opponere  morti.  115 

si  bellum  finire  manu,  si  pellere  Teucros 
apparat,  his  mecum  decuit  concurrere  teUs : 
vixet  cui  vitam  deus  aut  sua  dextra  dedisset. 

87-118  MPR  93  omnes]  duces  Rbm  Serv.  94  proces- 

serat  7^*  editores  plerique  95  edidit  W^R         lor  precantes  R  Serv, 

ad  X.  31         118  sua]  cui  P 


AENEIDOS  XI 

nunc  ite  et  miseris  supponite  civibus  ignem.' 

dixerat  Aeneas.     illi  obstipuere  silentes  120 

conversique  oculos  inter  se  atque  ora  tenebant. 

Tum  senior  semperque  odiis  et  crimine  Drances 
infensus  iuveni  Turno  sic  ore  vicissim 
orsa  refert :    '  o  fama  ingens,  ingentior  armis, 
vir  Troiane,  quibus  caelo  te  laudibus  aequem  ?  125 

iustitiaene  prius  mirer  belline  laborum  ? 
nos  vero  haec  patriam  grati  referemus  ad  urbem 
et  te,  si  qua  viam  dederit  Fortuna,  Latino 
iungemus  regi.     quaerat  sibi  foedera  Turnus. 
quin  et  fatalis  murorum  attollere  moles  130 

saxaque  subvectare  umeris  Troiana  iuvabit.' 
dixerat  haec  unoque  omnes  eadem  ore  fremebant. 
bis  senos  pepigere  dies,  et  pace  sequestra 
per  silvas  Teucri  mixtique  impune  Latini 
erravere  iugis.     ferro  sonat  alta  bipenni  135 

fraxinus,  evertunt  actas  ad  sidera  pinus, 
robora  nec  cuneis  et  olentem  scindere  cedrum 
nec  plaustris  cessant  vectare  gementibus  ornos. 

Et  iam  Fama  volans,  tanti  praenuntia  luctus, 
Euandrum  Euandrique  domos  et  moenia  replet,  140 

quae  modo  victorem  Latio  Pallanta  ferebat. 
Arcades  ad  portas  ruere  et  de  more  vetusto 
funereas  rapuere  faces ;   lucet  via  longo 
ordine  flammarum  et  late  discriminat  agros. 
contra  turba  Phrygum  veniens  plangentia  iungit  145 

agmina.     quae  postquam  matres  succedere  tectis 
viderunt,  maestam  incendunt  clamoribus  urbem. 
at  non  Euandrum  potis  est  vis  ulla  tenere, 
sed  venit  in  medios.     feretro  Pallante  reposto 

119-149  MPR  126  iustitiane  MR  :  utramque  lectionem  agnosatnt 

Priscianus  Serv.  laborem  P^  (?)  R-y^  131  subiectare  P^ 

134  silvam  M  140  conplet  M"^  145  iungunt  Mb  149 

Pallanta  M^  vulgo  :  ablaiivum  testatur  Serv. 

25* 


P.  VERGILI  MARONIS 

procubuit  super  atque  haeret  lacrimansque  gemensque,     150 

et  via  vix  tandem  vocis  laxata  dolore  est : 

'non  haec,  o  Palla,  dederas  promissa  parenti. 

cautius  ut  saevo  velles  te  credere  Marti  ! 

haud  ignarus  eram  quantum  nova  gloria  in  armis 

et  praedulce  decus  primo  certamine  posset.  155 

primitiae  iuvenis  miserae  bellique  propinqui 

dura  rudimenta,  et  nuUi  exaudita  deorum 

vota  precesque  meae  !   tuque,  o  sanctissima  coniunx, 

felix  morte  tua  neque  in  hunc  servata  dolorem  ! 

contra  ego  vivendo  vici  mea  fata,  superstes  160 

restarem  ut  genitor.     Troum  socia  arma  secutum 

obruerent  Rutuli  telis  !   animam  ipse  dedissem 

atque  haec  pompa  domum  me,  non  Pallanta,  referret ! 

nec  vos  arguerim,  Teucri,  nec  foedera  nec  quas 

iunximus  hospitio  dextras  :   sors  ista  senectae  165 

debita  erat  nostrae.     quod  si  immatura  manebat 

mors  natum,  caesis  Volscorum  miUbus  ante 

ducentem  in  Latium  Teucros  cecidisse  iuvabit. 

quin  ego  non  alio  digner  te  funere,  Palla, 

quam  pius  Aeneas  et  quam  magni  Phryges  et  quam    170 

Tyrrhenique  duces,  Tyrrhenum  exercitus  omnis. 

magna  tropaea  ferunt  quos  dat  tua  dextera  leto; 

tu  quoque  nunc  stares  immanis  truncus  in  armis, 

esset  par  aetas  et  idem  si  robur  ab  annis, 

Turne.     sed  infelix  Teucros  quid  demoror  armis?         175 

vadite  et  haec  memores  regi  mandata  referte  : 

quod  vitam  moror  invisam  Pallante  perempto 

dextera  causa  tua  est,  Turnum  natoque  patrique 

150-178  MPR  151  vocis  P^ya}  :  voces  M^  :  voci  M-Rbc: 

vocis  laxata  dolori  est  Heinsius  152  comma  post  parenti  ponuni 

alii:    petenti  'alios'  legisse  testatur  D.  Serv,  probat  Madvig  164 

arguerem  R-^^  168  iuvaret  M-fc^ :  iuvare  R  169-175 

locus  fortasse  spurius         171  Tyrrhenum]  equitumque  B^«//0'         172^ 
ferant  R^^^b^  173  arvis  Bentley  175  armis]  ultra  Heinsius 


AENEIDOS  XI 

quam  debere  vides.     meritis  vacat  hic  tibi  solus 
fortunaeque  locus.     non  vitae  gaudia  quaero,  i8o 

nec  fas,  sed  nato  manis  perferre  sub  imos.' 

Aurora  interea  miseris  mortalibus  almam 
extulerat  lucem  referens  opera  atque  labores : 
iam  pater  Aeneas,  iam  curvo  in  litore  Tarchon 
constituere  pyras.     huc  corpora  quisque  suorum  185 

more  tulere  patrum,  subiectisque  ignibus  atris 
conditur  in  tenebras  altum  caligine  caelum. 
ter  circum  accensos  cincti  fulgentibus  armis 
decurrere  rogos,  ter  maestum  funeris  ignem 
lustravere  in  equis  ululatusque  ore  dedere.  190 

spargitur  et  tellus  lacrimis,  sparguntur  et  arma, 
it  caelo  clamorque  virum  clangorque  tubarum. 
hic  alii  spolia  occisis  derepta  Latinis 
coniciunt  igni,  galeas  ensisque  decoros 
frenaque  ferventisque  rotas ;   pars  munera  nota,  195 

ipsorum  clipeos  et  non  felicia  tela. 
multa  boum  circa  mactantur  corpora  Morti, 
saetigerosque  sues  raptasque  ex  omnibus  agris 
in  flammam  iugulant  pecudes.     tum  litore  toto 
ardentis  spectant  socios  semustaque  servant  200 

busta,  neque  avelli  possunt  nox  umida  donec 
invertit  caelum  stellis  ardentibus  aptum. 

Nec  minus  et  miseri  diversa  in  parte  Latini 
innumeras  struxere  pyras,  et  corpora  partim 
multa  virum  terrae  infodiunt,  avectaque  partim  205 

finitimos  tollunt  in  agros  urbique  remittunt; 
cetera  confusaeque  ingentem  caedis  acervum 
nec  numero  nec  honore  cremant :    tunc  undique  vasti 
certatim  crebris  conlucent  ignibus  agri. 
tertia  lux  gelidam  caelo  dimoverat  umbram :  210 

maerentes  altum  cinerem  et  confusa  ruebant 

1 79-211  MPR  179  meritis  .  .  .  181  uncis  sccludit  Ribbeck 


P.  VERGILI  MARONIS 

ossa  focis  tepidoque  onerabant  aggere  terrae. 

iam  vero  in  tectis,  praedivitis  urbe  Latini, 

praecipuus  fragor  et  longi  pars  maxima  luctus. 

hic  matres  miseraeque  nurus,  hic  cara  sororum  215 

pectora  maerentum  puerique  parentibus  orbi 

dirum  exsecrantur  bellum  Turnique  hymenaeos ; 

ipsum  armis  ipsumque  iubent  decernere  ferro, 

qui  regnum  Italiae  et  primos  sibi  poscat  honores. 

ingravat  haec  saevus  Drances  solumque  vocari  220 

testatur,  solum  posci  in  certamina  Turnum. 

multa  simul  contra  variis  sententia  dictis 

pro  Turno,  et  magnum  reginae  nomen  obumbrat, 

multa  virum  meritis  sustentat  fama  tropaeis. 

Hos  inter  motus,  medio  in  flagrante  tumultu,  225 

ecce  super  maesti  magna  Diomedis  ab  urbe 
legati  responsa  ferunt :    nihil  omnibus  actum 
tantorum  impensis  operum,  nil  dona  neque  aurum 
nec  magnas  valuisse  preces,  alia  arma  Latinis 
quaerenda,  aut  pacem  Troiano  ab  rege  petendum.        230 
deficit  ingenti  luctu  rex  ipse  Latinus. 
fatalem  Aenean  manifesto  numine  ferri 
admonet  ira  deum  tumulique  ante  ora  recentes. 
ergo  concilium  magnum  primosque  suorum 
imperio  accitos  alta  intra  limina  cogit.  235 

olli  convenere  fluuntque  ad  regia  plenis 
tecta  viis.     sedet  in  mediis  et  maximus  aevo 
et  primus  sceptris  haud  laeta  fronte  Latinus. 
atque  hic  legatos  Aetola  ex  urbe  remissos 
quae  referant  fari  iubet,  et  responsa  reposcit  240 

ordine  cuncta  suo.     tum  facta  silentia  linguis, 
et  Venulus  dicto  parens  ita  farier  infit : 

*  Vidimus,  o  cives,  Diomedem  Argivaque  castra, 

213-243  AfP/?  214  \onge  bc  probaf  Serv.         220  haec]  et  P^^ 

224  virum]  simul  M^         230  petendam  M^PRy        236  ruuntque  Mb^ 
243  Diomedem  deteriores  :  Diomeden  MPRy  :  Diomede  a^b^c 


AENEIDOS  XI 

atque  iter  emensi  casus  superavimus  omnis, 

contigimusque  manum  qua  concidit  Ilia  tellus.  245 

ille  urbem  Argyripam  patriae  cognomine  gentis 

victor  Gargani  condebat  lapygis  agris. 

postquam  introgressi  et  coram  data  copia  fandi, 

munera  praeferimus,  nomen  patriamque  docemus, 

qui  bellum  intulerint,  quae  causa  attraxerit  Arpos.        250 

auditis  ille  haec  placido  sic  reddidit  ore : 

"o  fortunatae  gentes,  Saturnia  regna, 

antiqui  Ausonii,  quae  vos  fortuna  quietos 

sollicitat  suadetque  ignota  lacessere  bella? 

quicumque  Iliacos  ferro  violavimus  agros  255 

(mitto  ea  quae  muris  bellando  exhausta  sub  altis, 

quos  Simois  premat  ille  viros)  infanda  per  orbem 

supplicia  et  scelerum  poenas  expendimus  omnes, 

vel  Priamo  miseranda  manus ;   scit  triste  Minervae 

sidus  et  Euboicae  cautes  ultorque  Caphereus.  260 

militia  ex  illa  diversum  ad  litus  abacti 

Atrides  Protei  Menelaus  adusque  columnas 

exsulat,  Aetnaeos  vidit  Cyclopas  Vlixes. 

regna  Neoptolemi  referam  versosque  penatis 

Idomenei?    Libycone  habitantis  litore  Locros?  265 

ipse  Mycenaeus  magnorum  ductor  Achivum 

coniugis  infandae  prima  inter  limina  dextra 

oppetiit,  devictam  Asiam  subsedit  adulter. 

invidisse  deos,  patriis  ut  redditus  aris 

coniugium  optatum  et  pulchram  Calydona  viderem?     270 

nunc  etiam  horribili  visu  portenta  sequuntur 

et  socii  amissi  petierunt  aethera  pennis 

fluminibusque  vagantur  aves  (heu,  dira  meorum 

244-273    MPR  247    arvis   b^n   deteriores   quidam    Serv. 

251  edidit  ^=*         261  adacti  il/^         264,  26$  post  26Q  conlocat  Ribbeck 
267  iniva.  MRb  268  dewicia.  AsiSi^fb^^c  praefert  Serv.  possedit 

M^R-f  Macrobius         272  amissis  P^ :  admissis  '  aliquot  antiqui'  Pierii, 
agnoscii  Serv.y  probat  Bentley 


P.  VERGILI  MARONIS 

supplicia  !)  et  scopulos  lacrimosis  vocibus  implent. 

haec  adeo  ex  illo  mihi  iam  speranda  fuerunt  275 

tempore  cum  ferro  caelestia  corpora  demens 

appetii  et  Veneris  violavi  vulnere  dextram. 

ne  vero,  ne  me  ad  talis  impellite  pugnas. 

nec  mihi  cum  Teucris  ullum  post  eruta  bellum 

Pergama  nec  veterum  memini  laetorve  malorum.  280 

munera  quae  patriis  ad  me  portatis  ab  oris 

vertite  ad  Aenean.     stetimus  tela  aspera  contra 

contulimusque  manus :   experto  credite  quantus 

in  clipeum  adsurgat,  quo  turbine  torqueat  hastam. 

si  duo  praeterea  taUs  Idaea  tulisset  285 

terra  viros,  ultro  Inachias  venisset  ad  urbes 

Dardanus,  et  versis  lugeret  Graecia  fatis. 

quidquid  apud  durae  cessatum  est  moenia  Troiae, 

Hectoris  Aeneaeque  manu  victoria  Graium 

haesit  et  in  decimum  vestigia  rettulit  annum.  290 

ambo  animis,  ambo  insignes  praestantibus  armis, 

hic  pietate  prior.     coeant  in  foedera  dextrae, 

qua  datur;   ast  armis  concurrant  arma  cavete." 

et  responsa  simul  quae  sint,  rex  optime,  regis 

audisti  et  quae  sit  magno  sententia  bello.'  295 

Vix  ea  legati,  variusque  per  ora  cucurrit 
Ausonidum  turbata  fremor :    ceu  saxa  morantur 
cum  rapidos  amnis,  fit  clauso  gurgite  murmur 
vicinaeque  fremunt  ripae  crepitantibus  undis. 
ut  primum  placati  animi  et  trepida  ora  quierunt,  300 

praefatus  divos  solio  rex  infit  ab  alto  : 

*  Ante  equidem  summa  de  re  statuisse,  Latini, 
et  vellem  et  fuerat  meUus,  non  tempore  taU 
cogere  conciUum,  cum  muros  adsidet  hostis. 
beUum  importunum,  cives,  cum  gente  deorum  305 

274-305  MPR  275  adeo]  eadem  P-y^  279  bellum  est 

RbcTt  281  portaslis  bc  deteriores  Serv.  288  certatum  M'^ 

295  sit]  de  Madvig parum  confidertter  304  obsidet  Mbc^mn 


AENEIDOS  XI 

invictisque  viris  gerimus,  quos  nulla  fatigant 

proelia  nec  victi  possunt  absistere  ferro. 

spem  si  quam  ascitis  Aetolum  habuistis  in  armis, 

ponite.     spes  sibi  quisque ;  sed  haec  quam  angusta  videtis. 

cetera  qua  rerum  iaceant  perculsa  ruina,  310 

ante  oculos  interque  manus  sunt  omnia  vestras. 

nec  quemquam  incuso  :   potuit  quae  plurima  virtus 

esse,  fuit ;    toto  certatum  est  corpore  regni. 

nunc  adeo  quae  sit  dubiae  sententia  menti, 

expediam  et  paucis  (animos  adhibete)  docebo.  315 

est  antiquus  ager  Tusco  mihi  proximus  amni, 

longus  in  occasum,  finis  super  usque  Sicanos; 

Aurunci  RutuHque  serunt,  et  vomere  duros 

exercent  coUis  atque  horum  asperrima  pascunt. 

haec  omnis  regio  et  celsi  plaga  pinea  montis  320 

cedat  amicitiae  Teucrorum,  et  foederis  aequas 

dicamus  leges  sociosque  in  regna  vocemus : 

considant,  si  tantus  amor,  et  moenia  condant. 

sin  ahos  finis  aliamque  capessere  gentem 

est  animus  possuntque  solo  decedere  nostro,  325 

bis  denas  Italo  texamus  robore  navis; 

seu  pluris  complere  valent,  iacet  omnis  ad  undam 

materies  :    ipsi  numerumque  modumque  carinis 

praecipiant,  nos  aera,  manus,  navaUa  demus. 

praeterea,  qui  dicta  ferant  et  foedera  firment  330 

centum  oratores  prima  de  gente  Latinos 

ire  placet  pacisque  manu  praetendere  ramos, 

munera  portantis  aurique  eborisque  talenta 

et  sellam  regni  trabeamque  insignia  nostri. 

consulite  in  medium  et  rebus  succurrite  fessis.'  335 

Tum  Drances  idem  infensus,  quem  gloria  Turni 
obHqua  invidia  stimuHsque  agitabat  amaris, 

306-337  MPR  315  et  om.  P^^y         319  atque  horum]  tesquo- 

rum  Madvig  324  -que]  -ve  P76V  335  fessis]  vestris  P7' 


P.  VERGILI  MARONIS 

largus  opum  et  lingua  melior,  sed  frigida  bello 

dextera,  consiliis  habitus  non  futtilis  auctor, 

seditione  potens  (genus  huic  materna  superbum  340 

nobilitas  dabat,  incertum  de  patre  ferebat), 

surgit  et  his  onerat  dictis  atque  aggerat  iras : 

'rem  nulli  obscuram  nostrae  nec  vocis  egentem 

consulis,  o  bone  rex :    cuncti  se  scire  fatentur 

quid  fortuna  ferat  populi,  sed  dicere  mussant.  345 

det  libertatem  fandi  flatusque  remittat, 

cuius  ob  auspicium  infaustum  moresque  sinistros 

(dicam  equidem,  licet  arma  mihi  mortemque  minetur) 

lumina  tot  cecidisse  ducum  totamque  videmus 

consedisse  urbem  luctu,  dum  Troia  temptat  350 

castra  fugae  fidens  et  caelum  territat  armis. 

unum  etiam  donis  istis,  quae  plurima  mitti 

Dardanidis  dicique  iubes,  unum,  optime  regum, 

adicias,  nec  te  ullius  violentia  vincat 

quin  natam  egregio  genero  dignisque  hymenaeis  355 

des,  pater,  et  pacem  hanc  aeterno  foedere  firmes. 

quod  si  tantus  habet  mentes  et  pectora  terror, 

ipsum  obtestemur  veniamque  oremus  ab  ipso  : 

cedat,  ius  proprium  regi  patriaeque  remittat. 

quid  miseros  totiens  in  aperta  pericula  civis  360 

proicis,  o  Latio  caput  horum  et  causa  malorum  ? 

nulla  salus  bello,  pacem  te  poscimus  omnes, 

Turne,  simul  pacis  solum  inviolabile  pignus. 

primus  ego,  invisum  quem  tu  tibi  fingis  (et  esse 

nil  moror),  en  supplex  venio.     miserere  tuorum,  365 

pone  animos  et  pulsus  abi.     sat  funera  fusi 

vidimus  ingentis  et  desolavimus  agros. 

aut,  si  fama  movet,  si  tantum  pectore  robur 

338-368  MPR  338  linguae  P'  D.  Serv.  Ribbeck        341  fere- 

bant  P'Rc^  345  petat  M^y^cmn  356  firmes]  iungas  M^Pybcn^ 

366  funere  P^y^  fuso  Py^ :  fusis  M  367  designavimus  Py^ 


AENEIDOS  XI 

concipis  et  si  adeo  dotalis  regia  cordi  est, 

aude  atque  adversum  fidens  fer  pectus  in  hostem.        370 

scilicet  ut  Turno  contingat  regia  coniunx, 

nos  animae  viles,  inhumata  infletaque  turba, 

sternamur  campis.     etiam  tu,  si  qua  tibi  vis, 

si  patrii  quid  Martis  habes,  illum  aspice  contra 

qui  vocat'  375 

Talibus  exarsit  dictis  violentia  Turni. 
dat  gemitum  rumpitque  has  imo  pectore  voces : 
'  larga  quidem,  Drance,  semper  tibi  copia  fandi 
tum  cum  bella  manus  poscunt,  patribusque  vocatis 
primus  ades.     sed  non  replenda  est  curia  verbis,  380 

quae  tuto  tibi  magna  volant,  dum  distinet  hostem 
agger  murorum  nec  inundant  sanguine  fossae. 
proinde  tona  eloquio  (solitum  tibi)  meque  timoris 
argue  tu,  Drance,  quando  tot  stragis  acervos 
Teucrorum  tua  dextra  dedit,  passimque  tropaeis  385 

insignis  agros.     possit  quid  vivida  virtus 
experiare  licet,  nec  longe  sciHcet  hostes 
quaerendi  nobis,  circumstant  undique  muros. 
imus  in  adversos — quid  cessas?   an  tibi  Mavors 
ventosa  in  Hngua  pedibusque  fugacibus  istis  390 

semper  erit? 

pulsus  ego?   aut  quisquam  merito,  foedissime,  pulsum 
arguet,  Iliaco  tumidum  qui  crescere  Thybrim 
sanguine  et  Euandri  totam  cum  stirpe  videbit 
procubuisse  domum  atque  exutos  Arcadas  armis?  395 

haud  ita  me  experti  Bitias  et  Pandarus  ingens 
et  quos  mille  die  victor  sub  Tartara  misi, 
inclusus  muris  hostilique  aggere  saeptus. 

369-398  MPR  369  et]    aut   M  378  semper   Drance 

PRybcmir  Serv.  381  detinet  Mtt  382  aggeie  MPRy^c 

nec]  et  Py^         fossas  Pnsaanus,  qui  etiam  fossae  agnoscit  391 

verba  nequiquam  armis  terrebimus  hostem  addit  M^  delet  M^  393 

arguit  M^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

"  nuUa  salus  bello."     capiti  cane  talia,  demens, 

Dardanio  rebusque  tuis.     proinde  omnia  magno  400 

ne  cessa  turbare  metu  atque  extoUere  viris 

gentis  bis  victae,  contra  premere  arma  Latini. 

nanc  et  Myrmidonum  proceres  Phrygia  arma  tremescunt, 

[nunc  et  Tydides  et  Larisaeus  Achilles,] 

amnis  et  Hadriacas  retro  fugit  Aufidus  undas.  405 

vel  cum  se  pavidum  contra  mea  iurgia  fingit, 

artificis  scelus,  et  formidine  crimen  acerbat. 

numquam  animam  talem  dextra  hac  (absiste  moveri) 

amittes  :    habitet  tecum  et  sit  pectore  in  isto. 

nunc  ad  te  et  tua  magna,  pater,  consulta  revertor.        410 

si  nullam  nostris  ultra  spem  ponis  in  armis, 

si  tam  deserti  sumus  et  semel  agmine  verso 

funditus  occidimus  neque  habet  Fortuna  regressum, 

oremus  pacem  et  dextras  tendamus  inertis. 

quamquam  o  si  solitae  quicquam  virtutis  adesset !         415 

ille  mihi  ante  aHos  fortunatusque  laborum 

egregiusque  animi,  qui,  ne  quid  tale  videret, 

procubuit  moriens  et  humum  semel  ore  momordit. 

sin  et  opes  nobis  et  adhuc  intacta  iuventus 

auxilioque  urbes  Italae  popuHque  supersunt,  420 

sin  et  Troianis  cum  multo  gloria  venit 

sanguine  (sunt  illis  sua  funera,  parque  per  omnis 

tempestas) — cur  indecores  in  Hmine  primo 

deficimus  ?   cur  ante  tubam  tremor  occupat  artus  ? 

multa  dies  variique  labor  mutabiHs  aevi  425 

rettuHt  in  meHus,  multos  alterna  revisens 

lusit  et  in  soHdo  rursus  Fortuna  locavit. 

non  erit  auxiHo  nobis  Aetolus  et  Arpi : 

at  Messapus  erit  feHxque  Tolumnius  et  quos 

399-429  MPR  404   eicit  Kloucek  410   magne   Mbit 

412  semel]  simul  P7  418  semell  semulP:    simxA  M^R        423 

suntque  Rb  425  variusque  M^^P^^y^b^cm  Macrobtus  Nonius  Ribbeck 

426  multosque  M"^ 


AENEIDOS  XI 

tot  populi  misere  duces,  nec  parva  sequetur  ^30 

gloria  delectos  Latio  et  Laurentibus  agris. 

est  et  Volscorum  egregia  de  gente  Camilla 

agmen  agens  equitum  et  florentis  aere  catervas. 

quod  si  me  solum  Teucri  in  certamina  poscunt 

idque  placet  tantumque  bonis  communibus  obsto,         435 

non  adeo  has  exosa  manus  Victoria  fugit 

ut  tanta  quicquam  pro  spe  temptare  recusem. 

ibo  animis  contra,  vel  magnum  praestet  Achillem 

factaque  Volcani  manibus  paria  induat  arma 

ille  Hcet.     vobis  animam  hanc  soceroque  Latino  440 

Turnus  ego,  haud  ulli  veterum  virtute  secundus, 

devovi.     "  solum  Aeneas  vocat."     et  vocet  oro ; 

nec  Drances  potius,  sive  est  haec  ira  deorum, 

morte  luat,  sive  est  virtus  et  gloria,  tollat' 

Tlli  haec  inter  se  dubiis  de  rebus  agebant  445 

certantes  :    castra  Aeneas  aciemque  movebat. 
nuntius  ingenti  per  regia  tecta  tumultu 
ecce  ruit  magnisque  urbem  terroribus  implet : 
instructos  acie  Tiberino  a  flumine  Teucros 
Tyrrhenamque  manum  totis  descendere  campis.  450 

extemplo  turbati  animi  concussaque  vulgi 
pectora  et  arrectae  stimulis  haud  mollibus  irae. 
arma  manu  trepidi  poscunt,  fremit  arma  iuventus, 
flent  maesti  mussantque  patres.     hic  und.ique  clamor 
dissensu  vario  magnus  se  toUit  in  auras  :  455 

haud  secus  atque  alto  in  luco  cum  forte  catervae 
consedere  avium,  piscosove  amne  Padusae 
dant  sonitum  rauci  per  stagna  loquacia  cycni. 
*immo'  ait  'o  cives,'  arrepto  tempore  Turnus, 
*  cogite  concilium  et  pacem  laudate  sedentes ;  460 

illi  armis  in  regna  ruunt.'     nec  plura  locutus 
corripuit  sese  et  tectis  citus  extulit  altis. 

430-462  MPR  455  in]  ad  M  461  ruant  deteriores  Benthy 


P.  VERGILI  MARONIS 

'tu,  Voluse,  armari  Volscorum  edice  maniplis, 

duc'  ait  'et  Rutulos.     equitem,  Messapus,  in  armis, 

et  cum  fratre  Coras,  latis  dififundite  campis.  465 

pars  aditus  urbis  firmet  turrisque  capessat; 

cetera,  qua  iusso,  mecum  manus  inferat  arma.' 

Ilicet  in  muros  tota  discurritur  urbe. 
concilium  ipse  pater  et  magna  incepta  Latinus 
deserit  ac  tristi  turbatus  tempore  differt,  470 

multaque  se  incusat  qui  non  acceperit  ultro 
Dardanium  Aenean  generumque  asciverit  urbi. 
praefodiunt  alii  portas  aut  saxa  sudesque 
subvectant.     bello  dat  signum  rauca  cruentum 
bucina.     tum  muros  varia  cinxere  corona  475 

matronae  puerique,  vocat  labor  ultimus  omnis. 
nec  non  ad  templum  summasque  ad  Palladis  arces 
subvehitur  magna  matrum  regina  caterva 
dona  ferens,  iuxtaque  comes  Lavinia  virgo, 
causa  mali  tanti,  oculos  deiecta  decoros.  480 

succedunt  matres  et  templum  ture  vaporant 
et  maestas  alto  fundunt  de  limine  voces  : 
'armipotens,  praeses  belli,  Tritonia  virgo, 
frange  manu  telum  Phrygii  praedonis,  et  ipsum 
pronum  sterne  solo  portisque  effunde  sub  altis.'  485 

cingitur  ipse  furens  certatim  in  proelia  Turnus. 
iamque  adeo  rutilum  thoraca  indutus  aenis 
horrebat  squamis  surasque  incluserat  auro, 
tempora  nudus  adhuc,  laterique  accinxerat  ensem, 
fulgebatque  alta  decurrens  aureus  arce  490 

exsultatque  animis  et  spe  iam  praecipit  hostem : 
qualis  ubi  abruptis  fugit  praesepia  vinclis 
tandem  liber  equus,  campoque  potitus  aperto 

463-493  MPR  463  maniplos  P-y^  464  equites  PRfb^^cn 

466  firment  iI/^/?6c7r         capessant  7?6rr         469  consilium  ^/'7*        471 
qui]  quodP^7  480  malis  tantis  /?6V:  mali  tantis  APb^  483 

praesens  M^P"y^bc^m  Macrobtus         487  Rutulum  MPyb^^cv 


AENEIDOS  XI 

aut  ille  in  pastus  armentaque  tendit  equarum 

aut  adsuetus  aquae  perfundi  flumine  noto  495 

emicat,  arrectisque  fremit  cervicibus  alte 

luxurians  luduntque  iubae  per  colla,  per  armos. 

Obvia  cui  Volscorum  acie  comitante  Camilla 
occurrit  portisque  ab  equo  regina  sub  ipsis 
desiluit,  quam  tota  cohors  imitata  relictis  500 

ad  terram  defluxit  equis;  tum  talia  fatur: 
*Tume,  sui  merito  si  qua  est  fiducia  forti, 
audeo  et  Aeneadum  promitto  occurrere  turmae 
solaque  Tyrrhenos  equites  ire  obvia  contra. 
me  sine  prima  manu  temptare  pericula  belli,  505 

tu  pedes  ad  muros  subsiste  et  moenia  serva.' 
Turnus  ad  haec  oculos  horrenda  in  virgine  fixus : 
'o  decus  Italiae  virgo,  quas  dicere  grates 
quasve  referre  parem?   sed  nunc,  est  omnia  quando 
iste  animus  supra,  mecum  partire  laborem.  510 

Aeneas,  ut  fama  fidem  missique  reportant 
exploratores,  equitum  levia  improbus  arma 
praemisit,  quaterent  campos ;  ipse  ardua  montis 
per  deserta  iugo  superans  adventat  ad  urbem. 
furta  paro  belli  convexo  in  tramite  silvae,  515 

ut  bivias  armato  obsidam  mifite  fauces. 
tu  Tyrrhenum  equitem  conlatis  excipe  signis; 
tecum  acer  Messapus  erit  turmaeque  Latinae 
Tiburtique  manus,  ducis  et  tu  concipe  curam.' 
sic  ait,  et  paribus  Messapum  in  proelia  dictis  520 

hortatur  sociosque  duces  et  pergit  in  hostem. 

Est  curvo  anfractu  valles,  accommoda  fraudi 
armorumque  dolis,  quam  densis  frondibus  atrum 
urget  utrimque  latus,  tenuis  quo  semita  ducit 
angustaeque  ferunt  fauces  aditusque  maligni.  525 

494-525  MPR  495  aqua  Madvig  507  fixos  7  :  fixis  AfV 

510  superat^  515  convexa.e  it  probat  Kvicaia 


P.  VERGILI  MARONIS 

hanc  super  in  speculis  summoque  in  vertice  montis 

planities  ignota  iacet  tutique  receptus, 

seu  dextra  laevaque  velis  occurrere  pugnae 

sive  instare  iugis  et  grandia  volvere  saxa. 

huc  iuvenis  nota  fertur  regione  viarum  530 

arripuitque  locum  et  silvis  insedit  iniquis. 

Velocem  interea  superis  in  sedibus  Opim, 
unam  ex  virginibus  sociis  sacraque  caterva, 
compellabat  et  has  tristis  Latonia  voces 
ore  dabat :   'graditur  bellum  ad  crudele  Camilla,  535 

o  virgo,  et  nostris  nequiquam  cingitur  armis, 
cara  mihi  ante  alias.     neque  enim  novus  iste  Dianae 
venit  amor  subitaque  animum  dulcedine  movit. 
pulsus  ob  invidiam  regno  virisque  superbas 
Priverno  antiqua  Metabus  cum  excederet  urbe,  540 

infantem  fugiens  media  inter  proelia  belli 
sustulit  exsilio  comitem,  matrisque  vocavit 
nomine  Casmillae  mutata  parte  Camillam. 
ipse  sinu  prae  se  portans  iuga  longa  petebat 
solorum  nemorum  :  tela  undique  saeva  premebant         545 
et  circumfuso  volitabant  milite  Volsci. 
ecce  fugae  medio  summis  Amasenus  abundans 
spumabat  ripis,  tantus  se  nubibus  imber 
ruperat.     ille  innare  parans  infantis  amore 
tardatur  caroque  oneri  timet.     omnia  secum  550 

versanti  subito  vix  haec  sententia  sedit : 
telum  immane  manu  valida  quod  forte  gerebat 
bellator,  solidum  nodis  et  robore  cocto, 
huic  natam  libro  et  silvestri  subere  clausam 
implicat  atque  habilem  mediae  circumligat  hastae;        555 
quam  dextra  ingenti  librans  ita  ad  aethera  fatur : 

526-556  MPR  526  in  speculis]  in  om.  Ra^  :  e  P^^         527  re- 

cessus  M^R  agnoscit  Serv.  534  tristi  R  537  neque  enim 

.  .  .584  colit  a  poeta  secundis  cuiHs  addita  neque  contextu  quadrare  recte 
animadveiierunt  Peerlkamp  Ribbe-k         552  ferebat  M^         554  huc  R^ 


AENEIDOS  XI 

^alma,  tibi  hanc,  nemorum  cultrix,  Latonia  virgo, 

ipse  pater  famulam  voveo;   tua  prima  per  auras 

tela  tenens  supplex  hostem  fugit.     accipe,  testor, 

diva  tuam,  quae  nunc  dubiis  committitur  auris.'  560 

dixit,  et  adducto  contortum  hastile  lacerto 

immittit :    sonuere  undae,  rapidum  super  amnem 

infelix  fugit  in  iaculo  stridente  Camilla. 

at  Metabus  magna  propius  iam  urgente  caterva 

dat  sese  fluvio,  atque  hastam  cum  virgine  victor  565 

gramineo,  donum  Triviae,  de  caespite  veUit. 

non  illum  tectis  ullae,  non  moenibus  urbes 

accepere,  neque  ipse  manus  feritate  dedisset  : 

pastorum  et  solis  exegit  montibus  aevum. 

hic  natam  in  dumis  interque  horrentia  lustra  570 

armentaUs  equae  mammis  et  lacte  ferino 

nutribat  teneris  immulgens  ubera  labris. 

utque  pedum  primis  infans  vestigia  plantis 

institerat,  iaculo  palmas  armavit  acuto 

spiculaque  ex  umero  parvae  suspendit  et  arcum.  575 

pro  crinali  auro,  pro  longae  tegmine  pallae 

tigridis  exuviae  per  dorsum  a  vertice  pendent. 

tela  manu  iam  tum  tenera  puerilia  torsit 

et  fundam  tereti  circum  caput  egit  habena 

Strymoniamque  gruem  aut  album  deiecit  olorem.  580 

multae  illam  frustra  Tyrrhena  per  oppida  matres 

optavere  nurum ;   sola  contenta  Diana 

aeternum  telorum  et  virginitatis  amorem 

intemerata  colit.     vellem  haud  correpta  fuisset 

militia  tali  conata  lacessere  Teucros  :  5^5 

cara  mihi  comitumque  foret  nunc  una  mearum. 

verum  age,  quandoquidem  fatis  urgetur  acerbis, 

labere,  nympha,  polo  finisque  invise  Latinos, 

55-7-588  MPR  566  tollit  Py^  574  armavit]  oneravit 

b  Moretanus  I  Serv. 


P.  VERGILI  MARONIS 

tristis  ubi  infausto  committitur  omine  pugna. 

haec  cape  et  ultricem  pharetra  deprome  sagittam  :        590 

hac,  quicumque  sacrum  violarit  vulnere  corpus, 

Tros  Italusque,  mihi  pariter  det  sanguine  poenas. 

post  ego  nube  cava  miserandae  corpus  et  arma 

inspoliata  feram  tumulo  patriaeque  reponam.' 

dixit,  at  illa  levis  caeli  delapsa  per  auras  595 

insonuit  nigro  circumdata  turbine  corpus. 

At  manus  interea  muris  Troiana  propinquat, 
Etruscique  duces  equitumque  exercitus  omnis 
compositi  numero  in  turmas.     fremit  aequore  toto 
insultans  sonipes  et  pressis  pugnat  habenis  600 

huc  conversus  et  huc ;   tum  late  ferreus  hastis 
horret  ager  campique  armis  sublimibus  ardent. 
nec  non  Messapus  contra  celeresque  Latini 
et  cum  fratre  Coras  et  virginis  ala  Camillae 
adversi  campo  apparent,  hastasque  reductis  605 

protendunt  longe  dextris  et  spicula  vibrant, 
adventusque  virum  fremitusque  ardescit  equorum. 
iamque  intra  iactum  teli  progressus  uterque 
substiterat  :    subito  erumpunt  clamore  furentisque 
exhortantur  equos ;    fundunt  simul  undique  tela  610 

crebra  nivis  ritu,  caelumque  obtexitur  umbra. 
continuo  adversis  Tyrrhenus  et  acer  Aconteus 
conixi  incurrunt  hastis  primique  ruinam 
dant  sonitu  ingentem  perfractaque  quadripedantum 
pectora  pectoribus  rumpunt ;    excussus  Aconteus  615 

fulminis  in  morem  aut  tormento  ponderis  acti 

589-616  MPR  592  -q\xe\  '\Q  cn  deteriores  quidam  Sefv.         595 

delapsa]  demissa  PRyc :  dimissa  bm  601  obversus  Ry^bcn  602 
armis]  hastis  P^^  605  reductas  M^  606  praetendunt  M^ 

607  damnat  Rihbeck  609  constiterant  M^  612  adversi  MP^Ry 
613,  614  ruinam  (MP^Rybc)  dantsonitu  (Ry^bc)  ingentem  (Py^)'.  ruina 
dant  sonitum  ingenti  Moretani  duo  Dorvillianus  Ribbeck  :  ruinam  dant 
sonitum  ingenti  M :  ruinam  dant  sonitum  ingentem  P'7^ :  ruina  dant 
sonitum  ingentem  P^ :  ruinam  dant  sonitu  ingenti  Ry^bcit  vulgo 
616  actus  P  ?  7^ 


AENEIDOS  XI 

praecipitat  longe  et  vitam  dispergit  in  auras. 

Extemplo  turbatae  acies,  versique  Latini 
reiciunt  parmas  et  equos  ad  moenia  vertunt. 
Troes  agunt,  princeps  turmas  inducit  Asilas.  620 

iamque  propinquabant  portis  rursusque  Latini 
clamorem  tollunt  et  mollia  colla  reflectunt ; 
hi  fugiunt  penitusque  datis  referuntur  habenis. 
quaUs  ubi  alterno  procurrens  gurgite  pontus 
nunc  ruit  ad  terram  scopulosque  superiacit  unda  625 

spumeus  extremamque  sinu  perfundit  harenam, 
nunc  rapidus  retro  atque  aestu  revoluta  resorbens 
saxa  fugit  litusque  vado  labente  relinquit : 
bis  Tusci  Rutulos  egere  ad  moenia  versos, 
bis  reiecti  armis  respectant  terga  tegentes.  630 

tertia  sed  postquam  congressi  in  proelia  totas 
implicuere  inter  se  acies  legitque  virum  vir, 
tum  vero  et  gemitus  morientum  et  sanguine  in  alto 
armaque  corporaque  et  permixti  caede  virorum 
semianimes  volvuntur  equi,  pugna  aspera  surgit.  635 

Orsilochus  RemuH,  quando  ipsum  horrebat  adire, 
hastam  intorsit  equo  ferrumque  sub  aure  reliquit; 
quo  sonipes  ictu  furit  arduus  altaque  iactat 
vulneris  impatiens  arrecto  pectore  crura, 
volvitur  ille  excussus  humi.     Catillus  loUan  640 

ingentemque  animis,  ingentem  corpore  et  armis 
deicit  Herminium,  nudo  cui  vertice  fulva 
caesaries  nudique  umeri  (nec  vulnera  terrent) — 
tantus  in  arma  patet.     latos  huic  hasta  per  armos 
acta  tremit  duplicatque  virum  transfixa  dolore.  645 

funditur  ater  ubique  cruor ;   dant  funera  ferro 

617-644  MPR  ;  645,  646  MR  623  vulgo  commate  post  habenis 

tnterpungunt,  sedrectius  Ribbeck  quem  secutus  sum         624  procumbens 
Rcmtr  (procurrens  in  rasura  P)  625  terras  M         suberigit  R 

undam  76'cw  Serv.  638  ferit  M^R  644  tantum  R 

•  26* 


P.  VERGILI  MARONIS 

certantes  pulchramque  petunt  per  vulnera  mortem. 

At  medias  inter  caedes  exsultat  Amazon 
unum  exserta  latus  pugnae,  pharetrata  Camilla, 
et  nunc  lenta  manu  spargens  hastilia  denset,  650 

nunc  validam  dextra  rapit  indefessa  bipennem  ; 
aureus  ex  umero  sonat  arcus  et  arma  Dianae. 
illa  etiam,  si  quando  in  tergum  pulsa  recessit, 
spicula  converso  fugientia  dirigit  arcu. 
at  circum  lectae  comites,   Larinaque  virgo  655 

Tullaque  et  aeratam  quatiens  Tarpeia  securim, 
Italides,  quas  ipsa  decus  sibi  dia  Camilla 
delegit  pacisque  bonas  bellique  ministras : 
quales  Threiciae  cum  flumina  Thermodontis 
pulsant  et  pictis  bellantur  Amazones  armis,  660 

seu  circum  Hippolyten  seu  cum  se  Martia  curru 
Penthesilea  refert,   magnoque  ululante  tumultu 
feminea  exsultant  lunatis  agmina  peltis. 

Quem  telo  primum,  quem  postremum,  aspera  virgo, 
deicis  ?   aut  quot  humi  morientia  corpora  fundis  ?         665 
Euneum  Clytio  primum  patre,  cuius  apertum 
adversi  longa  transverberat  abiete  pectus. 
sanguinis  ille  vomens  rivos  cadit  atque  cruentam 
mandit  humum  moriensque  suo  se  in  vulnere  versat. 
tum  Lirim  Pagasumque  super,  quorum  alter  habenas   670 
suffuso  revolutus  equo  dum  colHgit,  alter 
dum  subit  ac  dextram  labenti  tendit  inermem, 
praecipites  pariterque  ruunt.     his  addit  Amastrum 
Hippotaden,  sequiturque  incumbens  eminus  hasta 
TereaqueHarpalycumque  et  DemophoontaChromimque;  675 

647-675  ^^  650  densat  M^Ryrmn         653  in  tergum,    si 

quando  b  Ribbeck  654  derigit  codd.  praeter  b^cit  657  dia  M^ 

{corr.  a  prima  manu)  '^^b^c^n  deteriores  quidam,  testanttir  Serv.  gram- 
matici :  diva  M^^fc^ :  dura  R  658  bonae  R-fbm  659  Threicia 
Bentley  665  deicit  .  .  .  fundit  Bentley  671  suffuso  M"^  {corr.  a 
prima  manu)  Ryb^c  Serv.  :  sufFosso  M^b^ir  agnoscit  Serv.  {cf.  iii.  663) 
672  inertem  ycm  D.  Serv.  Ribbeck 


AENEIDOS  XI 

quotque  emissa  manu  contorsit  spicula  virgo, 

tot  Phrygii  cecidere  viri.     procul  Ornytus  armis 

ignotis  et  equo  venator  lapyge  fertur, 

cui  pellis  latos  umeros  erepta  iuvenco 

pugnatori  operit,  caput  ingens  oris  hiatus  ,■.,:   .,;i68o 

et  malae  texere  lupi  cum  dentibus  albis,  ':  '  ::. 

agrestisque  manus  armat  sparus;   ipse  catervis 

vertitur  in  mediis  et  toto  vertice  supra  est. 

hunc  illa  exceptum  (neque  enim  labor  agmine  verso) 

traicit  et  super  haec  inimico  pectore  fatur :  685 

'  silvis  te,  Tyrrhene,  feras  agitare  putasti  ? 

advenit  qui  vestra  dies  muliebribus  armis 

verba  redarguerit.     nomen  tamen  haud  leve  patrum 

manibus  hoc  referes,  telo  cecidisse  Camillae.' 

Protinus  Orsilochum  et  Buten,  duo  maxima  Teucrum  690 
corpora  :    sed  Buten  aversum  cuspide  fixit 
loricam  galeamque  inter,  qua  colla  sedentis 
lucent  et  laevo  dependet  parma  lacerto; 
Orsilochum  fugiens  magnumque  agitata  per  orbem 
eludit  gyro  interior  sequiturque  sequentem ;  695 

tum  vaHdam  perque  arma  viro  perque  ossa  securim 
altior  exsurgens  oranti  et  multa  precanti 
congeminat ;    vulnus  calido  rigat  ora  cerebro. 
incidit  huic  subitoque  aspectu  territus  haesit 
Appenninicolae  bellator  filius  Auni,  700 

haud  Ligurum  extremus,  dum  fallere  fata  sinebant. 
isque  ubi  se  nullo  iam  cursu  evadere  pugnae 
posse  neque  instantem  reginam  avertere  cernit, 
consilio  versare  dolos  ingressus  et  astu 
incipit  haec  :    '  quid  tam  egregium,  si  femina  forti         705 
fidis  equo?   dimitte  fugam  et  te  comminus  aequo 
mecum  crede  solo  pugnaeque  accinge  pedestri : 

676-690  MR  ;    691-707   MPR  688  redargueret  MR  ? 


P.  VERGILI  MARONIS 

iam  nosces  ventosa  ferat  cui  gloria  fraudem.' 

dixit,  at  illa  furens  acrique  accensa  dolore 

tradit  equum  comiti  paribusque  resistit  in  armis  710 

ense  pedes  nudo  puraque  interrita  parma. 

at  iuvenis  vicisse  dolo  ratus  avolat  ipse 

(haud  mora),  conversisque  fugax  aufertur  habenis 

quadripedemque  citum  ferrata  calce  fatigat. 

*  vane  Ligus  frustraque  animis  elate  superbis,  715 

nequiquam  patrias  temptasti  lubricus  artis, 

nec  fraus  te  incolumem  fallaci  perferet  Auno.' 

haec  fatur  virgo,  et  pernicibus  ignea  plantis 

transit  equum  cursu  frenisque  adversa  prehensis 

congreditur  poenasque  inimico  ex  sanguine  sumit :        720 

quam  facile  accipiter  saxo  sacer  ales  ab  alto 

consequitur  pennis  sublimem  in  nube  columbam 

comprensamque  tenet  pedibusque  eviscerat  uncis ; 

tum  cruor  et  vulsae  labuntur  ab  aethere  plumae. 

At  non  haec  nullis  hominum  sator  atque  deorum  725 

observans  oculis  summo  sedet  altus  Olympo. 
Tyrrhenum  genitor  Tarchonem  in  proelia  saeva 
suscitat  et  stimulis  haud  moUibus  inicit  iras. 
ergo  inter  caedes  cedentiaque  agmina-  Tarchon 
fertur  equo  variisque  instigat  vocibus  alas  730 

nomine  quemque  vocans,  reficitque  in  proelia  pulsos. 
'quis  metus,  o  numquam  dolituri,  o  semper  inertes 
Tyrrheni,  quae  tanta  animis  ignavia  venit? 
femina  palantis  agit  atque  haec  agmina  vertit  ! 
quo  ferrum  quidve  haec  gerimus  tela  inrita  dextris  ?     735 
at  non  in  Venerem  segnes  nocturnaque  bella, 
aut  ubi  curva  choros  indixit  tibia  Bacchi. 

708-736  MPR  ;  737  MR  708  fraudem  M^Rb  {in  rasurd)  & 

Serv.  :  laudem  M^P  {m  rasura)  y  f  c^ir^  agnoscit  Serv.,  probat  Henry: 
poenam  deteriores,  quod  etiam  in  7  invenisse  se  credidit  Heinsius  728 
inicit]   incitat  MPyb  :    incutit  Heinsius  737  vulgo  comma  post 

Bacchi  ponitur,  recte  interpunxit  Kloucek 


AENEIDOS  XI 

exspectate  dapes  et  plenae  pocula  mensae 
(hic  amor,  hoc  studium)  dum  sacra  secundus  haruspex 
nuntiet  ac  lucos  vocet  hostia  pinguis  in  altos  ! '  740 

haec  effatus  equum  in  medios  moriturus  et  ipse 
concitat,  et  Venulo  adversum  se  turbidus  infert 
dereptumque  ab  equo  dextra  complectitur  hostem 
et  gremium  ante  suum  multa  vi  concitus  aufert. 
tollitur  in  caelum  clamor  cunctique  Latini  745 

convertere  oculos.     volat  igneus  aequore  Tarchon 
arma  virumque  ferens ;   tum  summa  ipsius  ab  hasta 
defringit  ferrum  et  partis  rimatur  apertas, 
qua  vulnus  letale  ferat ;   contra  ille  repugnans 
sustinet  a  iugulo  dextram  et  vim  viribus  exit.  750 

utque  volans  alte  raptum  cum  fulva  draconem 
fert  aquila  implicuitque  pedes  atque  unguibus  haesit, 
saucius  at  serpens  sinuosa  volumina  versat 
arrectisque  horret  squamis  et  sibilat  ore 
arduus  insurgens,  illa  haud  minus  urget  obunco  755 

luctantem  rostro,  simul  aethera  verberat  alis  : 
haud  aliter  praedam  Tiburtum  ex  agmine  Tarchon 
portat  ovans.     ducis  exemplum  eventumque  secuti 
Maeonidae  incurrunt.     tum  fatis  debitus  Arruns 
velocem  iaculo  et  multa  prior  arte  Camillam  760 

circuit,  et  quae  sit  fortuna  facillima  temptat. 
qua  se  cumque  furens  medio  tulit  agmine  virgo, 
hac  Arruns  subit  et  tacitus  vestigia  lustrat ; 
qua  victrix  redit  illa  pedemque  ex  hoste  reportat, 
hac  iuvenis  furtim  celeris  detorquet  habenas.  765 

hos  aditus  iamque  hos  aditus  omnemque  pererrat 
undique  circuitum  et  certam  quatit  improbus  hastam. 
Forte  sacer  Cybelo  Chloreus  olimque  sacerdos 

738-756  MR  ;  757-768  M  738  exspectare  deteriotes  quidam, 

Conington  742  ofTert  Ry  768  Cybelo  codd.  plerique  Serv. 

Ribbeck  :  Cybele  yir :  Cybelae  Macrobius  vulgo 


P.  VERGILI  MARONIS 

insignis  longe  Phrygiis  fulgebat  in  armis 

spumantemque  agitabat  equum,  quem  pellis  aenis         770 

in  plumam  squamis  auro  conserta  tegebat. 

ipse  peregrina  ferrugine  clarus  et  ostro 

spicula  torquebat  Lycio  Gortynia  cornu ; 

aureus  ex  umeris  erat  arcus  et  aurea  vati 

cassida;    tum  croceam  chlamydemque  sinusque  crepantis 

carbaseos  fulvo  in  nodum   coUegerat  auro,  776 

pictus  acu  tunicas  et  barbara  tegmina  crurum. 

hunc  virgo,  sive  ut  tempHs  praefigeret  arma 

Troia,  captivo  sive  ut  se  ferret  in  auro 

venatrix,  unum  ex  omni  certamine  pugnae  780 

caeca  sequebatur  totumque  incauta  per  agmen 

femineo  praedae  et  spoliorum  ardebat  amore, 

telum  ex  insidiis  cum  tandem  tempore  capto 

concitat  et  superos  Arruns  sic  voce  precatur : 

*  summe  deum,  sancti  custos  Soractis  Apollo,  785 

quem  primi  coHmus,  cui  pineus  ardor  acervo 

pascitur,  et  medium  freti  pietate  per  ignem 

cultores  multa  premimus  vestigia  pruna, 

da,  pater,  hoc  nostris  aboleri  dedecus  armis, 

omnipotens.     non  exuvias  pulsaeve  tropaeum  790 

virginis  aut  spolia  ulla  peto,  mihi  cetera  laudem 

facta  ferent ;   haec  dira  meo  dum  vulnere  pestis 

pulsa  cadat,  patrias  remeabo  inglorius  urbes.' 

Audiit  et  voti  Phoebus  succedere  partem 
mente  dedit,  partem  volucris  dispersit  in  auras :  795 

sterneret  ut  subita  turbatam  morte  Camillam 
adnuit  oranti;    reducem  ut  patria  alta  videret 
non  dedit,  inque  Notos  vocem  vertere  procellae. 
ergo  ut  missa  manu  sonitum  dedit  hasta  per  auras, 

769-782  M',    783-792  MP;    793-799  MPR  774  umero  7 

deteriores  erat]  sonat   ya^cv  780  venatrix   cum   sequeniibus 

iungunt  alii  786  primis  P :    primum  deteriores:    Hirpini  Peerl- 

kamp  ;  cf.  Serv.         794  votis  deteriores  Macrobius         799  ut]  ubi  M^ 


AENEIDOS  XI 

convertere  animos  acris  oculosque  tulere  800 

cuncti  ad  reginam  Volsci.     nihil  ipsa  nec  aurae 

nec  sonitus  memor  aut  venientis  ab  aethere  teli, 

hasta  sub  exsertam  donec  perlata  papillam 

haesit  virgineumque  alte  bibit  acta  cruorem. 

concurrunt  trepidae  comites  dominamque  ruentem        805 

suscipiunt.     fugit  ante  omnis  exterritus  Arruns 

laetitia  mixtoque  metu,  nec  iam  amplius  hastae 

credere  nec  telis  occurrere  virginis  audet. 

ac  velut  ille,  prius  quam  tela  inimica  sequantur, 

continuo  in  montis  sese  avius  abdidit  altos  810 

occiso  pastore  lupus  magnove  iuvenco, 

conscius  audacis  facti,  caudamque  remulcens 

subiecit  pavitantem  utero  silvasque  petivit : 

haud  secus  ex  ocuHs  se  turbidus  abstuHt  Arruns 

contentusque  fuga  mediis  se  immiscuit  armis.  815 

iUa  manu  moriens  telum  trahit,  ossa  sed  inter 

ferreus  ad  costas  alto  stat  vulnere  mucro. 

labitur  exsanguis,  labuntur  frigida  leto 

lumina,  purpureus  quondam  color  ora  reHquit. 

tum  sic  exspirans  Accam  ex  aequaHbus  unam  820 

adloquitur  fidam  ante  aHas,  quae  sola  Camillae 

quicum  partiri  curas,  atque  haec  ita  fatur  : 

*  hactenus,  Acca  soror,  potui :   nunc  vulnus  acerbum 

conficit,  et  tenebris  nigrescunt  omnia  circum. 

effuge  et  haec  Turno  mandata  novissima  perfer  :  825 

succedat  pugnae  Troianosque  arceat  urbe. 

iamque  vale.'     simul  his  dictis  Hnquebat  habenas 

ad  terram  non  sponte  fluens.     tum  frigida  toto 

paulatim  exsolvit  se  corpore,  lentaque  coUa 

et  captum  leto  posuit  caput,  arma  reHnquunt,  830 

800-830  MPR  801  auras6?c^  deteriores  quidant,  ^haec  est 

antiqua  ledio' Serv.,recepit  Bentley  819  relinquit  c  <^^/m'or^s        821 

fida  M^Rc        822  quacum  P^-fcn        826  urbi  P^R      830  relinquunt 
Probus  apudD.  Serv.  :  relinquens  M^P-^bcir :  relinquit  M^ :  reliquit  Ra^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

vitaque  cum  gemitu  fugit  indignata  sub  umbras. 
tum  vero  immensus   surgens  ferit  aurea  clamor 
sidera :   deiecta  crudescit  pugna  Camilla ; 
incurrunt  densi  simul  omnis  copia  Teucrum 
Tyrrhenique  duces  Euandrique  Arcades  alae.  835 

At  Triviae  custos  iamdudum  in  montibus  Opis 
alta  sedet  summis  spectatque  interrita  pugnas. 
utque  procul  medio  iuvenum  in  clamore  furentum 
prospexit  tristi  mulcatam  morte  Camillam, 
ingemuitque  deditque  has  imo  pectore  voces :  840 

'  heu  nimium,  virgo,  nimium  crudele  luisti 
supplicium  Teucros  conata  lacessere  bello  ! 
nec  tibi  desertae  in  dumis  coluisse  Dianam 
profuit  aut  nostras  umero  gessisse  pharetras. 
non  tamen  indecorem  tua  te  regina  reHquit  845 

extrema  iam  in  morte,  neque  hoc  sine  nomine  letum 
per  gentis  erit  aut  famam  patieris  inultae. 
nam  quicumque  tuum  violavit  vulnere  corpus 
morte  luet  merita.'     fuit  ingens  monte  sub  alto 
regis  Dercenni  terreno  ex  aggere  bustum  850 

antiqui  Laurentis  opacaque  ilice  tectum  ; 
hic  dea  se  primum  rapido  pulcherrima  nisu 
sistit  et  Arruntem  tumulo  speculatur  ab  alto. 
ut  vidit  fulgentem  armis  ac  vana  tumentem, 
*  cur '  inquit  '  diversus  abis  ?   huc  derige  gressum,  855 

huc  periture  veni,  capias  ut  digna  Camillae 
praemia.     tune  etiam  telis  moriere  Dianae?' 
dixit,  et  aurata  volucrem  Threissa  sagittam 
deprompsit  pharetra  cornuque  infensa  tetendit 

831-857    MPR',    858,  859   FMPR  835  Tyrrhenumque  M 

838  iuvenem  P^y^^b^       furentem  My^b^         839  multatam  c%,  sed  mul- 
catam  testatur  D.  Serv.  probat  Bentley  844  pharetras]  sagittas  M 

deteriores  quidam  845  relinquit  b''^ :  relinquet  Pyb^c         852  dea] 

ea  M^        854  laetantem  animis  M^        856  Camilla  R 


AENEIDOS  XI 

et  duxit  longe,  donec  curvata  coirent  860 

inter  se  capita  et  manibus  iam  tangeret  aequis, 

laeva  aciem  ferri,  dextra  nervoque  papillam. 

extemplo  teli  stridorem  aurasque  sonantis 

audiit  una  Arruns  haesitque  in  corpore  ferrum. 

illum  exspirantem  socii  atque  extrema  gementem  865 

obliti  ignoto  camporum  in  pulvere  linquunt; 

Opis  ad  aetherium  pennis  aufertur  Olympum. 

Prima  fugit  domina  amissa  levis  ala  Camillae, 
turbati  fugiunt  RutuH,  fugit  acer  Atinas, 
disiectique  duces  desolatique  manipli  870 

tuta  petunt  et  equis  aversi  ad  moenia  tendunt. 
nec  quisquam  instantis  Teucros  letumque  ferentis 
sustentare  valet  telis  aut  sistere  contra, 
sed  laxos  referunt  umeris  languentibus  arcus, 
quadripedumque  putrem  cursu  quatit  ungula  campum.     875 
volvitur  ad  muros  caligine  turbidus  atra 
pulvis,  et  e  specuHs  percussae  pectora  matres 
femineum  clamorem  ad  caeli  sidera  tollunt. 
qui  cursu  portas  primi  inrupere  patentis, 
hos  inimica  super  mixto  premit  agmine  turba,  880 

nec  miseram  effugiunt  mortem,  sed  limine  in  ipso, 
moenibus  in  patriis  atque  inter  tuta  domorum 
confixi  exspirant  animas.     pars  claudere  portas, 
nec  sociis  aperire  viam  nec  moenibus  audent 
accipere  orantis,  oriturque  miserrima  caedes  885 

defendentum  armis  aditus  inque  arma  ruentum. 
exclusi  ante  oculos  lacrimantumque  ora  parentum 
pars  in  praecipitis  fossas  urgente  ruina 
volvitur,  immissis  pars  caeca  et  concita  frenis 
arietat  in  portas  et  duros  obice  postis.  890 

ipsae  de  muris  summo  certamine  matres 

860-891 /il/P/?  870  disiecti]  defectiil/^  87 1  equos  P^tt* 

875  quadripedoque  F^R         877  e  om.  F^M^b^         882  intra  MR 


AENEIDOS  XI 

(monstrat  amor  verus  patriae,  ut  videre  Camillam) 
tela  manu  trepidae  iaciunt  ac  robore  duro 
stipitibus  ferrum  sudibusque  imitantur  obustis 
praecipites,  primaeque  mori  pro  moenibus  ardent.         895 

Interea  Turnum  in  silvis  saevissimus  implet 
nuntius  et  iuveni  ingentem  fert  Acca  tumultum : 
deletas  Volscorum  acies,  cecidisse  Camillam, 
ingruere  infensos  hostis  et  Marte  secundo 
omnia  corripuisse,  metum  iam  ad  moenia  ferri.  900 

ille  furens  (et  saeva  lovis  sic  numina  poscunt) 
deserit  obsessos  collis,  nemora  aspera  linquit. 
vix  e  conspectu  exierat  campumque  tenebat, 
cum  pater  Aeneas  saltus  ingressus  apertos 
exsuperatque  iugum  silvaque  evadit  opaca.  905 

sic  ambo  ad  muros  rapidi  totoque  feruntur 
agmine  nec  longis  inter  se  passibus  absunt ; 
ac  simul  Aeneas  fumantis  pulvere  campos 
prospexit  longe  Laurentiaque  agmina  vidit, 
et  saevum  Aenean  agnovit  Turnus  in  armis  910 

adventumque  pedum  flatusque  audivit  equorum. 
continuoque  ineant  pugnas  et  proelia  temptent, 
ni  roseus  fessos  iam  gurgite  Phoebus  Hibero 
tingat  equos  noctemque  die  labente  reducat. 
considunt  castris  ante  urbem  et  moenia  vallant.  915 

892-895  FMPR  ;  896-915  MPR  892  versus  R  :  vires  Thilo  : 

patriae,  versam  Schaper,  ptobat  Giithling         895  audent  M^^-fbc  Serv. 
901  poscunt]  pellunt  R  Ribbeck  903  camposque  M^  910 

agnovit]  conspexit  P7  911  adventus  71/n-         pedum]  virum  tt 

912  ineunt  M^b  temptant  7C 


\  ft-iJra  sdd         'o' m*'i.  ,^v<o  3  \, 


P.  VERGILI   MARONIS 
AENEIDOS 

LIBER  XII 

TvRNVS  ut  infractos  adverso  Marte  Latinos 
defecisse  videt,  sua  nunc  promissa  reposci, 
se  signari  oculis,  ultro  implacabilis  ardet 
attollitque  animos.     Poenorum  qualis  in  arvis 
saucius  ille  gravi  venantum  vulnere  pectus 
tum  demum  movet  arma  leo,  gaudetque  comantis 
excutiens  cervice  toros  fixumque  latronis 
impavidus  frangit  telum  et  fremit  ore  cruento : 
haud  secus  accenso  gliscit  violentia  Turno. 
tum  sic  adfatur  regem  atque  ita  turbidus  infit : 
'nulla  mora  in  Turno;   nihil  est  quod  dicta  retractent 
ignavi  Aeneadae,  nec  quae  pepigere  recusent. 
congredior.     fer  sacra,  pater,  et  concipe  foedus. 
aut  hac  Dardanium  dextra  sub  Tartara  mittam, 
desertorem  Asiae  (sedeant  spectentque  Latini), 
et  solus  ferro  crimen  commune  refellam, 
aut  habeat  victos,  cedat  Lavinia  coniunx.' 

Olli  sedato  respondit  corde  Latinus  : 
'  o  praestans  animi  iuvenis,  quantum  ipse  feroci 
virtute  exsuperas,  tanto  me  impensius  aequum  est 
consulere  atque  omnis  metuentem  expendere  casus. 
sunt  tibi  regna  patris  Dauni,  sunt  oppida  capta 

1-22  MPR  i6  crimen  ferro  Rc         17  victor  <?  deteriores 


P.  VERGILI  MARONIS 

multa  manu,  nec  non  aurumque  animusque  Latino  est. 

sunt  aliae  innuptae  Latio  et  Laurentibus  agris, 

nec  genus  indecores.     sine  me  haec  haud  mollia  fatu    25 

sublatis  aperire  dolis,  simul  hoc  animo  hauri : 

me  natam  nulli  veterum  sociare  procorum 

fas  erat,  idque  omnes  divique  hominesque  canebant. 

victus  amore  tui,  cognato  sanguine  victus 

coniugis  et  maestae  lacrimis,  vincla  omnia  rupi :  30 

promissam  eripui  genero,  arma  impia  sumpsi. 

ex  illo  qui  me  casus,  quae,  Turne,  sequantur 

bella,  vides,  quantos  primus  patiare  labores. 

bis  magna  victi  pugna  vix  urbe  tuemur 

spes  Italas;   recalent  nostro  Tiberina  fluenta  35 

sanguine  adhuc  campique  ingentes  ossibus  albent. 

quo  referor  totiens?   quae  mentem  insania  mutat? 

si  Turno  exstincto  socios  sum  ascire  paratus, 

cur  non  incolumi  potius  certamina  tollo  ? 

quid  consanguinei  Rutuli,  quid  cetera  dicet  40 

Italia,  ad  mortem  si  te  (fors  dicta  refutet !) 

prodiderim,  natam  et  conubia  nostra  petentem? 

respice  res  bello  varias,  miserere  parentis 

longaevi,  quem  nunc  maestum  patria  Ardea  longe 

dividit.'     haudquaquam  dictis  violentia  Turni  45 

flectitur;   exsuperat  magis  aegrescitque  medendo. 

ut  primum  fari  potuit,  sic  institit  ore  : 

'quam  pro  me  curam  geris,  hanc  precor,  optime,  pro  me 

deponas  letumque  sinas  pro  laude  pacisci. 

et  nos  tela,  pater,  ferrumque  haud  debile  dextra  50 

spargimus,  et  nostro  sequitur  de  vulnere  sanguis. 

longe  illi  dea  mater  erit,  quae  nube  fugacem 

feminea  tegat  et  vanis  sese  occulat  umbris.' 

23-46  MPR  ;  47-53  MR  24  arvis  M  46  ardescit- 

que   tuendo    (m    margine    aegrescit)    M  47    incipit   M^fit 

Donatus 


AENEIDOS  XII 

At  regina  nova  pugnae  conterrita  sorte 
flebat  et  ardentem  generum  moritura  tenebat:  55 

*  Turne,  per  has  ego  te  lacrimas,  per  si  quis  Amatae 
tangit  honos  animum  (spes  tu  nunc  una,  senectae 

tu  requies  miserae,  decus  imperiumque  Latini 

te  penes,  in  te  omnis  domus  inclinata  recumbit), 

unum  oro  :   desiste  manum  committere  Teucris.  60 

qui  te  cumque  manent  isto  certamine  casus 

et  me,  Tume,  manent ;   simul  haec  invisa  relinquam 

lumina  nec  generum  Aenean  captiva  videbo.' 

accepit  vocem  lacrimis  Lavinia  matris 

i^agrantis  perfusa  genas,  cui  plurimus  ignem  65 

subiecit  rubor  et  calefacta  per  ora  cucurrit. 

Indum  sanguineo  veluti  violaverit  ostro 

si  quis  ebur,  aut  mixta  rubent  ubi  lilia  multa 

alba  rosa:   talis  virgo  dabat  ore  colores. 

illum  turbat  amor  figitque  in  virgine  vultus.  70 

ardet  in  arma  magis  paucisque  adfatur  Amatam : 

*  ne,  quaeso,  ne  me  lacrimis  neve  omine  tanto 
prosequere  in  duri  certamina  Martis  euntem, 

o  mater;  neque  enim  Tumo  mora  Ubera  mortis. 

nuntius  haec,  Idmon,   Phrygio  mea  dicta  t}Tanno  75 

haud  placitura  refer  :    cum  primum  crastina  caelo 

puniceis  invecta  rotis  Aurora  mbebit, 

non  Teucros  agat  in  Rutulos ;   Teucmm  arma  quiescant 

et  Rutuli :    nostro  dirimamus  sanguine  bellum ; 

illo  quaeratur  coniunx  Lavinia  campo.'  80 

Haec  ubi  dicta  dedit  rapidusque  in  tecta  recessit, 
poscit  equos  gaudetque  tuens  ante  ora  frementis, 
Pilumno  quos  ipsa  decus  dedit  Orithyia, 
qui  candore  nives  anteirent,  cursibus  auras. 
circumstant  properi  aurigae  manibusque  lacessunt  85 

54-85  MR  55  monitura  Ribbeck  79  Rutulum  h^<^ 

85  propere  Ry^a^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

pectora  plausa  cavis  et  colla  comantia  pectunt. 

ipse  dehinc  auro  squalentem  alboque  orichalco 

circumdat  loricam  umeris,  simul  aptat  habendo 

ensemque  clipeumque  et  rubrae  cornua  cristae, 

ensem  quem  Dauno  ignipotens  deus  ipse  parenti  90 

fecerat  et  Stygia  candentem  tinxerat  unda. 

exim  quae  mediis  ingenti  adnixa  columnae 

aedibus  astabat,  validam  vi  corripit  hastam, 

Actoris  Aurunci  spolium,  quassatque  trementem 

vociferans  :   '  nunc,  o  numquam  frustrata  vocatus  95 

hasta  meos,  nunc  tempus  adest :  te  maximus  Actor, 

te  Turni  nunc  dextra  gerit;  da  sternere  corpus 

loricamque  manu  valida  lacerare  revulsam 

semiviri  Phrygis  et  foedare  in  pulvere  crinis 

vibratos  calido  ferro  murraque  madentis.'  100 

his  agitur  furiis,  totoque  ardentis  ab  ore 

scintillae  absistunt,  oculis  micat  acribus  ignis : 

mugitus  veluti  cum  prima  in  proelia  taurus 

terrificos  ciet  atque  irasci  in  cornua  temptat 

arboris  obnixus  trunco,  ventosque  lacessit  J05 

ictibus  aut  sparsa  ad  pugnam  proludit  harena. 

Nec  minus  interea  maternis  saevus  in  armis 
Aeneas  acuit  Martem  et  se  suscitat  ira, 
oblato  gaudens  componi  foedere  bellum. 
tum  socios  maestique  metum  solatur  luli  iio 

fata  docens,  regique  iubet  responsa  Latino 
certa  referre  viros  et  pacis  dicere  leges. 

Postera  vix  summos  spargebat  lumine  montis 
orta  dies,  cum  primum  alto  se  gurgite  tollunt 
Solis  equi  lucemque  elatis  naribus  efflant :  115 

campum  ad  certamen  magnae  sub  moenibus  urbis 

86-92    MR;     93-116   MPR  92  columna   76^   Arusianns 

96  te]  non  mavult  Ribheck  100  cadentis  P^^  102  exsistunt 

Ra^  103  primam  M^  :  primum  R  104  atque]  aut  M^PRb^ 

113  summo  Mb 


AENEIDOS  XII 

dimensi  Rutulique  viri  Teucrique  parabant 

in  medioque  focos  et  dis  communibus  aras 

gramineas.     alii  fontemque  ignemque  ferebant 

velati  limo  et  verbena  tempora  vincti.  120 

procedit  legio  Ausonidum,  pilataque  plenis 

agmina  se  fundunt  portis.     hinc  Troius  omnis 

Tyrrhenusque  ruit  variis  exercitus  armis, 

haud  secus  instructi  ferro  quam  si  aspera  Martis 

pugna  vocet.     nec  non  mediis  in  milibus  ipsi  125 

ductores  auro  volitant  ostroque  superbi, 

et  genus  Assaraci  Mnestheus  et  fortis  Asilas 

et  Messapus  equum  domitor,  Neptunia  proles. 

utque  dato  signo  spatia  in  sua  quisque  recessit, 

defigunt  tellure  hastas  et  scuta  reclinant.  130 

tum  studio  effusae  matres  et  vulgus  inermum 

invalidique  senes  turris  ac  tecta  domorum 

obsedere,  alii  portis  sublimibus  astant. 

At  luno  e  summo,  qui  nunc  Albanus  habetur 
(tum  neque  nomen  erat  neque  honos  aut  gloria  monti), 
prospiciens  tumulo  campum  aspectabat  et  ambas  136 

Laurentum  Troumque  acies  urbemque  Latini. 
extemplo  Turni  sic  est  adfata  sororem 
diva  deam,  stagnis  quae  fluminibusque  sonoris 
praesidet  (hunc  illi  rex  aetheris  altus  honorem  140 

luppiter  erepta  pro  virginitate  sacravit) : 
'  nympha,  decus  fluviorum,  animo  gratissima  nostro, 
scis  ut  te  cunctis  unam,  quaecumque  Latinae 
magnanimi  lovis  ingratum  ascendere  cubile, 
praetulerim  caelique  libens  in  parte  locarim  :  145 

disce  tuum,  ne  me  incuses,  luturna,  dolorem. 

II 7-146  MPR  117  demensi  My^c  Rtbbeck  120  limo  reltquisse 
Vergilium  testantur  Caper  et  Hyginus  apud  Serv.  :  lino  codd.  praeter 
Parisinos  duo,  Serv.  124  ferro]  bello  M  126  superbi  M : 

decori  ceteri  130  telluri  Rb^^cn  132  ac]  et  Mb^^cn  133 

instant  R  142  carissima  PRy  143  Latinis  P^y^ 

VERG.  27 


P.  VERGILI  MARONIS 

qua  visa  est  Fortuna  pati  Parcaeque  sinebant 

cedere  res  Latio,  Turnum  et  tua  moenia  texi : 

nunc  iuvenem  imparibus  video  concurrere  fatis, 

Parcarumque  dies  et  vis  inimica  propinquat.  150 

non  pugnam  aspicere  hanc  oculis,  non  foedera  possum. 

tu  pro  germano  si  quid  praesentius  audes, 

perge ;   decet.     forsan  miseros  meliora  sequentur.' 

vix  ea,  cum  lacrimas  oculis  luturna  profudit 

terque  quaterque  manu  pectus  percussit  honestum.        155 

'  non  lacrimis  hoc  tempus '  ait  Saturnia  luno ; 

'  accelera  et  fratrem,  si  quis  modus,  eripe  morti ; 

aut  tu  bella  cie  conceptumque  excute  foedus. 

auctor  ego  audendi.'     sic  exhortata  reliquit 

incertam  et  tristi  turbatam  vulnere  mentis.  160 

Interea  reges,  ingenti  mole  Latinus 
quadriiugo  vehitur  curru  (cui  tempora  circum 
aurati  bis  sex  radii  fulgentia  cingunt, 
SoHs  avi  specimen),  bigis  it  Turnus  in  albis, 
bina  manu  lato  crispans  hastilia  ferro.  165 

hinc  pater  Aeneas,  Romanae  stirpis  origo, 
sidereo  flagrans  cHpeo  et  caelestibus  armis 
et  iuxta  Ascanius,  magnae  spes  altera  Romae, 
procedunt  castris,  puraque  in  veste  sacerdos 
saetigeri  fetum  suis  intonsamque  bidentefti       .{)  ijabigerfTO 
attulit  admovitque  pecus  flagrantibus  aris. 
illi  ad  surgentem  conversi  lumina  solem 
dant  fruges  manibus  salsas  et  tempora  ferro 
summa  notant  pecudum,  paterisque  altaria  libant. 

Tum  pius  Aeneas  stricto  sic  ense  precatur  :  1 75 

'  esto  nunc  Sol  testis  et  haec  mihi  Terra  vocanti, 
quam  propter  tantos  potui  perferre  labores, 

147-177  MPR  151  in  foedere  M^  161  rex  ingenti  de 

mole  M^  162  quadrigo  Py^  170  saetigerae  ante  Pierium 

legebant,  et  fprtasse  invenit  D.  Serv.         176  precanti  My^b^cnServ. 


AENEIDOS  XII 

et  pater  omnipotens  et  tu  Saturnia  coniunx, 

iam  melior,  iam,  diva,  precor;   tuque  inclute  Mavors, 

cuncta  tuo  qui  bella,  pater,  sub  numine  torques;  180 

Fontisque  Fluviosque  voco,  quaeque  aetheris  alti 

religio  et  quae  caeruleo  sunt  numina  ponto : 

cesserit  Ausonio  si  fors  victoria  Turno, 

convenit  Euandri  victos  discedere  ad  urbem, 

cedet  lulus  agris,  nec  post  arma  ulla  rebelles  185 

Aeneadae  referent  ferrove  haec  regna  lacessent. 

sin  nostrum  adnuerit  nobis  Victoria  Martem 

(ut  potius  reor  et  potius  di  numine  firment), 

non  ego  nec  Teucris  Italos  parere  iubebo 

nec  mihi  regna  peto  :    paribus  se  legibus  ambae  190 

invictae  gentes  aeterna  in  foedera  mittant. 

sacra  deosque  dabo;    socer  arma  Latinus  habeto, 

imperium  sollemne  socer ;   mihi  moenia  Teucri 

constituent  urbique  dabit  Lavinia  nomen.' 

Sic  prior  Aeneas,  sequitur  sic  deinde  Latinus  195 

suspiciens  caelum,  tenditque  ad  sidera  dextram : 
'haec  eadem,  Aenea,  terram,  mare,  sidera,  iuro 
Latonaeque  genus  duplex  lanumque  bifrontem, 
vimque  deum  infernam  et  duri  sacraria  Ditis ; 
audiat  haec  genitor  qui  foedera  fulmine  sancit.  200 

tango  aras,  medios  ignis  et  numina  testor : 
nulla  dies  pacem  hanc  Italis  nec  foedera  rumpet, 
quo  res  cumque  cadent;   nec  me  vis  ulla  volentem 
avertet,  non,  si  tellurem  effundat  in  undas 
diluvio  miscens  caelumque  in  Tartara  solvat,  205 

ut  sceptrum  hoc'  —  dextra  sceptrum  nam  forte  gerebat — 
'numquam  fronde  levi  fundet  virgulta  nec  umbras, 
cum  semel  in  silvis  imo  de  stirpe  recisum 

178-208  MPR  178  coniunx]  luno  M^a^cmn  Setv.         184  de- 

cedere  Af         188  propiusdii?       numinaP^i?^         202  rumpat/^7: 
rumpit  P^  208  imo]  vivo  codex  DaventnensiSy  probat  Guthling 

27* 


P.  VERGILI  MARONIS 

matre  caret  posuitque  comas  et  bracchia  ferro 

olim  arbos,  nunc  artificis  manus  aere  decoro  210 

inclusit  patribusque  dedit  gestare  Latinis.'  . 

talibus  inter  se  firmabant  foedera  dictis      tbiyi.  sl 

conspectu  in  medio  procerum.     tum  rite  sacratas 

in  flammam  iugulant  pecudes  et  viscera  vivis 

eripiunt,  cumulantque  oneratis  lancibus  aras.  215 

At  vero  Rutulis  impar  ea  pugna  videri 
iamdudum  et  vario  misceri  pectora  motu, 
tum  magis  ut  propius  cernunt  [non  viribus  aequis]. 
adiuvat  incessu  tacito  progressus  et  aram 
suppliciter  venerans  demisso  lumine  Turnus  220 

tabentesque  genae  et  iuvenali  in  corpore  pallor. 
quem  simul  ac  luturna  soror  crebrescere  vidit 
sermonem  et  vulgi  variare  labantia  corda, 
in  medias  acies  formam  adsimulata  Camerti 
(cui  genus  a  proavis  ingens  clarumque  paternae  225 

nomen  erat  virtutis,  et  ipse  acerrimus  armis) — 
in  medias  dat  sese  acies  haud  nescia  rerum 
rumoresque  serit  varios  ac  talia  fatur : 
'  non  pudet,  o  Rutuli,  pro  cunctis  talibus  unam 
obiectare  animam  ?   numerone  an  viribus  aequi  230 

non  sumus  ?   en,  omnes  et  Troes  et  Arcades  hi  sunt, 
fatalesque  manus,  infensa  Etruria  Turno.    39^0  ^zsii 
vix  hostem,  alterni  si  congrediamur,  habemus. 
ille  quidem  ad  superos,  quorum  se  devovet  aris, 
succedet  fama  vivusque  per  ora  feretur :  235 

nos  patria  amissa  dominis  parere  superbis 
cogemur,  qui  nunc  lenti  consedimus  arvis.' 

Talibus  incensa  est  iuvenum  sententia  dictis  nwaifpmu. 

209-238  MPR  213  prospectu  M        in  om.  M^P^b^         218 

non  viribus  aequis  interpolata  esse  recte  statuit  Brunck  221  tabentes 

flV  deteriores  Bentley  :  pubentes  ceteri         230  an]  ac  P^         aequis  Py 
232  fatalisque  PycServ.,  defendit  Sabbadini  237  lentis  (7^)  .  .  . 

armis  (^^7')  Bentley 


AENEIDOS  XII 

iam  magis  atque  magis,  serpitque  per  agmina  murmur : 

ipsi  Laurentes  mutati  ipsique  Latini.  240 

qui  sibi  iam  requiem  pugnae  rebusque  salutem 

sperabant,  nunc  arma  volunt  foedusque  precantur 

infectum  et  Turni  sortem  miserantur  iniquam. 

his  aliud  maius  luturna  adiungit  et  alto 

dat  signum  caelo,  quo  non  praesentius  ullum  245 

turbavit  mentes  Italas  monstroque  fefellit. 

namque  volans  rubra  fulvus  lovis  ales  in  aethra 

litoreas  agitabat  avis  turbamque  sonantem 

agminis  aligeri,  subito  cum  lapsus  ad  undas 

cycnum  excellentem  pedibus  rapit  improbus  uncis.        250 

arrexere  animos  Itali,  cunctaeque  volucres 

convertunt  clamore  fugam  (mirabile  visu), 

aetheraque  obscurant  pennis  hostemque  per  auras 

facta  nube  premunt,  donec  vi  victus  et  ipso 

pondere  defecit  praedamque  ex  unguibus  ales  255 

proiecit  fluvio,  penitusque  in  nubila  fugit. 

Tum  vero  augurium  Rutuli  clamore  salutant 
expediuntque  manus,  primusque  Tolumnius  augur 
*  hoc  erat,  hoc^  votis '  inquit  '  quod  saepe  petivi. 
accipio  agnoscoque  deos  ;    me,  me  duce  ferrum  260 

corripite,  o  miseri,  quos  improbus  advena  bello 
territat  invalidas  ut  avis,  et  litora  vestra 
vi  populat.     petet  ille  fugam  penitusque  profundo 
vela  dabit.     vos  unanimi  densete  catervas 
et  regem  vobis  pugna  defendite  raptum.'  265 

dixit,  et  adversos  telum  contorsit  in  hostis 
procurrens ;    sonitum  dat  stridula  cornus  et  auras 
certa  secat.     simul  hoc,  simul  ingens  clamor  et  omnes 
turbati  cunei  calefactaque  corda  tumultu. 

239-269   MPR  239  iam]    tum   P7  245  praestantius 

RcmiT  247  fulvus  rubra  M^         lovis]  acer  P  261  miseri] 

Rutuli  'fbcm         264  densate  MPy 


P.  VERGILI  MARONIS 

hasta  volans,  ut  forte  novem  pulcherrima  fratrum  27Q 

corpora  constiterant  contra,  quos  fida  crearat 

una  tot  Arcadio  coniunx  Tyrrhena  Gylippo, 

horum  unum  ad  medium,  teritur  qua  sutilis  alvo 

balteus  et  laterum  iuncturas  fibula  mordet, 

egregium  forma  iuvenem  et  fulgentibus  armis,  275 

transadigit  costas  fulvaque  eifundit  harena. 

at  fratres,  animosa  phalanx  accensaque  luctu, 

pars  gladios  stringunt  manibus,  pars  missile  ferrum 

corripiunt  caecique  ruunt.     quos  agmina  contra 

procurrunt  Laurentum,  hinc  densi  rursus  inundant        280 

Troes  Agyllinique  et  pictis  Arcades  armis. 

sic  omnis  amor  unus  habet  decernere  ferro. 

diripuere  aras,  it  toto  turbida  caelo 

tempestas  telorum  ac  ferreus  ingruit  imber, 

craterasque  focosque  ferunt.     fugit  ipse  Latinus  285 

pulsatos  referens  infecto  foedere  divos. 

Infrenant  afii  currus  aut  corpora  saltu 
subiciunt  in  equos  et  strictis  ensibus  adsunt. 
Messapus  regem  regisque  insigne  gerentem 
Tyrrhenum  Aulesten,  avidus  confundere  foedus,  290 

adverso  proterret  equo,  ruit  ille  recedens 
et  miser  oppositis  a  tergo  involvitur  aris 
in  caput  inque  umeros.     at  fervidus  advolat  hasta 
Messapus  teloque  orantem  multa  trabali 
desuper  altus  equo  graviter  ferit  atque  ita  fatur  :  295 

'hoc  habet,  haec  meHor  magnis  data  victima  divis.' 
concurrunt  ItaH  spoHantque  calentia  membra. 
obvius  ambustum  torrem  Corynaeus  ab  ara 
corripit  et  venienti  Ebyso  plagamque  ferenti 
occupat  os  flammis :    oHi  ingens  barba  reluxit  300 

270-300  MPR  273  mediam  Mv  alvo  P^Rybc^  Serv.  : 

alveo  P^ :  alvum  tt  deteriores  :  auro  M  283  it]  et  P^y^  287 

aut]  et  M  288  adstant  M^ 


AENEIDOS  XII 

nidoremque  ambusta  dedit.     super  ipse  secutus 

caesariem  laeva  turbati  corripit  hostis 

impressoque  genu  nitens  terrae  applicat  ipsum  ; 

sic  rigido  latus  ense  ferit.     Podalirius  Alsum 

pastorem  primaque  acie  per  tela  ruentem  305 

ense  sequens  nudo  superimminet ;  ille  securi 

adversi  frontem  mediam  mentumque  reducta 

disicit  et  sparso  late  rigat  arma  cruore. 

oUi  dura  quies  oculos  et  ferreus  urget 

somnus,  in  aeternam  clauduntur  lumina  noctem.  310 

At  pius  Aeneas  dextram  tendebat  inermem 
nudato  capite  atque  suos  clamore  vocabat : 
*  quo  ruitis  ?   quaeve  ista  repens  discordia  surgit  ? 
o  cohibete  iras  !   ictum  iam  foedus  et  omnes 
compositae  leges,  mihi  ius  concurrere  soli,  315 

me  sinite  atque  auferte  metus;  ego  foedera  faxo 
firma  manu,  Turnum  debent  haec  iam  mihi  sacra.' 
has  inter  voces,  media  inter  talia  verba 
ecce  viro  stridens  alis  adlapsa  sagitta  est, 
incertum  qua  pulsa  manu,  quo  turbine  adacta,  320 

quis  tantam  Rutulis  laudem,  casusne  deusne, 
attulerit ;   pressa  est  insignis  gloria  facti, 
nec  sese  Aeneae  iactavit  vulnere  quisquam. 
Turnus  ut  Aenean  cedentem  ex  agmine  vidit 
turbatosque  duces,  subita  spe  fervidus  ardet;  325 

poscit  equos  atque  arma  simul,  saltuque  superbus 
emicat  in  currum  et  manibus  moHtur  habenas. 
multa  virum  voHtans  dat  fortia  corpora  leto, 
seminecis  volvit  multos  aut  agmina  curru 
proterit  aut  raptas  fugientibus  ingerit  hastas.  330 

quahs  apud  geHdi  cum  flumina  concitus  Hebri 

301-331  MPR  304  feret  M^'^^ :  pedit  P  310  condun- 

tur  P  Rottendorphiani  duo,  praefert  Ribbeck  311  inertem  M^ 

313  quaeve]  quove  Rc  321  -ve  .  .  .  -ve  M  330  aut]  et  R 


P.  VERGILI  MARONIS 

sanguineus  Mavors  clipeo  increpat  atque  furentis 
bella  movens  immittit  equos,  illi  aequore  aperto 
ante  Notos  Zephyrumque  volant,  gemit  ultima  pulsu 
Thraca  pedum  circumque  atrae  Formidinis  ora  335 

Iraeque  Insidiaeque,  dei  comitatus,  aguntur: 
talis  equos  alacer  media  inter  proelia  Turnus 
fumantis  sudore  quatit,  miserabile  caesis 
hostibus  insultans  :    spargit  rapida  ungula  rores 
sanguineos  mixtaque  cruor  calcatur  harena.  340 

iamque  neci  Sthenelumque  dedit  Thamyrumque  Pholumque, 
hunc  congressus  et  hunc,  illum  eminus  ;   eminus  ambo 
Imbrasidas,  Glaucum  atque  Laden,  quos  Imbrasus  ipse 
nutrierat  Lycia  paribusque  ornaverat  armis 
vel  conferre  manum  vel  equo  praevertere  ventos.  345 

Parte  alia  media  Eumedes  in  proelia  fertur, 
antiqui  proles  bello  praeclara  Dolonis, 
nomine  avum  referens,  animo  manibusque  parentem, 
qui  quondam,  castra  ut  Danaum  speculator  adiret, 
ausus  Pelidae  pretium  sibi  poscere  currus;  350 

illum  Tydides  alio  pro  talibus  ausis 
adfecit  pretio  nec  equis  aspirat  Achilli. 
hunc  procul  ut  campo  Turnus  prospexit  aperto, 
ante  levi  iaculo  longum  per  inane  secutus 
sistit  equos  biiugis  et  curru  desilit  atque  355 

semianimi  lapsoque  supervenit,  et  pede  coUo 
impresso  dextrae  mucronem  extorquet  et  alto 
fulgentem  tingit  iugulo  atque  haec  insuper  addit : 
*  en  agros  et,  quam  bello,  Troiane,  petisti, 
Hesperiam  metire  iacens  :    haec  praemia,  qui  me  360 

ferro  ausi  temptare,  ferunt,  sic  moenia  condunt.' 
huic  comitem  Asbyten  coniecta  cuspide  mittit 
Chloreaque  Sybarimque  Daretaque  Thersilochumque 

332-363  MPR  332  intonat  MRc^       prementi  M^       356  elapso- 

que  P^bn  Serv.  357  expresso  M^       dextra  Ry^c 


AENEIDOS  XII 

et  sternacis  equi  lapsum  cervice  Thymoeten. 

ac  velut  Edoni  Boreae  cum  spiritus  alto  365 

insonat  Aegaeo  sequiturque  ad  litora  fluctus; 

qua  venti  incubuere,  fugam  dant  nubila  caelo  : 

sic  Turno,  quacumque  viam  secat,  agmina  cedunt 

conversaeque  ruunt  acies  ;   fert  impetus  ipsum 

et  cristam  adverso  curru  quatit  aura  volantem.  370 

non  tulit  instantem  Phegeus  animisque  frementem, 

obiecit  sese  ad  currum  et  spumantia  frenis 

ora  citatorum  dextra  detorsit  equorum. 

dum  trahitur  pendetque  iugis,  hunc  lata  retectum 

lancea  consequitur  rumpitque  infixa  bilicem  375 

loricam  et  summum  degustat  vulnere  corpus. 

ille  tamen  clipeo  obiecto  conversus  in  hostem 

ibat  et  auxilium  ducto  mucrone  petebat, 

cum  rota  praecipitem  et  procursu  concitus  axis 

impulit  effunditque  solo,  Turnusque  secutus  380 

imam  inter  galeam  summi  thoracis  et  oras 

abstulit  ense  caput  truncumque  reliquit  harenae. 

Atque  ea  dum  campis  victor  dat  funera  Turnus, 
interea  Aenean  Mnestheus  et  fidus  Achates 
Ascaniusque  comes  castris  statuere  cruentum  385 

alternos  longa  nitentem  cuspide  gressus. 
saevit  et  infracta  luctatur  harundine  telum 
eripere  auxiHoque  viam,  quae  proxima,  poscit : 
ense  secent  lato  vulnus  teUque  latebram 
rescindant  penitus,  seseque  in  bella  remittant.  390 

iamque  aderat  Phoebo  ante  alios  dilectus  lapyx 
lasides,  acri  quondam  cui  captus  amore 
ipse  suas  artis,  sua  munera,  laetus  Apollo 
augurium  citharamque  dabat  celerisque  sagittas. 

364-394  MPR  380  effuditque  R^^c  382  harena  Ryb^cn 

385  comes]  puer  Rb         389  latebras  Mb"^         394  -ve  .  .  .  -ve  Bentley 
dedit  M  agnoscit  Serv, :  dedi  7^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

ille  ut  depositi  proferret  fata  parentis,  395 

scire  potestates  herbarum  usumque  medendi 

maluit  et  mutas  agitare  inglorius  artis. 

stabat  acerba  fremens  ingentem  nixus  in  hastam 

Aeneas  magno  iuvenum  et  maerentis  luli 

concursu,  lacrimis  immobilis.     ille  retorto  400 

Paeonium  in  morem  senior  succinctus  amictu 

multa  manu  medica  Phoebique  potentibus  herbis 

nequiquam  trepidat,  nequiquam  spicula  dextra 

sollicitat  prensatque  tenaci  forcipe  ferrum. 

nulla  viam  fortuna  regit,  nihil  auctor  Apollo  405 

subvenit,  et  saevus  campis  magis  ac  magis  horror 

crebrescit  propiusque  malum  est.     iam  pulvere  caelum 

stare  vident :    subeunt  equites  et  spicula  castris 

densa  cadunt  mediis.     it  tristis  ad  aethera  clamor 

bellantum  iuvenum  et  duro  sub  Marte  cadentum.         410 

Hic  Venus  indigno  nati  concussa  dolore 
dictamnum  genetrix  Cretaea  carpit  ab  Ida, 
puberibus  caulem  foliis  et  flore  comantem 
purpureo;  non  illa  feris  incognita  capris 
gramina,  cum  tergo  volucres  haesere  sagittae.  415 

hoc  Venus  obscuro  faciem  circumdata  nimbo 
detulit,  hoc  fusum  labris  splendentibus  amnem 
inficit  occulte  medicans,  spargitque  salubris 
ambrosiae  sucos  et  odoriferam  panaceam. 
fovit  ea  vulnus  lympha  longaevus  lapyx  420 

ignorans,  subitoque  omnis  de  corpore  fugit 
quippe  dolor,  omnis  stetit  imo  vulnere  sanguis. 
iamque  secuta  manum  nulla  cogente  sagitta 
excidit,  atque  novae  rediere  in  pristina  vires. 
'arma  citi  properate  viro  !   quid  statis?'    lapyx  425 

395-425  MPR  397  multas  P^c^         398  fixus  M^         408  sub- 

euutque  Rc  417  plendentibus  P^ :  pendentibus  Ra^  422  in 

vulnere  P^Ry^^cn  423  manus  P'7' :  manu  M^P^^y^ 


AENEIDOS  XII 

conclamat  primusque  animos  accendit  in  hostem. 

'non  haec  humanis  opibus,  non  arte  magistra 

proveniunt,  neque  te,  Aenea,  mea  dextera  servat : 

maior  agit  deus  atque  opera  ad  maiora  remittit.' 

ille  avidus  pugnae  suras  incluserat  auro  430 

hinc  atque  hinc  oditque  moras  hastamque  coruscat. 

postquam  habilis  lateri  clipeus  loricaque  tergo  est, 

Ascanium  fusis  circum  complectitur  armis 

summaque  per  galeam  deUbans  oscula  fatur : 

*disce,  puer,  virtutem  ex  me  verumque  laborem,  435 

fortunam  ex  aliis.     nunc  te  mea  dextera  bello 

defensum  dabit  et  magna  inter  praemia  ducet. 

tu  facito,  mox  cum  matura  adoleverit  aetas, 

sis  memor  et  te  animo  repetentem  exempla  tuorum 

et  pater  Aeneas  et  avunculus  excitet  Hector.'  440 

Haec  ubi  dicta  dedit,  portis  sese  extulit  ingens 
telum  immane  manu  quatiens ;  simul  agmine  denso 
Antheusque  Mnestheusque  ruunt,  omnisque  reUctis 
turba  fluit  castris.     tum  caeco  pulvere  campus 
miscetur  pulsuque  pedum  tremit  excita  tellus.  445 

vidit  ab  adverso  venientis  aggere  Turnus, 
videre  Ausonii,  geHdusque  per  ima  cucurrit 
ossa  tremor ;   prima  ante  omnis  luturna  Latinos 
audiit  agnovitque  sonum  et  tremefacta  refugit. 
ille  volat  campoque  atrum  rapit  agmen  aperto.  450 

quaUs  ubi  ad  terras  abrupto  sidere  nimbus 
it  mare  per  medium  (miseris,  heu,  praescia  longe 
horrescunt  corda  agricoHs  :  dabit  ille  ruinas  _  :::   _      ;j 

arboribus  stragemque  satis,  ruet  omnia  late),    ■•^+  cCt::  : : 
ante  volant  sonitumque  ferunt  ad  litora  venti :  455 

talis  in  adversos  ductor  Rhoeteius  hostis 

426-455  MPR  ;    456  MPRV  428  Aenean,  omisso  te,  M^ 

444  fluit]  ruit  P  449  adgnoscitque  P  454  ruit  Mb^  455 

volans  MP^y^b^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

agmen  agit,  densi  cuneis  se  quisque  coactis 

adglomerant.     ferit  ense  gravem  Thymbraeus  Osirim, 

Arcetium  Mnestheus,  Epulonem  obtruncat  Achates 

Vfentemque  Gyas ;   cadit  ipse  Tolumnius  augur,  460 

primus  in  adversos  telum  qui  torserat  hostis. 

toUitur  in  caelum  clamor,  versique  vicissim 

pulverulenta  fuga  Rutuli  dant  terga  per  agros. 

ipse  neque  aversos  dignatur  sternere  morti 

nec  pede  congressos  aequo  nec  tela  ferentis  465 

insequitur  :    solum  densa  in  caligine  Turnum 

vestigat  lustrans,  solum  in  certamina  poscit. 

Hoc  concussa  metu  mentem  luturna  virago 
aurigam  Turni  media  inter  lora  Metiscum 
excutit  et  longe  lapsum  temone  relinquit,  470 

ipsa  subit  manibusque  undantis  flectit  habenas 
cuncta  gerens,  vocemque  et  corpus  et  arma  Metisci. 
nigra  velut  magnas  domini  cum  divitis  aedes 
pervolat  et  pennis  alta  atria  lustrat  hirundo 
pabula  parva  legens  nidisque  loquacibus  escas,  475 

et  nunc  porticibus  vacuis,  nunc  umida  circum 
stagna  sonat :   similis  medios  luturna  per  hostis 
fertur  equis  rapidoque  volans  obit  omnia  curru, 
iamque  hic  germanum  iamque  hic  ostentat  ovantem 
nec  conferre  manum  patitur,  volat  avia  longe.  480 

haud  minus  Aeneas  tortos  legit  obvius  orbis, 
vestigatque  virum  et  disiecta  per  agmina  magna 
voce  vocat.     quotiens  oculos  coniecit  in  hostem 
alipedumque  fugam  cursu  temptavit  equorum, 
aversos  totiens  currus  luturna  retorsit.  4^5 

heu,  quid  agat?   vario  nequiquam  fluctuat  aestu, 
diversaeque  vocant  animum  in  contraria  curae. 

457-487  MPRV  457  coacti  M^  464  adversos  MP^ibar 

470  relinquit  M-V:  reliquit  M^PR-^bc         479  ostendit  M^bc^ir       481 
totos  V  482  magna]  longa  Bentley  485  adversos  il/V" 


AENEIDOS  XII 

huic  Messapus,  uti  laeva  duo  forte  gerebat 

lenta,  levis  cursu,  praefixa  hastilia  ferro, 

horum  unum   certo  contorquens  derigit  ictu.  490 

substitit  Aeneas  et  se  collegit  in  arma 

poplite  subsidens ;   apicem  tamen  incita  summum 

hasta  tuHt  summasque  excussit  vertice  cristas. 

tum  vero  adsurgunt  irae,  insidiisque  subactus, 

diversos  ubi  sensit  equos  currumque  referri,  495 

multa  lovem  et  laesi  testatus  foederis  aras 

iam  tandem  invadit  medios  et  Marte  secundo 

terribiHs  saevam  nullo  discrimine  caedem 

suscitat,  irarumque  omnis  effundit  habenas. 

Quis  mihi  nunc  tot  acerba  deus,  quis  carmine  caedes    500 
diversas  obitumque  ducum,  quos  aequore  toto 
inque  vicem  nunc  Turnus  agit,  nunc  Troius  heros, 
expediat?  tanton  placuit  concurrere  motu, 
luppiter,  aeterna  gentis  in  pace  futuras  ? 
Aeneas  Rutulum  Sucronem  (ea  prima  ruentis  505 

pugna  loco  statuit  Teucros)  haud  multa  morantem 
excipit  in  latus  et,  qua  fata  celerrima,  crudum 
transadigit  costas  et  cratis  pectoris  ensem. 
Turnus  equo  deiectum  Amycum  fratremque  Dioren, 
cohgressus  pedes,  hunc  venientem  cuspide  longa,  510 

hunc  mucrone  ferit,  curruque  abscisa  duorum 
suspendit  capita  et  rorantia  sanguine  portat. 
ille  Talon  Tanaimque  neci  fortemque  Cethegum, 
tris  uno  congressu,  et  maestum  mittit  Oniten, 
nomen  Echionium  matrisque  genus   Peridiae;  515 

hic  fratres  Lycia  missos  et  ApolHnis  agris 
et  iuvenem  exosum  nequiquam  bella  Menoeten, 
Arcada,  piscosae  cui  circum  flumina  Lernae 

488-507  MPRV;  508-518  MPR  495  sentit  M        496  testa- 

inv  PR  505  ruentis]  furentis  V  506  morantis  K:  moratum  A 
Serv.,probat Bentley  511  abscissa^^6^  515  nomenP6^c5^m  : 
nomine  M  agnoscit  Serv.  :  nominechionium  R-^b^ 


P.  VERGILI  MARONIS 

ars  fuerat  pauperque  domus  nec  nota  potentum 

munera,  conductaque  pater  tellure  serebat.  520 

ac  velut  immissi  diversis  partibus  ignes 

arentem  in  silvam  et  virgulta  sonantia  lauro, 

aut  ubi  decursu  rapido  de  montibus  altis 

dant  sonitum  spumosi  amnes  et  in  aequora  currunt 

quisque  suum  populatus  iter  ;  non  segnius  ambo  525 

Aeneas  Turnusque  ruunt  per  proelia;   nunc,  nunc 

fluctuat  ira  intus,  rumpuntur  nescia  vinci 

pectora,  nunc  totis  in  vulnera  viribus  itur. 

Murranum  hic,  atavos  et  avorum  antiqua  sonantem 
nomina  per  regesque  actum  genus  omne  Latinos,  530 

praecipitem  scopulo  atque  ingentis  turbine  saxi 
excutit  effunditque  solo;  hunc  lora  et  iuga  subter 
provolvere  rotae,  crebro  super  ungula  pulsu 
incita  nec  domini  memorum  proculcat  equorum. 
ille  ruenti  Hyllo  animisque  immane  frementi  535 

occurrit  telumque  aurata  ad  tempora  torquet : 
olli  per  galeam  fixo  stetit  hasta  cerebro. 
dextera  nec  tua  te,  Graium  fortissime  Cretheu, 
eripuit  Turno,  nec  di  texere  Cupencum 
Aenea  veniente  sui :  dedit  obvia  ferro  540 

pectora,  nec  misero  clipei  mora  profuit  aerei. 
te  quoque  Laurentes  viderunt,  Aeole,  campi 
oppetere  et  late  terram  consternere  tergo : 
occidis,  Argivae  quem  non  potuere  phalanges 
sternere  nec  Priami  regnorum  eversor  Achilles;  545 

hic  tibi  mortis  erant  metae,  domus  alta  sub  Ida, 
Lyrnesi  domus  alta,  solo  Laurente  sepulcrum. 
totae  adeo  conversae  acies  omnesque  Latini, 
omnes  Dardanidae,  Mnestheus  acerque  Serestus 

519-549    MPR  520  munera]  limina  M  Deuticke  sedebat 

M^      522  ardentem  M^         532  excutit]  excipit  M        541  aerei  editio 
Aldina  iisoi)  :  aeris  codd. 


AENEIDOS  XII 

et  Messapus  equum  domitor  et  fortis  Asilas  550 

Tuscorumque  phalanx  Euandrique  Arcades  alae, 
pro  se  quisque  viri  summa  nituntur  opum  vi; 
nec  mora  nec  requies,  vasto  certamine  tendunt. 

Hic  mentem  Aeneae  genetrix  pulcherrima  misit 
iret  ut  ad  muros  urbique  adverteret  agmen    ,   .  555 

ocius  et  subita  turbaret  clade  Latinos.         &3ur  ji 
ille  ut  vestigans  diversa  per  agmina  Turnum 
huc  atque  huc  acies  circumtuHt,  aspicit  urbem 
immunem  tanti  belli  atque  impune  quietam. 
continuo  pugnae  accendit  maioris  imago :  560 

Mnesthea  Sergestumque  vocat  fortemque  Serestum 
ductores,  tumulumque  capit  quo  cetera  Teucrum 
concurrit  legio,  nec  scuta  aut  spicula  densi 
deponunt.     celso  medius  stans  aggere  fatur  : 
*ne  qua  meis  esto  dictis  mora,  luppiter  hac  stat,  565 

neu  quis  ob  inceptum  subitum  mihi  segnior  ito. 
urbem  hodie,  causam  belli,  regna  ipsa  Latini, 
ni  frenum  accipere  et  victi  parere  fatentur, 
eruam  et  aequa  solo  fumantia  culmina  ponam. 
scilicet  exspectem  libeat  dum  proelia  Turno  570 

nostra  pati  rursusque  velit  concurrere  victus  ? 
hoc  caput,  o  cives,  haec  belli  summa  nefandi. 
ferte  faces  propere  foedusque  reposcite  flammis.' 
dixerat,  atque  animis  pariter  certantibus  omnes 
dant  cuneum  densaque  ad  muros  mole  feruntur.  575 

scalae  improviso  subitusque  apparuit  ignis. 
discurrunt  aHi  ad  portas  primosque  trucidant, 
ferrum  aHi  torquent  et  obumbrant  aethera  teHs. 
ipse  inter  primos  dextram  sub  moenia  tendit 
Aeneas,  magnaque  incusat  voce  Latinum  580 

testaturque  deos  iterum  se  ad  proeHa  cogi, 

550-581  MPR  559  quietemi?7^  568  fatetur  M'  573 

properi  m  Menagianus  I  deteriores  quidant,  probat  Bentley 


P.  VERGILI  MARONIS 

bis  iam  Italos  hostis,  haec  altera  foedera  rumpi. 

exoritur  trepidos  inter  discordia  civis  : 

urbem  alii  reserare  iubent  et  pandere  portas 

Dardanidis  ipsumque  trahunt  in  moenia  regem;  585 

arma  ferunt  alii  et  pergunt  defendere  muros. 

inclusas  ut  cum  latebroso  in  pumice  pastor 

vestigavit  apes  fumoque  implevit  amaro  : 

illae  intus  trepidae  rerum  per  cerea  castra 

discurrunt  magnisque  acuunt  stridoribus  iras;  590 

volvitur  ater  odor  tectis,  tum  murmure  caeco 

intus  saxa  sonant,  vacuas  it  fumus  ad  auras. 

Accidit  haec  fessis  etiam  fortuna  Latinis, 
quae  totam  luctu  concussit  funditus  urbem. 
regina  ut  tectis  venientem  prospicit  hostem,  595 

incessi  muros,  ignis  ad  tecta  volare, 
nusquam  acies  contra  Rutulas,  nulla  agmina  Turni, 
infelix  pugnae  iuvenem  in  certamine  credit 
exstinctum  et  subito  mentem  turbata  dolore 
se  causam  clamat  crimenque  caputque  malorum,  600 

multaque  per  maestum  demens  effata  furorem 
purpureos  moritura  manu  discindit  amictus 
et  nodum  informis  leti  trabe  nectit  ab  alta. 
quam  cladem  miserae  postquam  accepere  Latinae, 
filia  prima  manu  floros  Lavinia  crinis  605 

et  roseas  laniata  genas,  tum  cetera  circum 
turba  furit,  resonant  late  plangoribus  aedes. 
hinc  totam  infelix  vulgatur  fama  per  urbem. 
demittunt  mentes,  it  scissa  veste  Latinus 
coniugis  attonitus  fatis  urbisque  ruina,  610 

canitiem  immundo  perfusam  pulvere  turpans. 

582-611  MPR  582  haec  iam  altera  il/^  587  ut  cum] 

veluti  M        596  incensi  Ra}  :    incendi  -yaVTr^ :    incedi   M^  605 

floros   Probus,   antiquam  ledionem   esse   testaiur  Serv. :    flavos    codd. 
607  latae  M^Rc 


AENEIDOS  XII 

[multaque  se  incusat,  qui  non  acceperit  ante 
Dardanium  Aenean  generumque  asciverit  ultro]. 

Interea  extremo  bellator  in  aequore  Turnus 
palantis  sequitur  paucos  iam  segnior  atque  615 

iam  minus  atque  minus  successu  laetus  equorum. 
attulit  hunc  illi  caecis  terroribus  aura 
commixtum  clamorem,  arrectasque  impulit  auris 
confusae  sonus  urbis  et  inlaetabile  murmur. 

*  hei  mihi  !   quid  tanto  turbantur  moenia  luctu  ?  620 
quisve  ruit  tantus  diversa  clamor  ab  urbe?' 

sic  ait,  adductisque  amens  subsistit  habenis. 

atque  huic,  in  faciem  soror  ut  conversa  Metisci 

aurigae  currumque  et  equos  et  lora  regebat, 

talibus  occurrit  dictis  :  '  hac,  Turne,  sequamur  625 

Troiugenas,  qua  prima  viam  victoria  pandit ; 

sunt  alii  qui  tecta  manu  defendere  possint. 

ingruit  Aeneas  Italis  et  proelia  miscet : 

et  nos  saeva  manu  mittamus  funera  Teucris. 

nec  numero  inferior  pugnae  nec  honore  recedes.'  630 

Turnus  ad  haec  : 

*  o  soror,  et  dudum  agnovi,  cum  prima  per  artem 
foedera  turbasti  teque  haec  in  bella  dedisti, 

et  nunc  nequiquam  fallis  dea.     sed  quis  Olympo 
demissam  tantos  voluit  te  ferre  labores  ?  635 

an  fratris  miseri  letum  ut  crudele  videres? 
nam  quid  ago  ?   aut  quae  iam  spondet  fortuna  salutem  ? 
vidi  oculos  ante  ipse  meos  me  voce  vocantem 
Murranum,  quo  non  superat  mihi  carior  alter, 
oppetere  ingentem  atque  ingenti  vulnere  victum.  640 

occidit  infelix  nostrum  ne  dedecus  Vfens 

612-641   MPR  vv.  612,  613,  ex  yii.  471  repeiitos,  om.  MPR-^b 

617  huc  Hamburgensts"'  Madvig  Ribbeck  624  gerebat  P7'  627 

possunt  Pc^         635  te  perferre  R  :  perferre  Nettleship  639  supe- 

rat]  fuerat  M^m  detenores  641  ne  nostrum  MR-^bc 

VERG.  28 


P.  VERGILI  MARONIS 

aspiceret ;  Teucri  potiuntur  corpore  et  armis. 
exscindine  domos  (id  rebus  defuit  unum) 
perpetiar,  dextra  nec  Drancis  dicta  refellam  ? 
terga  dabo  et  Turnum  fugientem  haec  terra  videbit  ?        645 
usque  adeone  mori  miserum  est  ?   vos  o  miiii,  Manes, 
este  boni,  quoniam  superis  aversa  voluntas. 
sancta  ad  vos  anima  atque  istius  nescia  culpae 
descendam  magnorum  haud  umquam  indignus  avorum. 

Vix  ea  fatus  erat,  medios  volat  ecce  per  hostis  650 

vectus  equo  spumante  Saces,  adversa  sagitta 
saucius  ora,  ruitque  implorans  nomine  Turnum : 
'Turne,  in  te  suprema  salus,  miserere  tuorum. 
fulminat  Aeneas  armis  summasque  minatur 
deiecturum  arces  Italum  excidioque  daturum,  655 

iamque  faces  ad  tecta  volant.     in  te  ora  Latini, 
in  te  oculos  referunt ;   mussat  rex  ipse  Latinus 
quos  generos  vocet  aut  quae  sese  ad  foedera  flectat. 
praeterea  regina,  tui  fidissima,  dextra 
occidit  ipsa  sua  lucemque  exterrita  fugit.  660 

soli  pro  portis  Messapus  et  acer  Atinas 
sustentant  acies.     circum  hos  utrimque  phalanges 
stant  densae  strictisque  seges  mucronibus  horret 
ferrea  :    tu  currum  deserto  in  gramine  versas.' 
obstipuit  varia  confusus  imagine  rerum  665 

Turnus  et  obtutu  tacito  stetit;   aestuat  ingens 
uno  in  corde  pudor  mixtoque  insania  luctu 
et  furiis  agitatus  amor  et  conscia  virtus. 
ut  primum  discussae  umbrae  et  lux  reddita  menti, 
ardentis  oculorum  orbis  ad  moenia  torsit  670 

turbidus  eque  rotis  magnam  respexit  ad  urbem. 

Ecce  autem  flammis  inter  tabulata  volutus 

642-650  MPR;  651-667  MP;  668-672  MPV  647  adversa 

M^yb         648  nescia  Menagtanus  alter^  Gothanns  tertius :  inscia  ceteri 
Serv.  Macrobius  Wagner  662  aciem  Pbc 


AENEIDOS  XII 

ad  caelum  undabat  vertex  turrimque  tenebat, 

turrim  compactis  trabibus  quam  eduxerat  ipse 

subdideratque  rotas  pontisque  instraverat  altos.  675 

*  iam  iam  fata,  soror,  superant,  absiste  morari ; 

quo  deus  et  quo  dura  vocat  Fortuna  sequamur. 

stat  conferre  manum  Aeneae,  stat,  quidquid  acerbi  est, 

morte  pati,  neque  me  indecorem,  germana,  videbis 

amplius.     hunc,  oro,  sine  me  furere  ante  furorem.'       680 

dixit,  et  e  curru  saltum  dedit  ocius  arvis 

perque  hostis,  per  tela  ruit  maestamque  sororem 

deserit  ac  rapido  cursu  media  agmina  rumpit. 

ac  veluti  montis  saxum  de  vertice  praeceps 

cum  ruit  avulsum  vento,  seu  turbidus  imber  685 

proluit  aut  annis  solvit  sublapsa  vetustas  ; 

fertur  in  abruptum  magno  mons  improbus  actu 

exsultatque  solo,  silvas  armenta  virosque 

involvens  secum  :    disiecta  per  agmina  Turnus 

sic  urbis  ruit  ad  muros,  ubi  plurima  fuso  690 

sanguine  terra  madet  striduntque  hastilibus  aurae, 

significatque  manu  et  magno  simul  incipit  ore  : 

'  parcite   iam,   Rutuli,  et  vos  tela  inhibete,  Latini ; 

quaecumque  est  fortuna,  mea  est;   me  verius  unum 

pro  vobis  foedus  luere  et  decernere  ferro.'  695 

discessere  omnes  medii  spatiumque  dedere. 

At  pater  Aeneas  audito  nomine  Turni 
deserit  et  muros  et  summas  deserit  arces 
praecipitatque  moras  omnis,  opera  omnia  rumpit 
laetitia  exsultans  horrendumque  intonat  armis :  700 

quantus  Athos  aut  quantus  Eryx  aut  ipse  coruscis 
cum  fremit  ilicibus  quantus  gaudetque  nivali 
vertice  se  attollens  pater  Appenninus  ad  auras. 
iam  vero  et  Rutuli  certatim  et  Troes  et  omnes 

673-687  MPV ;  688-704  MPRV  677  qua  dura  P        701  Athon 

b^at  deterioresy  praefert  Serv, 


R  VERGILI  MARONIS 

convertere  oculos  Itali,  quique  alta  tenebant  705 

moenia  quique  imos  pulsabant  ariete  muros, 

armaque  deposuere  umeris.     stupet  ipse  Latinus 

ingentis,  genitos  diversis  partibus  orbis, 

inter  se  coiisse  viros  et  cernere  ferro. 

atque  illi,  ut  vacuo  patuerunt  aequore  campi,  710 

procursu  rapido  coniectis  eminus  hastis 

invadunt  Martem  clipeis  atque  aere  sonoro. 

dat  gemitum  tellus ;    tum  crebros  ensibus  ictus 

congeminant,  fors  et  virtus  miscentur  in  unum,j2od  9ur 

ac  velut  ingenti  Sila  summove  Taburno  '1^5 

cum  duo  conversis  inimica  in  proelia  tauri 

frdntibus  incurrunt,  pavidi  cessere  magistri, 

stat  pecus  omne  metu  mutum,  mussantque  iuvencae 

quis  nemori  imperitet,  quem  tota  armenta  sequantur; 

illi  inter  sese  multa  vi  vulnera  miscent  730 

cornuaque  obnixi  infigunt  et  sanguine  largo 

colla  armosque  lavant,  gemitu  nemus  omne  remugit : 

non  aliter  Tros  Aeneas  et  Daunius  heros 

concurrunt  clipeis,  ingens  fragor  aethera  complet. 

luppiter  ipse  duas  aequato  examine  lances  725 

sustinet  et  fata  imponit  diversa  duorum, 

quem  damnet  labor  et  quo  vergat  pondere  letum. 

Emicat  hic  impune  putans  et  corpore  toto 
alte  sublatum  consurgit  Turnus  in  ensem 
et  ferit;    exclamant  Troes  trepidique  Latini,  730 

arrectaeque  amborum  acies.     at  perfidus  ensis 
frangitur  in  medioque  ardentem  deserit  ictu, 
ni  fuga  subsidio  subeat.     fugit  ocior  euro 

705-718  MPRV;  719-733  MPR  709  et  om.  c  deieriores 

cernereP^  Mentelianus  P,  iestantur  Seneca  ep.  Iviii.  ^,Serv.  :  discernere 
bjT :  decernere  ceferi,  agnoscit  Serv .  713  crebris  ilf^7^  714  miscetur 
V  715  silva  7?7%  agnoscit  Serv.  719  nemori]  pecori  7-  m  deteriores 
720  vulnera]  proelia  7%  727  et]  aut  h  deteriores  Nonius  Agroecius 

Serv.  732  ictum  MRir  fiost  hunc  v.  lacunam  indicat  Ribbeck  733 
ni  fuga  subsidio,  $ubeat  Madvig,  plene  post  ictu  interpuncto 


AENEIDOS  XII 

ut  capulum  ignotum  dextramque  aspexit  inermem. 

fama  est  praecipitem,  cum  prima  in  proelia  iunctos      735 

conscendebat  equos,  patrio  mucrone  relicto, 

dum  trepidat,  ferrum  aurigae  rapuisse  Metisci ; 

idque  diu,  dum  terga  dabant  palantia  Teucri, 

suffecit :    postquam  arma  dei  ad  Volcania  ventum  est, 

mortalis  mucro  glacies  ceu  futtilis  ictu  740 

dissiluit ;   fulva  resplendent  fragmina  harena. 

ergo  amens  diversa  fuga  petit  aequora  Turnus 

et  nunc  huc,  inde  huc  incertos  impHcat  orbis ; 

undique  enim  densa  Teucri  inclusere  corona 

atque  hinc  vasta  palus,  hinc  ardua  moenia  cingunt.       745 

Nec  minus  Aeneas,  quamquam  tardata  sagitta 
interdum  genua  impediunt  cursumque  recusant, 
insequitur  trepidique  pedem  pede  fervidus  urget : 
inclusum  veluti  si  quando  flumine  nactus 
cervum  aut  puniceae  saeptum  formidine  pennae  750 

venator  cursu  canis  et  latratibus  instat; 
ille  autem  insidiis  et  ripa  territus  alta 
mille  fugit  refugitque  vias,  at  vividus  Vmber 
haeret  hians,  iam  iamque  tenet  simiHsque  tenenti 
increpuit  malis  morsuque  elusus  inani  est :  755 

tum  vero  exoritur  clamor  ripaeque  lacusque 
responsant  circa  et  caelum  tonat  omne  tumultu. 
ille  simul  fugiens  Rutulos  simul  increpat  omnis 
nomine  quemque  vocans  notumque  efflagitat  ensem. 
Aeneas  mortem  contra  praesensque  minatur  760 

exitium,  si  quisquam  adeat,  terretque  trementis 
excisurum  urbem  minitans  et  saucius  instat. 
quinque  orbis  explent  cursu  totidemque  retexunt 
huc  illuc;    neque  enim  levia  aut  ludicra  petuntur 

734-758  MPR ;  759-764  MP  735  primum  PRy        ad  P7' 

741  resplendet  fragmen  M^R  744  Teucri  densa  M  746 

tardante  M^c^  753  ac  M'b^  754  tenens  Rc 


P.  VERGILI  MARONIS 

praemia,  sed  Turni  de  vita  et  sanguine  certant,  765 

Forte  sacer  Fauno  foliis  oleaster  amaris 
hic  steterat,  nautis  olim  venerabile  lignum, 
servati  ex  undis  ubi  figere  dona  solebant 
Laurenti  divo  et  votas  suspendere  vestis; 
sed  stirpem  Teucri  nullo  discrimine  sacrum  770 

sustulerant,  puro  ut  possent  concurrere  campo  : 
hic  hasta  Aeneae  stabat,  huc  impetus  illam 
detulerat  fixam  et  lenta  radice  tenebat. 
incubuit  voluitque  manu  convellere  ferrum 
Dardanides,  teloque  sequi  quem  prendere  cursu  775 

non  poterat.     tum  vero  amens  formidine  Turnus 
'Faune,  precor,  miserere'  inquit,   'tuque  optima  ferrum 
Terra  tene,  colui  vestros  si  semper  honores, 
quos  contra  Aeneadae  bello  fecere  profanos.' 
dixit,  opemque  dei  non  cassa  in  vota  vocavit.  780 

namque  diu  luctans  lentoque  in  stirpe  moratus 
viribus  haud  ullis  valuit  discludere  morsus 
roboris  Aeneas.     dum  nititur  acer  et  instat, 
rursus  in  aurigae  faciem  mutata  Metisci 
procurrit  fratrique  ensem  dea  Daunia  reddit.  785 

quod  Venus  audaci  nymphae  indignata  Hcere 
accessit  telumque  alta  ab  radice  revellit. 
olli  sublimes  armis  animisque  refecti, 
hic  gladio  fidens,  hic  acer  et  arduus  hasta, 
adsistunt  contra  certamina  Martis  anheli.  790 

lunonem  interea  rex  omnipotentis  Olympi 
adloquitur  fulva  pugnas  de  nube  tuentem : 
'quae  iam  finis  erit,  coniunx?    quid  denique  restat  ? 
indigetem  Aenean  scis  ipsa  et  scire  fateris 
deberi  caelo  fatisque  ad  sidera  tolli.  795 

765-795  il/P  773  eto7«. -/l/'-a'6i       ab  radice  i^/^P        779  bello] 

ferro  -f  deteriores  qnidam  782  discurrere  M^^-f  :    convellere  a^c 

deteriores  784  mutata]  conversa  APP  788  animumque  P^ 

790  certamine  b  deteriores,  agnoscit  Serv. 


AENEIDOS  XII 

quid  struis?   aut  qua  spe  gelidis  in  nubibus  haeres? 

mortalin  decuit  violari  vulnere  divum  ? 

aut  ensem  (quid  enim  sine  te  luturna  valeret  ?) 

ereptum  reddi  Turno  et  vim  crescere  victis? 

desine  iam  tandem  precibusque  inflectere  nostris,  800 

ne  te  tantus  edit  tacitam  dolor  et  mihi  curae 

saepe  tuo  dulci  tristes  ex  ore  recursent, 

ventum  ad  supremum  est.     terris  agitare  vel  undis 

Troianos  potuisti,  infandum  accendere  bellum, 

deformare  domum  et  luctu  miscere  hymenaeos  :  805 

ulterius  temptare  veto.'     sic  luppiter  orsus; 

sic  dea  summisso  contra  Saturnia  vultu : 

'ista  quidem  quia  nota  mihi  tua,  magne,  voluntas, 

luppiter,  et  Turnum  et  terras  invita  reliqui; 

nec  tu  me  aeria  solam  nunc  sede  videres  810 

digna  indigna  pati,  sed  flammis  cincta  sub  ipsa 

starem  acie  traheremque  inimica  in  proeHa  Teucros. 

luturnam  misero  (fateor)  succurrere  fratri 

suasi  et  pro  vita  maiora  audere  probavi, 

non  ut  tela  tamen,  non  ut  contenderet  arcum;  815 

adiuro  Stygii  caput  implacabile  fontis, 

una  superstitio  superis  quae  reddita  divis. 

et  nunc  cedo  equidem  pugnasque  exosa  relinquo. 

illud  te  nuUa  fati  quod  lege  tenetur, 

pro  Latio  obtestor,  pro  maiestate  tuorum :  820 

cum  iam  conubiis  pacem  felicibus  (esto) 

component,  cum  iam  leges  et  foedera  iungent, 

ne  vetus  indigenas  nomen  mutare  Latinos 

neu  Troas  fieri  iubeas  Teucrosque  vocari 

aut  vocem  mutare  viros  aut  vertere  vestem.  825 

796-825  MP  801  ni  P^  :    nec  bc  edit  P'7'  Diomedes 

Serv.  in  textu  :    edat  MP^^y^bc  Serv.  in  lemmate  802  recusent 

M\^  809  relinquo  P'*  811  ipsam  ^  812  aciem  A/ 

834  Teucrosve  P7  825  vestes  Pyc 


P.  VERGILI  MARONIS 

sit  Latium,  sint  Albani  per  saecula  reges, 

sit  Romana  potens  Itala  virtute  propago  : 

occidit,  occideritque  sinas  cum  nomine  Troia.' 

olli  subridens  hominum  rerumque  repertor : 

'  es  germana  lovis  Saturnique  altera  proles,  830 

irarum  tantos  volvis  sub  pectore  fluctus. 

verum  age  et  inceptum  frustra  summitte  furorem : 

do  quod  vis,  et  me  victusque  volensque  remitto. 

sermonem  Ausonii  patrium  moresque  tenebunt, 

utque  est  nomen  erit;    commixti  corpore  tantum  835 

subsident  Teucri.     morem  ritusque  sacrorum 

adiciam  faciamque  omnis  uno  ore  Latinos. 

hinc  genus  Ausonio  mixtum  quod  sanguine  surget, 

supra  homines,  supra  ire  deos  pietate  videbis, 

nec  gens  ulla  tuos  aeque  celebrabit  honores.'  840 

adnuit  his  luno  et  mentem  laetata  retorsit. 

interea  excedit  caelo  nubemque  relinquit. 

His  actis  aliud  genitor  secum  ipse  volutat 
luturnamque  parat  fratris  dimittere  ab  armis. 
dicuntur  geminae  pestes  cognomine  Dirae,  845 

quas  et  Tartaream  Nox  intempesta  Megaeram 
uno  eodemque  tulit  partu,  paribusque  revinxit 
serpentum  spiris  ventosasque  addidit  alas. 
hae  lovis  ad  solium  saevique  in  limine  regis 
apparent  acuuntque  metum  mortalibus  aegris,  850 

si  quando  letum  horrificum  morbosque  deum  rex 
molitur,  meritas  aut  bello  territat  urbes. 
harum  unam  celerem  demisit  ab  aethere  summo 
luppiter  inque  omen  luturnae  occurrere  iussit : 
illa  volat  celerique  ad  terram  turbine  fertur.  855 

non  secus  ac  nervo  per  nubem  impulsa  sagitta, 
armatam  saevi  Parthus  quam  felle  veneni, 

826-830  MP;     831-857  MPR  835  tanto   R  deteriores 

quidam,  probant  .Qentley  Ribbeck 


AENEIDOS  XII 

Parthus  sive  Cydon,  telum  immedicabile,  torsit, 

stridens  et  celeris  incognita  transilit  umbras : 

talis  se  sata  Nocte  tulit  terrasque  petivit.  860 

postquam  acies  videt  Iliacas  atque  agmina  Turni, 

alitis  in  parvae  subitam  collecta  figuram, 

quae  quondam  in  bustis  aut  culminibus  desertis 

nocte  sedens  serum  canit  importuna  per  umbras — 

hanc  versa  in  faciem  Turni  se  pestis  ob  ora  865 

fertque  refertque  sonans  clipeumque  everberat  alis. 

illi  membra  novus  solvit  formidine  torpor, 

arrectaeque  horrore  comae  et  vox  faucibus  haesit. 

At  procul  ut  Dirae  stridorem  agnovit  et  alas, 
infelix  crinis  scindit  luturna  solutos  870 

unguibus  ora  soror  foedans  et  pectora  pugnis  : 
'  quid  nunc  te  tua,  Turne,  potest  germana  iuvare  ? 
aut  quid  iam  durae  superat  mihi  ?   qua  tibi  lucem 
arte  morer  ?  talin  possum  me  opponere  monstro  ? 
iam  iam  linquo  acies.    ne  me  terrete  timentem,  875 

obscenae  volucres  :    alarum  verbera  nosco 
letalemque  sonum,  nec  fallunt  iussa  superba 
magnanimi  lovis.     haec  pro  virginitate  reponit? 
quo  vitam  dedit  aeternam?  cur  mortis  adempta  est 
condicio?    possem  tantos  finire  dolores  880 

nunc  certe,  et  misero  fratri  comes  ire  per  umbras  ! 
immortaHs  ego?    aut  quicquam  mihi  dulce  meorum 
te  sine,  frater,  erit  ?    o  quae  satis  ima  dehiscat 
terra  mihi,  manisque  deam  demittat  ad  imos  ? ' 
tantum  effata  caput  glauco  contexit  amictu  885 

multa  gemens  et  se  fluvio  dea  condidit  alto. 

858-886  MPR  860  talem  tt  probat  Kvicala  862  subito 

^7^6         coniecta  7^  :    coniecto  P:    conversa  Af  865  inob  il/M 

in  AP  :  ad  P-^c  870  scindit  crinis  Rc  871  =  iv.  673  damnat 

Guthling  874  possim  R  883  quam  P7'         ima]  iam  P' : 

alta    cm   deteriores,  probat  Bentley  dehiscet    P^  884 

demittit  P' 


P.  VERGILI  MARONIS 

Aeneas  instat  contra  telumque  coruscat 
ingens  arboreum,  et  saevo  sic  pectore  fatur : 
*  quae  nunc  deinde  mora  est  ?  aut  quid  iam,  Turne,  retractas  ? 
non  cursu,  saevis  certandum  est  comminus  armis.         890 
verte  omnis  tete  in  facies  et  contrahe  quidquid 
sive  animis  sive  arte  vales ;   opta  ardua  pennis 
astra  sequi  clausumve  cava  te  condere  terra.' 
ille  caput  quassans  :    '  non  me  tua  fervida  terrent 
dicta,  ferox;   di  me  terrent  et  luppiter  hostis.'  895 

nec  plura  effatus  saxum  circumspicit  ingens, 
saxum  antiquum  ingens,  campo  quod  forte  iacebat, 
limes  agro  positus  litem  ut  discerneret  arvis. 
vix  illud  lecti  bis  sex  cervice   subirent, 
qualia  nunc  hominum  producit  corpora  tellus ;  900 

ille  manu  raptum  trepida  torquebat  in  hostem 
altior  insurgens  et  cursu  concitus  heros. 
sed  neque  currentem  se  nec  cognoscit  euntem 
tollentemve  manus  saxumve  immane  moventem ; 
genua  labant,  gelidus  concrevit  frigore  sanguis.  905 

tum  lapis  ipse  viri  vacuum  per  inane  volutus 
nec  spatium  evasit  totum  neque  pertulit  ictum. 
ac  velut  in  somnis,  oculos  ubi  languida  pressit 
nocte  quies,  nequiquam  avidos  extendere  cursus 
velle  videmur  et  in  mediis  conatibus  aegri  910 

succidimus — non  lingua  valet,  non  corpore  notae 
sufficiunt  vires  nec  vox  aut  verba  sequuntur  : 
sic  Turno,  quacumque  viam  virtute  petivit, 
successum  dea  dira  negat.     tum  pectore  sensus 
vertuntur  varii ;    Rutulos  aspectat  et  urbem  915 

cunctaturque  metu  letumque  instare  tremescit, 

887-916  MPR  893  clausumque  MRybc         897  qui  deteriores, 

prohat  Ribbeck  :    Q-  M^  899  illum  Mbc^   Ti.  Donatus  904 

tcllentemque  M-^U  manu  PiHK       saxumque  7C  913  quam- 

cumque  P^         916  telumque  MRyc 


AENEIDOS  XII 

nec  quo  se  eripiat,  nec  qua  vi  tendat  in  hostem, 
nec  currus  usquam  videt  aurigamve  sororem. 

Cunctanti  telum  Aeneas  fatale  coruscat, 
sortitus  fortunam  oculis,  et  corpore  toto  920 

eminus  intorquet.     murali  concita  numquam 
tormento  sic  saxa  fremunt  nec  fulmine  tanti 
dissultant  crepitus.     volat  atri  turbinis  instar 
exitium  dirum  hasta  ferens  orasque  recludit 
loricae  et  clipei  extremos  septemplicis  orbis  :  925 

per  medium  stridens  transit  femur.     incidit  ictus 
ingens  ad  terram  duplicato  poplite  Turnus. 
consurgunt  gemitu  Rutuli  totusque  remugit 
mons  circum  et  vocem  late  nemora  alta  remittunt. 
ille  humilis  supplexque  oculos  dextramque  precantem      930 
protendens  'equidem  merui  nec  deprecor'  inquit; 
'utere  sorte  tua.     miseri  te  si  qua  parentis 
tangere  cura  potest,  oro  (fuit  et  tibi  talis 
Anchises  genitor)  Dauni  miserere  senectae 
et  me,  seu  corpus  spoliatum  lumine  mavis,  935 

redde  meis.     vicisti  et  victum  tendere  palmas 
Ausonii  videre ;   tua  est  Lavinia  coniunx, 
ulterius  ne  tende  odiis.'     stetit  acer  in  armis 
Aeneas  volvens  oculos  dextramque  repressit ; 
et  iam  iamque  magis  cunctantem  flectere  sermo  940 

coeperat,  infelix  umero  cum  apparuit  alto 
balteus  et  notis  fulserunt  cingula  bullis 
Pallantis  pueri,  victum  quem  vulnere  Turnus 
straverat  atque  umeris  inimicum  insigne  gerebat. 
ille,  oculis  postquam  saevi  monimenta  doloris  945 

exuviasque  hausit,  furiis  accensus  et  ira 
terribilis  :    '  tune  hinc  spoliis  indute  meorum 

917-938  MPR  ;  939  947  MP  918  -ve]  -que  Ryb        922  tanto 

P  930  supplex  oculos  PRy^ 


AENEIDOS  XII 

eripiare  mihi  ?   Pallas  te  hoc  vulnere,  Pallas 

immolat  et  poenam  scelerato  ex  sanguine  sumit.' 

hoc  dicens  ferrum  adverso  sub  pectore  condit  950 

fervidus.     ast  illi  solvuntur  frigore  membra 

vitaque  cum  gemitu  fugit  indignata  sub  umbras. 

948-952  MP 


0 


PA  Vergilius  Maro,    Publius 

6801  Opera 

A2 

1900a 

cop.2 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


nmmmmi